“Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, Lütfizadə dəqiq elmlər sahəsində Azərbaycanı bütün dünyada necə şöhrətləndirmişsə, T.Gəncəyi də filologiya, türkologiya sahəsində yetişmiş geniş miqyaslı bir alim kimi vətənimizin başını uca etmişdir”.

2005-ci ilin aprel ayında uzun illərdən bəri İngiltərədə yaşayıb yaradan türkoloq, iranşünas soydaşımız, xaricdəki ən görkəmli Azərbaycan alimlərindən biri Turxan Gəncəyi vəfat etdi. Bir az öncə – həmin ilin mart ayında isə Turxan bəyin 80 yaşı tamam olmuşdu. Avropada böyük bir alim kimi tanınan T.Gəncəyinin yubileyinin heç kimin yadına düşməməsi, vəfatı barədə ölkəmizin cəmi bir neçə qəzetində məlumat verilməsi göstərir ki, onu Azərbaycanda daha yaxşı tanıtmağa böyük ehtiyac vardır.
Turxan Zeynal oğlu Gəncəyi 1925-ci il mart ayının 20-də Təbrizdə dünyaya gəlib. Orta məktəbi bitirdikdən sonra on doqquz yaşında təhsilini davam etdirmək üçün İstanbula gedərək, oradakı üniversitetin türk və fars dilləri bölümünü bitirib.
Alim pedaqoji fəaliyyətə görkəmli şərqşünas Bombaçinin dəvəti ilə İtaliyanın Neapol Universitetinin Şərqşünaslıq İnstitutunda başlayıb. T.Gəncəyi bir sıra ölkələrdə – İtaliyada (1949-1953, 1956-1959), Almaniyada (1953-1956), İngiltərədə (1956-1969) elmi və pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. 1969-1970-ci illərdə bir neçə aylığa İrana qayıtmış, sonradan yenə İngiltərəyə getmiş, ömrünün sonuna qədər bu ölkənin universitetlərində fəaliyyət göstərmişdir.

Turxan Gəncəyi gənc yaşlarından geniş erudisiyası və istedadı ilə çalışdığı bütün elmi müəssisələrdə diqqət mərkəzində olmuşdur. O, bir çox Avropa dillərini gözəl bilir və əsərlərinin əksəriyyətini də bu dillərdə yazırdı. Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, Lütfizadə dəqiq elmlər sahəsində Azərbaycanı bütün dünyada necə şöhrətləndirmişsə, T.Gəncəyi də filologiya, türkologiya sahəsində yetişmiş geniş miqyaslı bir alim kimi vətənimizin başını uca etmişdir.
Hələ gənc ikən şərqşünasların XXIV qurultayında iştirak edən Gəncəyi haqqında o dövrün tanınmış elm və siyasət adamı Seyid Həsən Tağızadə demişdi: «Bildiyimə görə, cənab Turxan Gəncəyi yeganə iranlıdır ki, türk dilləri və tarixi üzrə ixtisas sahibidir. İtaliyada Neapol darülfünununda məlumatlarını təkmilləşdirməklə və tədrislə məşğuldur».
Ötən əsrin 87-ci ilində «Sovetskaya türkologiya» jurnalında Turxan
Gəncəyi əsərlərinin icmalını verən rus alimi A.M.Şerbakın dediyi kimi, alimin elmi maraqları əski özbək (cığatay), əski türk (osmanlı), əski Azərbaycan və fars-tacik ədəbiyyatını əhatə edirdi.
Gəncəyinin ilk işlərindən biri Əlişir Nəvainin «Mühakimətül-lüğəteyn» əsərinin farscaya tərcüməsidir. Bunun ardınca o, Azərbaycan şairi, farsca divan və məsnəvi müəllifi Təsir Təbrizinin (1655-1717) türkcə şeirləri haqqında məqalə yazmışdır.
Alimin Hüseyn Bayqarının memuar janrına aid olan nəsr əsəri haqqında məqaləsi öz məzmununa görə çox maraqlıdır. (Həmin əsərdə Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai və digər şairlərin xarakteristikası, orta əsrlər Xorasan həyatının müxtəlif tərəfləri haqqında məlumat verilmişdir). Məqaləyə Hüseyn Bayqaranın cığatay dilində yazdığı əsərin mətni və onun tərcüməsi də əlavə edilib.
Şah İsmayıl Xətai divanının elmi-tənqidi mətnini Turxan bəy 1959-cu ildə tərtib edib. Divanın 259 şeirdən ibarət mətnini hazırlayarkən o, Londonun Britaniya muzeyindəki iki, Vatikan kitabxanasındakı bir və V.Minorskinin şəxsi kolleksiyasındakı bir nüsxədən istifadə edib. Alimin bu nəşrinə yüksək qiymət verən görkəmli türkoloq alim A.Zayançkovski nəşrə yazdığı rəydə göstərirdi ki, Xətai divanında Azərbaycan dilinin tarixi üçün əhəmiyyəti faktlar üzə çıxır.
T.Gəncəyinin ən iri həcmli işlərindən biri XIV əsrdə yaşamış şair Xarəzminin «Məhəbbətnamə» əsərinin nəşridir. Onun Britaniya muzeyində saxlanan uyğur nüsxəsinin faksimilesi əlavə edilən birinci hissəsi ön söz, transliterasiya və mətn barədə qeydlərdən, ikinci hissəsi ön sözlə mətnin italyancaya tərcüməsindən ibarətdir, üçüncü hissə isə poemada rast gəlinən türk sözlərinin lüğətini ehtiva edir. Türkoloq alim C.Kloson alimin bu nəşrinin qısa xarakteristikasını verərək onu yüksək qiymətləndirmişdir.
Elxanilər dövrünün (XIII-XIV əsrlər) fars poeziyasında türk və monqol sözlərindən bəhs edən bir məqaləsində T.Gəncəyi göstərir ki, artıq Samanilər dövründə fars şairlərinin dilində (məsələn, Rudəkidə) türk dillərindən götürülmüş sözlərə rast gəlmək olur. Sonrakı dövrdə, Qəznəvilərin və Səlcuqilərin hakimiyyəti zamanı fars dilinə türk sözlərinin axını artmışdır. Monqol istilasından sonra fars dilinə bir sıra monqol sözləri də daxil olumuşdur.
Fars dilində türkizm və monqolizmlərin öyrənilməsini gələcəyin aktual vəzifələrindən hesab edən T.Gəncəyiyə görə, bu sahəyə dair xüsusi tədqiqatlar, demək olar ki, yoxdur.
«Novruznamə və türk məsəli» adlı məqaləsində T.Gəncəyi Novruz haqqında bu risalənin əlyazma və çap nüsxələrinin qısa icmalını verir və əsərin müəllifi barədə fikir söyləyir. «Novruznamə»nin ilk tədqiqatçıları əsərin müəllifinin Ömər Xəyyam olduğunu göstərmişlər. Bu fikrin yanlışlığını göstərən T.Gəncəyi əsərin mətnində gedən bir türk məsəli əsasında sübut edir ki, müəllif türkləri tərif edən Alib Məhəmməd əl-Xiyazi əl-Qainidir.
T.Gəncəyi məqalələrindən birini 1533-cü ildə Təbrizdə dünyaya gəlmiş görkəmli Azərbaycan şairi, alimi və rəssamı Sadiq bəy Sadiqinin şeirlərinə həsr edib. II Şah İsmayıl və I Şah Abbas dövründə saray kitabxanasına başçılıq edən Sadiqi 1602-ci ildə İsfahanda yaşayarkən üç hissədən ibarət külliyat tərtib etmişdir: «Məcməül-xəvas», «Divan» və «Münşəat». Əlişir Nəvainin «Məcalisün-nəfais» əsəri əsasında yazılan birinci hissədə əski Azərbaycan, əski özbək və əski türk dillərində poetik əsərlərdən nümunələr verilib. Məqalədə müəllif Sadiqinin bütün sadalanan əski türk dillərini kamil bildiyini sübut edir.
T.Gəncəyi klassik türk poeziyasında vəzn və qafiyə məsələlərinə xüsusi fikir vermiş, bu barədə ciddi elmi əsərlər yazmışdır.
Görkəmli alimin elmi əsərləri bu sadalananlardan qat-qat çoxdur və biz onların hamısını əhatə etməyi qarşımıza məqsəd qoymamışıq. Vaxtilə «Fəsli-kitab» dərgisinin müəlliflərindən biri onu həm də dəyərli bir şəxsiyyət kimi səciyyələndirərək yazırdı: «O, məşhur bir alim olmaqla yanaşı, həm də yüksək intellektual səviyyəyə, insani dəyərlərə malik gözəl bir şəxsiyyətdir».
Dərin elmi təfəkkürə, geniş biliyə malik Turxan bəy öz yazılarına çox ciddi yanaşar, kiçik həcmli bir məqaləni yazmaq üçün uzun müddət çalışardı. Tanınmış yazıçı, alimin yaxın dostu və həmyerlisi Məhəmmədəli Müvəhhid bu barədə belə yazır: «Turxan çox oxuyub az yazan tədqiqatçıdır. Onun bilik vüsəti, fikir üfüqlərinin genişliyi ilə müqayisədə yaradıcılığı az nəzərə çarpır. Turxan ancaq öz ixtisasına dair yazılar yazar, özü də o vaxt əlinə qələm alar ki, deməyə yeni bir sözü olsun. Onun hər bir qısa və konkret məqaləsi uzunmüddətli mütaliə və araşdırmaların məhsuludur».
Orasını xüsusilə qeyd etmək istəyirik ki, bu yazıda adını çəkdiyimiz azsaylı alim və yazıçılar istisna olmaqla bir çox İran müəllifləri T.Gəncəyini yalnız fars dili və ədəbiyyatını tədqiq edən alim kimi təqdim etməyə çalışmışlar və onun əsas tədqiqat sahəsi olan türkologiyadakı fəaliyyəti üzərindən sükutla keçmişlər.