Rza Bərahəni. ŞEİRLƏR

AĞAC

Çevirəni: Behruz Sədiq

Ağaclar
uca
qurşunlu şəhərin bütün insanlarından uca
qurşunlu şəhərin bütün divarlarından uca
ağaclar
uca.

Və sən
orman ağaclarının hamısından uca
məndə
göyərdin.
İndi mən
sənəm
mən bir ağacam
dünyanın bütün ağaclarından uca.


GƏLMƏDİ


Çevirəni: Lalə Cavanşir

Günəş gəlsin deyə, çırpındım
gəlmədi.
Sarışın saçlarını mərmər kəmərinin sehrinə tökmüş
bir dəlinin ardınca getdim
Günəş gəlsin deyə,
gəlmədi.
Kağız, divar, daş, torpaq üstünə yazdım
Oxunsun deyə, yazı
Günəş gəlsin deyə,
gəlmədi.
Qurd kimi uladım
qurd burnu kimi soxuldum zəmanənin qarnına
yatdım
gecə-gündüz yatdım
Günəş gəlsin deyə,
gəlmədi!
Necə də qəribə, uğursuz bir çağ
dövran köpək yiyəsi, mən isə köpək
qapıdan qovulunca
vəfa damından
damladım içəri
Günəş gəlsin deyə,
gəlmədi.
Yanaqlarıma eşq etdim zülmətdə şamları
caddəyə endiyimdə
iki yanağımı
xalqım üçün kor çəlik kimi tutdum
Günəş gəlsin deyə,
gəlmədi.
Hıçqırıqlarım yuxudan
acı yuxudan
yer üzü uşaqlarının yorğun, dadlı yuxularını qaçırdısa da,
ağlamağa ərkim yetmədi
nə dost yanında,
nə hüzurunda,
nə də öz xəlvətimdə
ərkim ağlamağa yetmədi
Günəş gəlsin deyə,
gəlmədi.

Qaynaq (ərəb əlifbasında):


http://tonqal.blogfa.com/post-55.aspx
http://bayqush.ca/1970/12/blog-post_2365.html



Davamı

Fəridə Diba. MƏNİM QIZIM FƏRƏH (5)

Dördüncü hissə

İRANI TƏRK EDƏNDƏN SONRA

Bizim ata-baba yurdumuzu tərk etməyimizlə nəticələnən hadisələr 1978-ci ilin yanvar ayında başladı. Yanvarın 7-də «Ettelaat» qəzetində ayətullah Xomeynini tənqid və təhqir edən bir məqalə dərc olundu. Hamıya bəllidir ki, bu məqalə barıt anbarına düşmüş qığılcım rolunu oynadı və onun alovu bütün ölkəni bürüdü. Son dərəcə məlumatlı bir adam kimi həmin məqalə barədə əsl həqiqəti söyləyə bilərəm: bu biabırçı məqalə sabiq baş nazir Hüveyda və onun adamları tərəfindən hazırlanmışdı; həmin məqalənin Məhəmmədrzanın göstərişi ilə yazılması barədə indiyə qədər deyilənlər isə ağ yalandan başqa bir şey deyil.
Məhəmmədrza 1963-cü ildə bir dəfə ruhanilərlə üz-üzə gəlmişdi, ruhanilər də SAVAK-ın və şah qvardiyasının təzyiqlərindən xeyli zərər çəkmişdi, odur ki, hər ikisi bir-birinin «ərazisinə» girməməyə çalışırdı. Xomeyni Nəcəfdə öz dini işləri ilə məşğul idi və 1972-ci ildə Əlcəzairdə şahla Səddam arasında sülh müqaviləsi imzalanması nəticəsində İran-İraq münasibətləri yaxşılaşdıqdan sonra susmuşdu; daha doğrusu, İraq hökuməti onun siyasi fəaliyyətinə icazə vermirdi.

1978-ci ilin qışında ayətullah Xomeyninin böyük oğlu Nəcəfdə vəfat etdi. Müsəlman adətlərinə uyğun olaraq, Xomeyninin qohumları və tərəfdarları Nəcəfdə, Qumda və Məşhəddə yas mərasimləri təşkil elədilər. Bu məclislərdə çıxış edən bəzi şəxslər başsağlığı verməklə yanaşı, Xomeyninin sürgündə olmasını da vurğulayıb onun İrana qayıtmasına icazə verilməsini tələb etdilər. Qumdakı SAVAK və polis əməkdaşlarından bir qrupu yersiz canfəşanlıq göstərərək, ayətullah Xomeyninin oğlunun yas mərasiminə hücum edib onu dağıtdı. Bu hadisə Qumda kiçik iğtişaşların baş verməsinə səbəb oldu. Əgər hökumət buna ciddi əhəmiyyət verməsəydi, tezliklə unudulub gedəcəkdi və ölkənin digər məntəqələrində əks-səda doğurmayacaqdı. Amma SAVAK məmurlarının ağılsızlığı və səriştəsizliyi, eləcə də Hüveyda qruplaşmasının vəziyyətdən sui-istifadə etməsi davamlı iğtişaşların baş verməsinə səbəb oldu və sonda situasiya hamının nəzarətindən çıxdı. Bu hadisələrə qədər 13 il ərzində baş nazir olmuş və ölkə iqtisadiyyatını böhran həddinə gətirib çıxardığı üçün işdən kənarlaşdırılıb Cəmşid Amuzqar ilə əvəzlənmiş Hüveyda vəziyyəti Amuzqar hökumətinə zərbə vurmaq baxımından münasib bilib iğtişaşları daha da qızışdırmağa və onun vəzifədən çıxarılmasının siyasi böhrana səbəb olduğunu göstərməyə çalışırdı. Təsadüfi deyil ki, Məhəmmədrza həyatının sonuna qədər Hüveydanı bağışlaya bilmirdi, həmişə onu lənətləyib şahlığın süqutunun əsas səbəbkarı olduğunu söyləyirdi.
Sözügedən məqalənin ilkin variantını Hüveyda özü hazırlamışdı və onun əlaltısı olan jurnalistlərdən Pərviz Nikuxah yazının üzərində işlədikdən sonra çap olunmaq üçün ölkənin əsas qəzetlərinə – «Keyhan» və «Ettelaat»a göndərmişdilər. «Keyhan»ın rəhbəri doktor Misbahzadə məqaləni çap etməkdən imtina eləmişdi. «Ettelaat»ın baş redaktoru Fərhad Məsudi isə məsləhətçilərinin xəbərdarlığına məhəl qoymayıb ayətullah Xomeyninin əleyhinə olan yazını qəzetində dərc etmişdi. Məqalənin çapından dərhal sonra Qumda, Məşhəddə, Təbrizdə və digər şəhərlərdə ruhanilərin və ayətullah Xomeyni tərəfdarlarının nümayişləri keçirildi və tədricən ölkəni etiraz dalğası bürüdü. Mən indi o məqalənin məzmununu dəqiq xatırlamıram, amma yadımdadır ki, məqalə ruhanilərin və şəxsən ayətullah Xomeyninin ünvanına təhqirlərlə dolu idi.
Hüveyda bu məqalə ilə öz məqsədinə – Cəmşid Amuzqarın dövlət idarəçiliyində guya səriştəsiz olduğunu göstərməyə nail oldu, amma onun Amuzqara qarşı mübarizəsi öz ziyanına başa çatdı. Belə ki, bundan bir il də keçməmiş Hüveyda İranda edam olundu, Cəmşid Amuzqar isə hal-hazırda ABŞ-da rifah içində yaşamaqdadır və Beynəlxalq Valyuta Fondunun məsul işçisidir.
Ərdəşir Zahidi mənə danışırdı ki, həmin məqalənin çapından və Qumdakı ilk nümayişdən sonra şaha zəng vurub bu təxribata görə Hüveydanı həbs edib cəzalandırmağı və iğtişaşları yatırmağı təkidlə xahiş eləyibmiş. Amma şah bu səmimi məsləhətə məhəl qoymayıb Ərdəşir Zahidini Hüveydaya qarşı şəxsi ədavətdə ittiham edibmiş.
Sonralar Panamada olduğumuz zaman Məhəmmədrza etiraf edirdi ki, ilk vaxtlar iğtişaşlara münasibətdə səhlənkarlıq göstərib və Hüveyda tərəfindən aldadılıb. O danışırdı ki, SAVAK-ın rəisi general Nəsiridən baş verənlərlə bağlı izahat istəyib. Nəsirinin şahla görüşündə iştirak edən Hüveyda dərhal Nəsirinin köməyinə yetişib və SAVAK-ın işinin yarıtmazlığını ört-basdır etmək üçün deyib ki, qarışıqlığı törədən sərhədin o tayından gəlmiş bir ovuc «Tudə»çidir. Məhz bu iki şəxs bir müddət şahı inandıra bilmişdi ki, bütün hadisələrin arxasında kommunistlər («Tudə»çilər) dayanır! Daim sui-qəsd xofu ilə yaşayan, hamıdan və hər şeydən şübhələnən Məhəmmədrza rəsmi bəyanatlarında, müsahibə və çıxışlarında qırmızı və qara irticanın birliyindən danışırdı və bu zaman «Tudə»çilərlə ruhanilərin ittifaqını nəzərdə tuturdu. Hətta Təbriz hadisələrindən sonrakı müsahibələrindən birində demişdi ki, Təbrizdə qarışıqlıq salanlar Azərbaycan əhalisi deyildir, Azərbaycanda asayişi pozmaq üçün sərhədin o tayından gələnlərdir!
Yadımdadır ki, bir dəfə bu barədə qızımla Məhəmmədrza arasında kəskin mübahisə oldu. Fərəh şaha dedi ki, Türkiyə bizimlə təhlükəsizlik haqqında saziş imzalayıb, həm də SENTO blokunda bizim müttəfiqimizdir, belə olan halda İrana təxribatçılar göndərə bilərmi?! Sonra əlavə etdi ki, SSRİ ilə sərhədimizdən quş da uça bilmir; necə ola bilər ki, günün günorta çağı minlərlə adam sərhədi keçsin və təxribat törətmək üçün İran torpağına gəlsin?! Məhəmmədrza bəzi dəlillər gətirdi və isbat etməyə çalışdı ki, əcnəbilər İranın inkişafını istəmirlər, onun üçüncü dünya ölkələri üçün nümunəvi bir dövlət halına gəlməsini arzulamırlar.
O vaxtlar SAVAK Sovet Azərbaycanında bir millətçinin hakimiyyət başına gəlməsi barədə geniş hesabat hazırlayıb şaha təqdim etmişdi. Hesabatda göstərilirdi ki, Heydər Əliyev – əslən İrandan (Zəncan ətrafından) olan bir azərbaycanlı və Politbüronun (SSRİ-nin ən ali hakimiyyət orqanının) üzvü Azərbaycan Sovet Respublikasının rəhbəri seçilib və bu vəzifədəki ilk çıxışında İran Azərbaycanı ilə birləşməyi özünün son məqsədi elan edib.
Məhəmmədrza SAVAK-a nəhəng məbləğdə büdcə ayırmışdı və ölkənin iqtisadi işlərinə birbaşa müdaxilə ixtiyarı vermişdi. SAVAK-ın Nəsiri və Sabiti kimi rəhbərləri iqtisadi fəaliyyətlə məşğul idilər və hədsiz var-dövlət toplamışdılar. Onlar Məhəmmədrzanı SAVAK-ın işlək struktura malik olduğuna və fəaliyyətinin səmərəliliyi baxımından dünyanın aparıcı casus təşkilatları ilə bir sırada durduğuna əmin etmək üçün qəribə əhvalatlar quraşdırıb hesabatlar və analitik informasiyalar şəklində ona verirdilər, bununla da SAVAK-ın haralara yol tapdığını göstərmək istəyirdilər. Məhəmmədrza bu hesabatlara qətiyyən inanmasa da, detektiv və fantastik əhvalatlara fitri marağı üzündən onları yaxşı qarşılayırdı.
Həmin hesabatları və təhlilləri oxumağın nəticəsi bu olmuşdu ki, Məhəmmədrza Niyavəran sarayının qarşısında keşik çəkən qvardiya əsgərinə, yaxud bağçadakı gül kollarını budayan qoca bağbana MKİ-nin və ya «İntelicent Servis»in agenti kimi baxırdı və elə təsəvvür edirdi ki, bütün dünya ona qarşı qəsd hazırlamaqla məşğuldur! Getdikcə şahın şübhələri o qədər artmışdı ki, öz yaxın ətrafına da inanmırdı və mənim qardaşım oğlu Rza Qütbini sovet casusu və «Tudə»çilərin əlaltısı sayırdı.
Məhəmmədrza İranda qarışıqlıq və iğtişaşların yaranmasında heç bir vəchlə özünü müqəssir bilmirdi. Həmişə təəccüblə soruşurdu ki, bu camaat nə istəyir?..
Qumda ayətullah Xomeyninin oğlunun yas mərasiminə SAVAK və polis əməkdaşlarının ağılsız müdaxiləsi nəticəsində baş verən kiçik insident məmləkətin ən ucqar nöqtələrini də əhatə edən silsilə nümayişlər və davamlı iğtişaşlarla sonuclandı. İş o yerə gəlib çatdı ki, 1978-ci ilin Ramazan bayramı günü yüz minlərlə adam Tehranın küçələrinə çıxıb şəxsən şahın əleyhinə şüarlar səsləndirməyə başladı. Məhəmmədrza həmin gün vertolyota minib Tehran səmasından yumruqlarını düyünləyərək «şaha ölüm!» deyən nümayişçiləri seyr etdi və geri qayıdandan sonra İranı tərk etmək qərarına gəldi. O, son dərəcə ümidsiz və pərişan görünürdü. Sonralar Fərəh mənə danışmışdı ki, silahlı qüvvələrin komandanları, xüsusən ordu generalı Üveysi və general-mayor Nişat nümayişlərin yatırılmasına əmr verməyi şahdan xahiş etmişdilər. Amma Məhəmmədrza demişdi: «Biz ölkənin bütün əhalisini qıra bilmərik ki!»
Bundan sonra şah ailə üzvlərinə tövsiyə etdi ki, mümkün qədər tezliklə ölkəni tərk etsinlər. Amma artıq şah nəslinin bir çox nümayəndələri şeylərini yığıb İrandan getmişdi. Yeri gəlmişkən, bəzi kitablarda Əşrəf xanım haqqında olmazın əfsanələr qoşurlar və yazırlar ki, guya Əşrəf xanım dəmir iradəli bir qadın imiş, şahı İranda qalmağa vadar edib özü də onunla bərabər qalmaq və qiyamçıları əzmək istəyirmiş! Bu sözlər başdan-ayağa yalandır, çünki Əşrəf xanım Pəhləvi nəslindən birinci olaraq, şahın ölkəni tərk etməsindən xeyli qabaq İrandan getmişdi və özünün Nyu-Yorkdakı dəbdəbəli evində rahat həyat sürürdü.
Siyasi xadimlər, dövlət adamları və hətta ordunun yüksək rütbəli zabitləri bir-birinin ardınca məmləkəti tərk edirdilər. Hər gün qəzetlərdə neçə-neçə dövlət məmurunun və hərbçinin ölkədən getməsi barədə xəbərlər dərc olunurdu və Məhəmmədrza özünün necə tək qoyulduğunun şahidi olurdu. Hətta hərbi hökumətin baş naziri olan general Əzhari də ölkədən qaçmışdı! Bəziləri deyirlər ki, Əzharini insult vurmuş və o, şahdan icazə alaraq, müalicə məqsədilə İranı tərk etmişdi. Bir çoxları da yazırlar ki, Əzhari özünü xəstəliyə vurub müalicə bəhanəsilə Amerikaya getmişdi. Bunların heç biri həqiqətə uyğun deyildir. Əzhari şahdan çox amerikalılara sadiq idi və Məhəmmədrzanın dediyinə görə, hələ ABŞ-da hərbi təhsil alarkən, amerikalılar tərəfindən əməkdaşlığa cəlb edilmiş, sonralar onların himayəsilə vəzifə pillələrini sürətlə adalyıb ordunun baş qərargah rəisi olmuşdu. Əzhari uzun müddət SENTO-da amerikalıların sağ əli idi və o, ölkəni tərk edəndən sonra şah anladı ki, ABŞ Pəhləvi səltənətinin yaşaması üçün heç bir plana malik deyil və o, getməlidir. Əzhari və ailəsi şahın xəbəri olmadan, ölkədən çıxmaqla bağlı heç bir rəsmi qaydaya riayət etmədən amerikalı müşavirlərin ixtiyarına verilmiş Duşantəpə hərbi bazasından ABŞ hava qüvvələrinə məxsus təyyarədə İranı tərk etmişdi. Və yalnız Amerikaya çatandan sonra Əzhari şaha telefon açaraq ondan halallıq istəmişdi. Üstəlik şaha məsləhət görmüşdü ki, ölkədən çıxmaq barədə düşünsün, özü də mümkün qədər tez!
Güman edirəm ki, bu fakt sizə həmin vaxt İranda nələr baş verdiyini təsəvvür etmək imkanı yaradacaqdır. İnqilabın gedişində həyatdakı bütün uğurlarına görə Məhəmmədrzaya borclu olan yüksək rütbəli hərbçilər hamıdan əvvəl və hamıdan çox ona xəyanət etdilər! Burada general Qarabağinin xəyanətini xatırlamağa ehtiyac yoxdur. Hamı bilir ki, general Qarabaği amerikalıların göstərişi ilə Mehdi Bazərganla əlaqəyə girib ordunun hadisələrə müdaxiləsinə imkan vermədi və silahlı qüvvələrin bitərəfliyi haqqında bəyanat yaymaqla səltənətin süqutuna yol açdı. Bunlar o kəslər idilər ki, özlərinin qabağa getmələri üçün arvadlarını və cavan qızlarını Məhəmmədrzaya peşkəş edirdilər!..
Biz İrandan çıxmazdan əvvəl Pəhləvi və Diba nəsillərinin əksər nümayəndələri və ümumiyyətlə, hər hansı şəkildə bizimlə əlaqəsi olan şəxslər canlarının qorxusundan ölkəni tərk edib xaricə getmişdilər. Məhəmmədrza bütün davranışı ilə bizə anlatmağa çalışırdı ki, getməkdən özgə çarə yoxdur. Fərəh deyirdi: «Amerikalılar və ingilislər şahdan tələb ediblər ki, hakimiyyəti Şahpur Bəxtiyara təhvil verib getsin».
Şahpur Bəxtiyar müxalifətçi Milli Cəbhənin üzvlərindən biri idi və SAVAK-la yaxından əməkdaşlıq edirdi. O, Fransada təhsil almışdı və İkinci Dünya müharibəsində Fransa Milli Müqavimət hərəkatının sıralarında göstərdiyi şücaətə görə general De Qol tərəfindən ordenə layiq görülmüşdü. Bəxtiyar Fransa vətəndaşı idi, arvadı da fransız idi. Uşaqları Fransada yaşayırdı. Özünün İranda bir neçə şirkəti və fabriki vardı. Məhəmmədrza onu MKİ-nin agenti sayırdı və amerikalılar Bəxtiyarı baş nazir təyin etməyi şaha məsləhət görəndə, şahın buna şübhəsi qalmadı.
1979-cu il yanvar ayının 16-da biz İran torpağını tərk etdik. O zaman Rza ABŞ-da aviasiya məktəbində oxuyurdu. Odur ki, təyyarədə mən, Fərəh, Məhəmmədrza və bir neçə xidmətçi uçacaqdıq. Aeroportda hərbi hava qüvvələrinin komandanı general Əmirhüseyn Rəbiinin ağlaması səhnəsini heç vaxt unuda bilmirəm. Milliyyətcə alman olan həyat yoldaşının onun göz yaşlarının şahidi olmasına məhəl qoymadan, general Rəbii ağlaya-ağlaya özünü şahın ayaqlarına atıb acizanə surətdə xahiş etdi ki, məmləkəti tərk etməsin və ordunun bir neçə saata qiyamçıları məhv etməsinə icazə versin. Bu səhnəni seyr edən şah ağlamağa başladı. Bizim də gözlərimiz yaşla doldu...
Tehrandan Misirə yollandıq. Misirə çatan kimi Asuana getdik. Orada böyük bir bəndin arxasında iri süni göl yaradılmışdı. Gölün kənarında Misir hökumətinə məxsus bir mehmanxana vardı. Mərhum Ənvər Sadat və onun İran mənşəli xanımı Cihan Sadat bu mehmanxananı bizim ixtiyarımıza vermişdilər ki, orada yaşayaq. İranı tərk etməyimizdən keçən ilk həftələrdə bizimlə olan şəxslər hələ şahın ölkəyə qayıdacağına ümid bəslədiklərindən üzümüzə gülür və yaltaqlanırdılar, amma elə ki, bir ay ötdü, əsl simalarını göstərməyə başladılar.
Bəzi kitablarda yazırlar ki, Fəridə Diba şahdan və Fərəhdən qabaq İranı tərk etmişdir. Bu, həqiqətə uyğun deyil. Mən şahı Misirə aparan təyyarədə onunla birgə ölkədən getmişəm və şahın öldüyü günə qədər onun yanında olmuşam. Bizim İrandan getməyimizin və Misir, Mərakeş, Panama, Meksika və Amerikadakı sərgərdanlığımızın tarixçəsi çox ibrətamizdir. Məhəmmədrzanın bir sözü məni həmişə ağrıdır. Amerikalılar İran inqilabi hökumətini qıcıqlandırmamaq üçün müxtəlif bəhanələrlə şahı ABŞ-a buraxmamağa çalışdıqları zaman şah Rokfellerlə bir telefon söhbətində demişdi: «Məgər bu gen dünyada bir yer tapılmır ki, mən həyatımın son günlərini orada rahat yaşayım?!»
Bu söhbətin tarixi dəqiq yadımda deyil. Amma İrandan çıxdığımız günü heç zaman unutmaram – 16 yanvar 1979-cu il... Hava limanında soyuq külək əsirdi. Mən bizimlə gedəcək şəxslərlə şah və xanımından qabaq Mehrabad aeroportuna yollanıb şaha məxsus «Boinq-707» təyyarəsinə minmişdim. Bir çox dövlət adamları, siyasi xadimlər, yüksək rütbəli zabitlər şaha ehtiramlarını bildirmək üçün meydanda sıraya düzülmüşdülər. Şah aeroportdakı birmərtəbəli məxsusi iqamətgahında Şahpur Bəxtiyar hökumətinin Məclisdə təsdiq olunmasını gözləyirdi ki, rahat ürəklə ölkəni tərk edə bilsin. Bir müddət sonra Şahpur Bəxtiyar vertolyotla aeroporta gəldi və Məclisin onun başçılıq etdiyi hökumətə etimad göstərdiyini şəxsən şaha xəbər verdi. Şah bu xəbərdən məmnun qalıb otaqdan çıxdı və təyyarəyə doğru addımlamağa başladı. Məhəmmədrza aeroportda olan bir qrup jurnalistə bilidirdi ki, yorulduğu üçün qısa müddətə Misirdə istirahət etməyə gedir və özünü yaxşı hiss edən kimi ölkəyə qayıdacaq. Amma biz bilirdik ki, məsələ belə deyil və bir daha İrana qayıtmayacağıq. Bir gün əvvəl şah bizi bir yerə yığıb demişdi: «Bu, İranda yediyimiz sonuncu şam yeməyidir. Vaşinqtonla London məndən tələb edib ki, təcili İranı tərk edim və geri qayıtmaq fikrini də başımdan çıxarım».
Sonralar Asuanda olarkən Məhəmmədrza bizim yanımızda Misirin mərhum prezidenti Ənvər Sadata demişdi ki, onun istifadə müddəti bitib, buna görə də amerikalılar və onların əmioğlusu olan ingilislər onu işlənmiş dəsmal kimi kənara atıblar. Oxuculara deməliyəm ki, şahın amerikalılar və ingilislərlə ixtilafının kökü ərəblərin neft embarqosu dövrünə gedib çıxır. 1967-ci ildə 6 günlük ərəb-İsrail müharibəsi gedişində ərəblər Qərb ölkələrinə neft ixracını dayandırdılar. Nəticədə neftin qiyməti fantastik səviyyəyə qalxdı. Embarqoya qoşulmayan İran öz neftini baha qiymətə satıb böyük gəlir əldə etdi. Ərəblərin embarqosu bitəndən sonra Məhəmmədrza İranın OPEK təşkilatına rəhbərlik etməsinə müvəffəq oldu. Bu isə təşkilatın daha da möhkəmlənməsinə və neftin qiymətinin artmasına gətirib çıxardı. Həmin məsələ iri neft şirkətlərinin narazılığına səbəb oldu. İran neftinin əsas alıcıları olan amerikalılar və ingilislər böyük təzyiqlər göstərməyə başladılar ki, İran neft hasilatını artırsın və neftin qiyməti aşağı düşsün. Məhəmmədrza Qərb neft şirkətləri ilə açıq qarşıdurmaya getmişdi və İranın sədrliyi OPEK-i dünya iqtisadiyyatına əhəmiyyətli təsir göstərən nəhəng kartelə çevirmişdi. Neftin qiymətinin artması Qərb iqtisadiyyatında durğunluq yaratmışdı, İran isə ölkənin hərtərəfli inkişafı üçün zəruri olan böyük valyuta gəlirlərinə sahib olmuşdu. Amerikalılar və ingilislər ümid edirdilər ki, təzyiqlər vasitəsilə Məhəmmədrzanı yola gətirə biləcəklər, amma Məhəmmədrza nəinki tutduğunu buraxmamışdı, hətta 1976-cı ildə verdiyi məşhur müsahibədə qətiyyətlə demişdi ki, İran heç kimə güzəştə getməyəcək! İrandakı iğtişaşlar, daha doğrusu, səltənətin süqutu ilə sonuclanan təxribatlar buradan başlamışdı. Biz sonralar bu məsələni Rokfellerlə müzakirə etmişdik. Rokfeller bunu təsdiqləyib söyləmişdi: «Neft şirkətləri şahı devirmək istəmirdilər, onların məqsədi şaha öz güclərini göstərmək və onu ağıllandırmaq idi, amma sonra vəziyyət hamının nəzarətindən çıxdı!»
Misir prezidenti Ənvər Sadatın qonağı olduğumuz zaman əslən İsfahandan olan xanım Cihan Sadat bir dəfə Məhəmmədrzadan soruşdu ki, niyə qiyamçılarla sərt davranmadınız, qətiyyətsizlik və mülayimlik göstərdiniz? Məhəmmədrza bu suala cavab vermədi, amma mən də, Fərəh də, ailəyə yaxın olan bəzi digər şəxslər də şahın bu mülayimliyinin səbəbini bilirdik. Məhəmmədrza xərçəng xəstəliyinə tutulduğu üçün güclü depressiyaya düşmüşdü. Hakimiyyətinin son iki ilində o, heç nəyə maraq və diqqət göstərmirdi. Qızım Fərəhin şahın müavini təyin edilməsi və Dövlət Şurasının yaradılması onunla bağlı idi ki, Fransa və İsrail həkimləri Məhəmmədrzaya çox yaşamayacağını bildirmişdilər. Sonralar şahın bu ağır xəstəliyinə prostat problemi və qara ciyərin şişməsi də əlavə olunmuşdu. Beləliklə, hakimiyyətinin son çağlarında Məhəmmədrza təkcə Pəhləvi səltənətinin məhvə getməsini deyil, həm də öz vücudunun şamının əriyib sönməsini müşahidə edirdi. Hər gecə Niyavəran sarayında ruhların çağırılması mərasimi keçirilirdi və Məhəmmədrza bu yolla atasının ruhunu çağırıb ondan məsləhət almağa çalışırdı. Ruhları çağıranlardan biri bu işdə böyük səriştəyə malik şah ordusunun istefada olan giziri, digəri isə «Ettelaat» qəzetinin yaşlı müxbiri idi. İkinci şəxs o qədər qoca idi ki, ruhları çağırmağa qadir deyildi və yalnız birincinin bu işi düzgün gördüyünü müşahidə və təsdiq etmək üçün məclisə qatılırdı. Bu mərasimlərdən birində iştirak edən Fərəh deyirdi ki, Məhəmmədrza İranın keçmiş baş nazirlərindən bir neçəsinin ruhu ilə əlaqəyə girə bilib. Məhəmmədrza ruhların çağırılması mərasimlərində iştirakı nəticəsində melanxoliyaya qapılmış və heyrətamiz fikirlərə düşmüşdü. O deyirdi ki, mən İranın gələcəyini ölənlərin ruhlarından soruşmuşam. Onlar söyləyiblər ki, İran müharibəyə sürüklənəcək, çoxlu qan töküləcək və ölkə parçalanacaq!
Biz bütün çılpaqlığı ilə şahın cisminin, əsəblərinin və psixikasının sıradan çıxması və pozulmasını müşahidə edirdik. Bu dərəcədə xəstə olan bir insandan qiyamçılarla sərt davranmağı və xalq üsyanını yatırmağı gözləmək olardımı?!
Ən pisi o idi ki, şahın Ərdəşir Zahidi kimi yaxın müşavirləri ona mümkün qədər tez İranı tərk etməyi məsləhət görürdülər, çünki amerikalılar və ingilislər üçün Məhəmmədrza ilə ailəsinin həyatı heç bir əhəmiyyət kəsb etmir, hətta onlar Pəhləvi nəslinin İranda öldürülməsinin tərəfdarıdırlar ki, bu, Qərbə bağlı olan digər hökumətlərə dərs olsun və onlar Qərb şirkətlərinin mənafelərini təhlükəyə saldıqları təqdirdə hansı tale ilə üzləşəcəklərini bilsinlər! Amma qızım Fərəh deyirdi ki, bunlar hamısı uydurmadır, çünki Karter onunla görüşdə Məhəmmədrzanı və Pəhləvi səltənətini dəstəklədiyini bəyan edib. Məhəmmədrza isə Karterin bu bəyanatlarını ağ yalan sayırdı və deyirdi ki, amerikalılar onu ölkədən çıxarıb səltənət binasını dağıtmaq istəyirlər. O, NATO-nun Qərbi Almaniyadakı qoşunlarının komandanı general Robert Hayzerin Tehrana ardıcıl məxfi səfərlərini xatırladaraq bildirirdi ki, bu kişi ordunun mənə sadiqliyini aradan qaldırmaq tapşırığını yerinə yetirir.
Sonralar Amerikada olduğumuz zaman Devid Rokfeller açıq-aşkar deyirdi ki, şahın devrilməsində ABŞ-ın uzunmüddətli maraqları var. İndiyə qədər bizim maraqlarımız şahı dəstəkləməyi tələb edirdi, indi isə bizim uzunmüddətli mənafelərimiz şahın hakimiyyətdən getməsini tələb edir! Devid Rokfeller əmin idi ki, İranda islam fundamentalistlərinin hakimiyyətə gəlməsi bu ölkə ilə həmsərhəd cənub regionlarında əlli milyondan artıq müsəlmanın yaşadığı SSRİ üçün problemlər yarada bilər. O vaxtlar sovet ordusu hələ Əfqanıstanı işğal etməmişdi. Devid Rokfeller bizə deyirdi ki, ABŞ SSRİ-ni müsəlmanlarla üzücü müharibəyə cəlb edib onu zəiflətmək istəyir; Vaşinqtonun son məqsədi sovet imperiyasını dağıtmaqdır və buna nail olmaq üçün biz Orta Şərqdə dəyişikliklərə rəvac verməyə məcburuq! Sonralar Əfqanıstan məsələsi ortaya çıxanda biz Rokfellerin sözlərini xatırladıq. İranda inqilabın baş verməsi və ardınca da İran-İraq müharibəsinin başlaması regionda silah bazarının qızışmasına səbəb oldu. Həmin dövrdə təkcə amerikalılar regionun varlı dövlətlərinə yüz milyard dollarlıq silah satdılar. Şahın və bizim ailənin köhnə dostlarından olan Rokfeller deyirdi ki, Vyetnam müharibəsi bitəndən bəri Amerikanın silah şirkətləri istehsal və satışda belə yüksək səviyyə ilə qarşılaşmamışdılar və bu, İrandakı dəyişikliyin ABŞ iqtisadiyyatına verdiyi ən böyük xeyirlərdən biri idi.
İnqilabın doğurduğu böhranlı vəziyyət və ondan sonrakı qanlı müharibə neftin qiymətinin aşağı düşməsinə səbəb oldu. 1978-ci ilin əvvəllərində bir barreli 40 dollardan da baha olan neft sürətlə ucuzlaşmağa başladı, hətta bəzi yerlərdə bir barreli 7 dollara satılırdı! ABŞ iqtisadiyyatı ilə tanış olanlar bilirlər ki, bu ölkənin iqtisadiyyatının iki hərəkətverici qüvvəsi var: neft və silah! ABŞ və İngiltərə şahın süqutuna şərait yaratmaqla çox böyük siyasi və iqtisadi mənfəətlər əldə etdilər. SSRİ-nin dağılmasına İran inqilabı birbaşa təsir göstərdi. Sovet iqtisadiyyatı neft gəlirlərinə əsaslanırdı. SSRİ dünyada ən böyük neft istehsalçısı və ixracatçısı idi. Ona görə də neftin qiymətinin bir barrel üçün 40 dollardan 7 dollara enməsi SSRİ-yə elə ağır zərbə vurdu ki, o, nəinki öz müttəfiqlərinə kömək göstərmək iqtidarında olmadı, hətta Əfqanıstandakı müharibənin xərclərini ödəməyə və öz əhalisi üçün taxıl almağa gücü çatmadı! Xülasə, ABŞ hökumətinin məsul şəxslərinin, Devid Rokfeller və ya Henri Kissincer kimi imkanlı və məlumatlı adamların dilindən bu cür sözlər eşidəndə düşünürdük ki, Məhəmmədrza öz mülahizələrində o qədər də yanılmırmış...

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi

(davamı olacaq)


Davamı

İbrahim Savalan. QURTULUŞ ŞAİRİ

RAMİZ RÖVŞƏNİN ÇAĞIRIŞI VƏ DÜNYAGÖRÜŞÜNÜN
İZİ İLƏ


Güney Azərbaycanın tanınmış şair və jurnalisti, “Savalan” təxəllüslü İbrahim Rəşidi Urmiya universiteti mexanika fakültəsinin məzunudur. Hələ tələbə ikən milli-mədəni hərəkatda fəal iştirak etmiş, universitetdəki “Şəhriyar ocağı”nın təsisçilərindən biri və icraçı katibi, “Ulduz” və “Bulud” tələbə dərgilərinin baş redaktoru, «Oyanış», «Baxış», “Ölkə”, “Ulus” adlı nəşrlərin redaksiya heyətinin üzvü olub. Daha sonra Urmiyada türk (Azərbaycan) dili və ədəbiyyatından dərs deməklə yanaşı, milli məzmunlu bir çox mədəni tədbirlər və konfransların təşkilində yaxından iştirak edib. Milli hərəkat fəalı kimi dəfələrlə İran rejimi tərəfindən həbs edilərək, Tehrandakı bədnam “Evin” zindanında, Təbriz, Urmiya, Əhər və Ərdəbildəki həbsxanalarda saxlanılıb. Sonuncu dəfə isə məhkəmənin hökmü ilə “quruluş əleyhinə təbliğat, pantürkizm və əhalini qeyri-qanuni aksiyalarda iştiraka təşviq etmək”də günahlandırılan İbrahim Rəşidiyə 5 ay həbs və 20 zərbə şallaq cəzası kəsilib. Qərbi Azərbaycan ostanı Apelyasiya məhkəməsi 5 ay həbs hökmünü qüvvədə saxlayaraq, 20 şallaq zərbəsini cərimə ilə əvəz edib. Təqribən bir ay əvvəl cəzasını çəkmək üçün Urmiya zindanına göndərilib.
Həbsindən öncə İbrahim bəy Ramiz Rövşənin Tehranda “Yaşmaq” dərgisinin (hazırda bu dərginin baş yazarı Səid Muğanlı da həbsdədir – M.M.) nəşrləri seriyasında çap olunmuş “Göy üzü daş saxlamaz” adlı kitabı haqqında bir məqalə yazıb. Həmin məqaləni cüzi redaktə və zəruri təshihlərlə sizlərə təqdim edirəm.


Məsiağa Məhəmmədi

Ramiz Röşənin “Göy üzü daş saxlamaz” kitabı hörmətli Zəhra Qeytərani köçürməsilə Ərdəşir Rüstəminin tərhlərilə bəzənib “Yaşmaq” sıra kitablar vərində ədəbiyyatımıza sunulmuş. Ramiz bu kitabda göyə daş atan oğlana deyir: göy üzü daş saxlamaz və bu daş bir gün gəlib yerə düşər. Hər kimsəyə deməyə sözü var və bu səsi eşidənləri öz dünyasına çağırır. Ramizin çağırışı “gəlin açın yumruğumu” sözü ilə başlayır. Ramiz ürəyindəki sözü rahatlıqla demək istəmir, gərək gedib onun ovcunu açıb gizlətdiyini tapasan.

Uçdu mən görən qalalar,
Yaxşı ki var gül balalar.
Dedilər: ovcunda nə var?!
Gələk açaq yumruğunu?!

İndisə biz bu çağırışa qatılıb Ramizin açıq ovcunda gətirdiyi çiçəklərə qonaq olmuşuq.

Hər nədən öncə, mənə belə gəlir, Ramizin içində iki Ramiz yaşayır. Bu ikilik başqa şairlərin ikiliyindən fərqlidir. Nəsimidə də ikilik var. Nəsimi bəhrlə yer, ərşlə fərş, “kaf”la “nun” kimi ikilikləri bir yerdə içində toplayıb. Nəsimi həm mömindir, həm kafir ,özü demiş, “həm hisarəm, həm onun məhsuriyəm, həm nicatəm, həm həlak, pir mənəm, cəvan mənəm” və .... Amma bu ikilik, bir sözdə Nəsiminin dünyagörüşüdür, Nəsimi “mühiti-əzəm”dir. Belə bir ikilik Ramizin yazılarında var, necəki bir çox şeirlərində bir Ramiz gedir biri qalir, biri atadır, biri oğul, biri keçmişdir, biri gələcək və həmişə Ramiz gedən Ramizi sevir, qalan Ramizin halına ağlayır:

Mən ölsəm deməyin təkəm,
Ağlayın bizə ağlayın.
Məni deyib haray çəkən,
O yetim səsə ağlayın.
Bu divarın bu üzündə
Ölən Ramizi basdırın
Bu divarın o üzündə
Qalan Ramizə ağlayın. (səh. 177)

Bircə sözlə desək, Nəsimi tam bir arifdir. İki cahan onda sığmasa da, bu ikiliklər onun irfanında sığır, amma Ramizdə başqa ikiliklər var. Ramiz bir yanda Nəsimi qədər, Hafiz qədər arifdir və ən dərin dünyagörüşünə malikdir. Bir yanda çiçəkli qızlardan danışanda, Kəsəmənli qədər, Qəbbani qədər aşiqdir. Kəsəmənliyə qadın şairi deyənlər, nədən Ramizə qız şairi deməsinlər! Dünyanı düşünəndə, Nəsimi ilə, Hafizlə tam birləşir, amma sevgidən danışanda, tam fərqlənir. “Köhnə məktub” şeirində hərflərə baxdıqca, qızın qaşını-gözünü xatırlayır. Yəni hərflər qızı xatırlamağa aracdır, amma Nəsimidə hərflər tam amac olur:

Zülfü xalindən Nəsimi əbcədi qıldı təmam...
Bu yazıda Ramizin çiçəkli qızlarından yox, dünyagörüşündən söz gedir. Ramiz də başqa ariflər kimi bu dünyaya gəldiyindən gileylənir. Bəlkə modern insan elə yalnızdır ki, gileylənmək Erix Fromdan Bəxtiyar Vahabzadəyə qədər sürəcli gedir.

Biz ki yol nədi, bilməzdik
Biz ki öl nədi, bilməzdik
Bilsək, dünyaya gəlməzdik,
Analar aldatdı bizi..... (səh. 132)

Yarandınsa, yaşama məcbursan. Nazim demişkən: “Yaşamın dışında heç bir şey bəkləməyəcəksən”. Ramiz bu gərəyi belə açıqlayır :

Bu da bir ömürdü, dözəsən gərək
Beləymiş taleyin əmri, buyruğu... (səh. 49)

Amma özü bu təqdirə boyun əyməyir, savaşa qalxır ,yüz yol yaşam pərdəsini yırtmağa can atır. Burda onun dünyagörüşü Nəsimi ilə, Füzuli ilə, Hafizlə və başqa qədim ariflərlə birləşir. Nəsimi deyir:

Tərk evindəsən əgər, həmçü Nəsimi olasan,
Bir gün ola deyəsən, cübbəvü dəstar nədir

Və Hafiz : “Xuşa dəmi ke əz in pərde çehre bər fekinəm – Bu pərdənin
açıldığın xoşlaram” – deyir.
Amma Ramiz ariflər kimi hər nəyini atmaq istəmir, bu savaşın sonucsuz olduğuna tez inanır:

Yüz yol çıxacaqsan öz qabığından
Özündən ayrıla bilməyəcəksən... (səh. 49)

Indisə, o, yorğun-arğın bir bucağa sığıb, hər nəyin özünə özəl təqdiri olduğuna baş əyir. Zərrə olmaq, Günəş olmaq, Nəsimi olmaqdan dönür :

Daş gərək bezməsin öz bərkliyindən ,
Bayquş da bezməsin öz təkliyindən,
Tanrı özü yazıb yazılanları
Ha pozmaq istəsən, bir xeyri yoxdu... (səh. 106)

Ramiz elə yorğundur ki, çığırmağa nəfəsi, şeir yazmağa həvəsi gəlmir (səh. 31). O qurtulub qaçmaq istəyir, bizləri də bu qurtuluşa səsləyir. Bu, Ramizin bütün həyat fəlsəfəsi və dünyagörüşüdür. Ona görə mən Ramizi sözün əsil fəlsəfi mənasında “qurtuluş şairi” adlandırıram. Bir daha təkrar deyirəm: o, qurtulub qaçmaq istəyir, bizi də bu qurtuluşa səsləyir :

Gəl əl-ələ tutub gedək,
Gedək biz olmayan yerə.
Hər dərdi unudub gedək,
Dərdimiz olmayan yerə.

Burda qoyaq özümüzü,
Bu qırışan üzümüzü,
Bu köhnələn sözümüzü,
Gedək söz olmayan yerə.

Bir kimsə tutmasın xəbər,
Gəl, çıxıb gedək birtəhər,
Bu ev, bu küçə, bu şəhər
Bu dəniz olmayan yerə.

Atam oğlu az çabala,
Sən deyən çətin tapıla,
Bu Ramizi kim aparar,
Bu Ramiz olmayan yerə?! (səh. 19)
Məncə, Ramizin yalnız bu şeirinin son parçası öncə gedən ariflərin sözlərini, Yunanıstandan Hindistana qədər, bir yerə toplayıb Diogenin, Mövlananın əllərində çıraq insan axtarıb tapmadıqlarını (“yaft mi nəşəvəd costeim ma – biz aradıq, tapılmayır”) bir az umudlu deyir. Ramiz demir tapılmir, deyir sən deyən çətin tapıla.
Nəsiminin :

Adı məhv oldu Nəsiminin qələm çək hərfinə...

Hafizin:

To xod hecabe xodi Hafez, əz miyan bərxiz – sən “öz”ünün pərdəsisən, Hafiz, qalx aradan)

Nizamınin :

Heç sorma, tapılmaz, onu axtarsa da insan...

Və mərsiyə ədəbiyatımızın şah beyti olan:

Çək şəhpərini aşiqü məşuq arasından

- anlamlarını sadəcə “Bu Ramiz olmayan yerə” parçasında yetirir.
Amma Ramiz başqa bir ikiliyə yol tapır. Onun istəkləri çətin tapılır və istəmir bir ömür oturub ağlasın:

Zalım dünya öz işində
Gəlişində-gedişində
Gəl ağlayaq yetmişində
Sevgili tək ölənlərə. (səh. 186)

Axı o, ariflər kimi hər nəyi atmaq istəmir, yaşamaq istəyir bir ağac kimi, bir az ideallarından əl çəkib asta-asta dünyamızı bürüyən “kefində ol” fəlsəfəsinə yaxınlaşır :

Gələn nədi, gedən nədi ?
Bələk nədi, kəfən nədi?
Bu dünya öz kefindədi
Yağış yuyur, gün qurudur. (səh. 209)

Sonra fərəhlənib, bizləri yağışlara, quşlara qoşulmağa çağırır:

Dərd-qəmin üstən atdanaq,
Bir az sevinək, şadlanaq,
Içimizdə qanadlanaq,
Uçan quşlara qoşulaq! (səh. 188)

Əsrmizin çoxlu şairlərinin tərsinə, gələcəyin aydın olduğuna inanır :

Çatdı ömürün gündüzü
Deyəsən, gün vurdu sizi.
Qaranlığım yordu sizi,
İndi dözün aydınlığa. (s. 193)

Keçmiş qaranlıqdır:

Qaranlıqda itib batar, ataların özləri... (səh. 188)

Gələcək aydın :

Qaranlıqdan bizi ancaq, balalar çıxaracaq... (səh. 188)

Davamı

Robert Kandyus, Laria Fink. XX ƏSRİN ƏDƏBİ TƏNQİDİ

MODERNİZM DÖVRÜ

XX yüzilliyin ədəbi tənqidini tarixi baxımdan modernizmin bir qolu və ya müəyyən mənada ona cavab kimi qiymətləndirmək olar. Bunu deməkdə məqsədimiz heç də o deyil ki, həmin ədəbi tənqid vahid bir hərəkatdır və ümumi proqrama malikdir; sözümüzün canı odur ki, modernizm ən müxtəlif meylləri ehtiva edə bilmək dərəcəsində geniş və tutumlu bir mədəni hadisədir.
Modernizm ədəbi hərəkatı XX əsrin əvvəllərində Bodler, Mallarme, Valeri və s. kimi fransız simvolistlərinin manifestlərinin təsiri altında formalaşmışdır. Bu hərəkat müəyyən bir ədəbiyyatın, tənqidin və estetik baxışların bünövrəsini qoymuş və həmin əsrin bir çox böyük yazıçı və tənqidçiləri onun numayəndəsi olmuşlar. Bəzən deyirlər ki, bu hərəkat əsrin əvvəllərində Konrad və Yits ilə başlamışdır. Lakin başqa bir qrup belə hesab edir ki, modernizm Birinci Dünya müharibəsindən sonra meydana çıxmış, Ceyms Coysun "Uliss"i və T.S.Eliotun 1922-ci ildə nəşr olunmuş "İtirilmiş torpaq” poeması ilə parlaq təzahürünü tapmışdır. Bir çoxları belə hesab edir ki, bu hərəkat 1930-cu illərin ortalarında başa çatmışdır, bəziləri isə hərəkatın sonu kimi İkinci Dünya müharibəsini göstərirlər. Bir sıra müəlliflərin (o cümlədən də bizim) fikrincə, müasir postmodernizm sadəcə olaraq, modernizmin özünəməxsus bir təzahürdür.

Hər halda şübhəsizdir ki, modernizmin kulminasiya nöqtəsi Virciniya Vulfun 1924-cu ildə dediyi aşağıdakı sözlərdir: "1910-cu ilin dekabrında insan şəxsiyyəti dəyişikliyə uğramışdır". Bu sözlərə onun verdiyi izahatsa, belə idi: "Bütün insan münasibətləri dəyişmişdir: ağa ilə nökərin, ər ilə arvadın, valideynlə övladın münasibətləri. İnsan münasibətlərinin dəyişməsi ilk birgə din, davranış, siyasət və ədəbiyyat da dəyişib". Bundan 10 il öncə D.Lourens naşirinə yazdığı məktubda hekayəsindəki qadın qəhrəmanın şəxsiyyətini izah edərkən, insan şəxsiyyətinə dair yeni və Vulfun dediklərinə oxşar bir baxış irəli sürmüşdü: “Qadınların hisslərinə o qədər də fikir vermirəm. Çünki belə zənn edirəm ki, onların "özü" (eqo) bu hissləri dərk edir. Yalnız onların qadın olmaqlarına əhəmiyyət verirəm...” Beləliklə, Lourens də Vulf və Eliot kimi ədəbiyyatda insan şəxsiyyətinin antiromantik və antiekspressionist bir anlayışını irəli sürür. Söhbət elə bir anlayışdan gedir ki, Eliotun sözləri ilə desək, mövzunun "şəxssizliyini" və ədəbiyyatın "qeyri-ekspressivliyini" nəzərdə tutur. Bu cür yanaşmada ədəbiyyatda və təcrübədə əsas diqqət "insan" və "şəxsiyyət" kimi məhdud anlayışlara deyil, "forma"ya yönəlir.
Modernistlər ciddi şəkildə ədəbi formanın hüdudlarını və imkanlarını yenidən qiymətləndirməyə girişdilər ki, bu da sənətdə yeni estetika yaratmaq məqsədi daşıyırdı. Bu yenidən qiymətləndirməni bəlkə də insan olmağın yeni yolları saymaq olmaz, lakin o, ən azı XX əsrin sənət əsərləri üçün yeni bir nümünə meydana gətirdi. İrvinq Babbitin təkidlə qeyd etdiyi kimi, daha ədəbiyyatda romantik və ya sentimental meyylləri bir növ xalis "hissi naturalizm", yaxud xəyali aləmlə gerçək dunya arasındakı fərqlərin "düzəldilməsi", mədəni məhdudiyyətlərin şərhi və yozumu saymaq olmaz. Babbit bildirirdi ki, XIX əsrin romantik "həyəcanlarının" əvəzinə "yeni əhval" meydana gəlmişdir: qüdrət sahiblərindən nəsə tələb etməyə yönəlməyən tənqidi və pozitiv bir əhval. O, hamını zahirən mülayim və qeyri-tənqidi bir hərəkat olan romantizmdən əl çəkib sərt və tənqidi modernizmə üz tutmağa çağırırdı.
Eliot və Vulfun məqalələrində göstərildiyi kimi, bu əhval və düşüncələr tezliklə ingilis romantik şairlərinin "təxəyyül" adlandırdığı irrasional bir məfhumdan əl çəkilməsinə gətirib çıxardı. Modernistlər Kolricin "xəyal" sözünü başlıça olaraq, insanın öz təcrübələrini və təcrübələr arasındakı əlaqələri əsaslandırmaq və isbat etmək qudrətini bildirmək üçün işlətdilər. Modernistlər bu məftumu epistemoloji mülahizələrə görə seçmişdilər, xüsusən ona görə ki, transsendental sənəti məntiqi uyğunsuzluq və rasional baxışın doğurduğu bir bilginin nəticəsi sayırdılar. T.E.Halm onu "sərt" və “quru” anlayışların poetik məhsulu adlandırır. Onlar "quru" dedikdə, heç də poeziyadakı adiliyi deyil, aydın obrazların “qabarıq və sərt" ifadəsini, dildən sakit və mütənasib istifadəni nəzərdə tuturdular. Eliotun: "Bir cüt taqətsiz əl sükut dənizinin yatağını eşələyir" - cümləsindəki kimi metaforalar hissi qavrayışların sərt və bilavasitə ifadəsini müşahidə etməyimizə imkan verir. "Quru" - qabaqcadan müəyyənləşmiş hisslərə hər hansı bağlılıqdan yaxa qurtarmaq mənasındadır, çünki belə hisslərin mətnə daxil edilməsi və ya zorla sırınması mümkün işdir.
Bundan əlavə, modernistlərin sərt və quru dilinin ideal halda hisslərin mətnə sırınmasına ehtiyacı yoxdur, çünki mətn formalaşma prosesində və nəzərdə tutulan fikirlər deyildikcə, öz formasını qoruyub saxlayır. Eliot bu halı "struktur hisslər" adlandırır və onların mətnxarici amillərdən doğduğunu bildirir. Onun məqsədi budur ki, şeiri oxuyan zaman oxucuda şairin işlətdiyi obrazların təsiri altında özünəməxsus hisslər yaranır. Bu obrazlar da qarşılıqlı şəkildə mətndə daimi bir məqsədə və şeirdə spesifik bir sistemə çevrilir və insan hisslərinə uyğun olur. Nəticədə mətnin oxunmasının təsirilə xüsusi əhval-ruhiyyə doğurmaq üçün bir-birinə çulğaşmış bütün hisslər meydana gəlir. Əslində deyə bilərik ki, bu hisslər mətnin "bətni"ndə mövcud olur və həmin xüsusi əhval-ruhiyyə mətnin forması vasitəsilə təlqin edilir. Bir sözlə, bütün bu proses, yəni "struktur hissi" doğurmaq üçün daimi və ardıcıl məqsədlər şəklində obrazların düzülməsi bir növ sözlə həyata keçirilən (formal) bir əməliyyat kimi meydana çıxır: poetik təcrübə mətnə şəxsi təcrübənin təsiri ilə yol tapmır, açıq-aşkar mətnin özünəməxsus strukturundan xaricdə yaranır. Beləliklə, modernistlərə görə, xəyala (fantaziyaya) üstünlük verilməsi daha çox mətnin bənzətmələr və onlarda mövcud olan təxəyyülün arxasında özünü göstərən estetik strukturunun qiymətləndirilməsi mənasındadır, nəinki səthi oxunuşun təsiri ilə əldə edilən daha çox fərdi cavabların diqqətə alınması mənasında.
Deməli, modernist poeziyanı şeirin funksiyasının şərti ("müqaviləvi") yozumu, modernizmi isə XX əsr mədəniyyətinin geniş, qarmaqarışıq və irrasional mənzərəsinə uyğun gələn bir estetik proqram və cərəyan hesab etmək olar. Yəni modernizm elə bir məntiqi və rasio¬nal cərəyandır ki, onun poetik obrazları oxucuda struktur hisslər doğurur və yaratdığı hər bir yeni sənət əsəri ilə meydana gələn dünyadakı itirilmiş əlaqələrin yeni zəmini ilə qarşı-qarşıya durur. Modernistlərə görə, dünyada heç bir təbii, nizamlanmış və məntiqi məkan yoxdur, özü-özlüyündə mətnə məna veren heç bir mədəni kontekst və ya tarixi və onun nəticələrini mənalı bir şəkildə tənzimləməyə imkan verən heç bir perspektiv proqram mövcud deyil. Digər tərəfdən, yeni dövr mədəniyyətinin "simasızlığı" da məhz həyatın böyük zənciri (silsiləsi) kimi götürülən bu cür ənənəvi formalara inamsızlığın nəticəsidir. Paund və Eliot böyük mədəni nizam və qaydadan söhbət açırlar ("Avropanın subyektiv qüvvəsi", "ənənə", "keçmiş" və. s), lakin bütün bu işlər açıq-aşkar bəşər yaradıcılığının məhsuludur ki, hər bir şeir üçün yeni görkəm (şəkil) almalıdır. Eliot yaradıcı şəxsin elə bir vəziyyətindən söz açır ki, həmin vəziyyətdə şair formanın şərti imkanları ilə qarşılıqlı təsirə daxil olur və bu təsir çox güman ki, yeni poetik imkanlar və ya başqa sözlə desək, "yeni" mədəniyyət doğurur.
Bir sözlə, modernistlər bu əqidədə idilər ki, onlar yeni poetik formalar vasitəsilə yeni dünyalar yaratmışlar, halbuki onların sələfləri yalnız Tanrının insana bəxş etdiyi dünyaya malik idilər. Modernistlər "yeni" poetikanın meydana gəlməsi ilə bərabər, yeni estetik duyumun və mədəni qavrayışın da zəruri olduğunu irəli sürdülər ki, bu, Maarifçilik dövründən sonrakı mədəniyyətin keyfiyyət səciyyəsinə uyğun olmalı idi. Şübhəsiz, dəyərlərin böhranına və sənət formalarına dair modernist baxışların təhlili nəzəriyyə və fikir tarixi baxımından maraqlı olacaqdır. İngilis-amerikan və Avropa ədəbi tənqidi poeziyaya və bədii üslublara yeni baxış irəli sürən modernist proqramın birbaşa təsiri altında formalaşmışdır.

Formalizm

Modernizmin ən qabarıq və davamlı təzahürlərindən biri "formalizm" adlanan ədəbi tənqid nəzəriyyəsidir. Bu geniş hərəkat modernizmin estetik və semantik kateqoriyalarının dərin təsirinə məruz qalmışdır. Formalizm ədəbiyyatı onun məzmununun aşkar və ya "təbii" əlamətləri əsasında deyil, onun formasının vəhdətdə araşdırılması yolu ilə təhlil edir. Yəni əsər necə yazılıb və onun forması ilkin tanışlıqda mənanı çatdıra bilirmi?
Ədəbi tənqiddə formaya xüsusi diqqət verilməsi bütövlükdə iki praktik aspektə malikdir: 1. Mətnin bünövrəsini təşkil edən arxetipi və ya onun təsir tərzini anlamağa imkan verir; 2. Nəzərdən keçirilən formanın hansı ədəbi növə aid olduğunu müəyyənləşdirməyə kömək edir. Beləliklə, formalist nəzəriyyə özünün geniş mənasında ədəbiyyata formaların mürəkkəb bir toplusu kimi yanaşır ki, həmin formaları həm bir-biri ilə, həm də digər universal kateqoriyalarla əlaqədə araşdırmaq mümkündür. Bir sözlə, formalizm ədəbiyyatı gerçəkliyin təqlidi və ya substansional (təbii) mənaya malik struktur hesab etmir, əksinə, ədəbi əsərlərdə mövcud olan mənalı məntiqi tiplərə və ayrı-ayrı növlərə diqqət yetirir.
Rus formalizmi (1915-ci ildən 1930-cu ilə kimi Moskvada fəaliyyət göstərən məhsuldar cərəyan) ilə yanaşı, formalizmin ən səmərəli qolu ABŞ və İngiltərədə mövcud olan "yeni tənqid"dir.
Bu hərəkatın vahid proqramı yoxdur, lakin 1920-1950-ci illərdə, yəni "yeni tənqid"in ən çoşqun inkişafı dövrundə Amerika və ingilis tənqidçilərinin irəli sürdüyü ayrı-ayrıi fikirlərdən söz açmaq mümkündür. "Yeni tənqid" ədəbi təhlildə "məzmun"un yerinin dəyişdirilməsinə və nəticədə əsərin formasının təcrübi tədqiqatlar üslubunda araşdırılmasına çağırırdı. "Yeni tənqid" nümayəndələri çalışırdılar ki, bədii əsərlərin daxili qanunauyğunluqları əsasında ədəbiyyatın mümkün qədər geniş və ən ümumi formalarını müəəyyənləşdirsinlər. Bunun nümunələri xüsusi təhlillərdə və ya "müfəssəl araşdırmalar"da mövcuddur.
"Yeni tənqid"çilərin fikrincə, forma - "müstəqil", bütöv və xarici amillərdən asılı olmayan bir kateqoriyadır. Ən mühüm məsələ isə "yeni tənqid"in formanın şərhində obraz anlayışına xüsusi və geniş yer verməsidir. "Yeni tənqid"çilər, məsələn Bruks, modernist yazıçıların əsərlərinə əsaslanaraq, bədii obrazı formanın ilkin materialı və ya bünövrəsi hesab edirdilər. Bundan əlavə "yeni tənqid'çilər "paradoks" və "məcaz" anlayışlarına xüsusi əhəmiyyət verib, onları forma daxilində "məzmun" adlandırılan şeyin yerinə qoyurdular. Bruksun sözlərinə görə, paradoks və məcaz olduqca mühüm şeylərdir, çünki onlar əslində obrazın və təxəyyülün strukturunu əks etdirirlər. O, Kant estetikasının prinsiplərinə əsaslanaraq, göstərirdi ki, şeir təxəyyülün qüvvəsinin məhsulu olduğundan, həmin təxəyyülün strukturunu da əks etdirməlidir. Bu struktur və ya "forma" nitq ritorikası baxımından paradoksal və məcazi təsvirlərlə ziddiyyət təşkil edir. Poetik forma kəsb etmək üçün yaradılmış həmin təsvirlər isə onun məzmununa çevrilirlər.
Bununla yanaşı, "yeni tənqid"çilər belə hesab edirdilər ki, hər bir əsərin adekvat oxunuşu onun həqiqi strukturunu və ya formasını nəzərə almaqla mümkündür. Buradan belə nəticə çıxırdı ki, hər bir əsər yalnız bir "düzgün" yozuma malik ola bilər. Məsələn, D.K.Vismat və M.S.Bredsli əsərin oxunması üsullarını təhlil edərək, göstərirdilər ki, mətnin müfəssəl araşdırılmasında yazıçının məqsədlərinin nəzərə alınması "qeyri-düzgün" oxunuşa gətirib çıxarır. Sonra onlar bunun əksi olan bir haldan bəhs edib yazırdılar ki, oxucunun mətnə münasibətdə "məqsədsiz" hissi və ya emosional reaksiyaları da metaforaların düzgün dərki və yozumuna xələl gətirə və nəticədə təşbeh və təsvirlərin mütləqləşdirilməsinə (fetişləşdirilməsinə) səbəb ola bilər.
Beləliklə, modernistlər kimi romantizmin əleyhdarı olan "yeni tənqid"çilər də estetik vəhdət anlayışını və hər bir əsərin vahid (adekvat) yozumu ideyasını əslində romantizm prinsiplərinin bətnindən çıxarmışdılar.

Əsrin ortalarında ədəbi tənqid

XX yüzilliyin ortalarda Amerika və Avropa tənqidində iki əsas formalist məktəb mövcud idi. Bunlardan biri artıq haqqında danışdıqımız "yeni tənqid", ikincisi isə onun Fransada mətnin şərhi və yozumu sahəsində fəaliyyət göstərən qolu idi. Bu məktəblərin hərəsi mətndəki informasiyanı açmaq, o cümlədən, metaforaları və bədiiləşdirmə tiplərini (modellərini), vəzn, səs, melodiya və ümumi struktur məsələlərini öyrənmək üçün ədəbi əsərlərin təhlilində özünəməxsus metodlardan istifadə edirdi. Belə iddia olunurdu ki, bu metodların hər biri özlüyündə mükəmməldir və mətnin bütün incəliklərini əməli və obyektiv şəkildə təhlil edib qruplaşdırmağa imkan verir. Bununla belə, 1950-ci illərin sonlarında Karl Qustav Yunqun arxetiplərinə əsaslanan tənqidin meydana çıxması ilə ingilis-amerikan Akademiyasında "yeni tənqid”in intensiv inkişafı başa çatdı. Həmin tənqidin nüfuz və təsiri qısa bir müddətdə “yeni tənqid"in əsaslarını sarsıtdı və onu meydandan çıxardı.
“Arxetipçi" tənqid "yeni tənqid"in bəzi cəhətlərindən faydalanmaqla, elə məsələlərin tədqiqinə girişdi ki, "yeni tənqid" onları öyrənməkdə aciz idi və ya onlara diqqət yetirmək istəmirdi. (Burada ilk növbədə ədəbiyyatın məhdud formalist anlamının ehtiva edə bilmədiyi ədəbiyyatla mövzunun əlaqəsi məsələsini göstərmək lazımdır). Həmin məsələlər kompleksinə subyektiv şüur və ya fərdi psixika, tarix, mədəniyyət və hətta bəzi mətnlərin daxilində olan, lakin onlardan kənara çıxan əlaqələr - bir sözlə, N.Frayın ədəbiyyatın “məfhumi çərçivəsi” adlandırdığı şeylər daxildir. Buna görə də Fray və başqaları “yeni tənqid"çilərin tarixdən kənarda və ən təhlükəlisi – zaman xaricində olduqlarını göstərirdilər və əlavə edirdilər ki, onların müdafiə etdikləri metod ədəbi forma və üslublara təsir göstərən mədəni dəyişiklikləri nəzərə almağa qadir deyildi.
"Arxetipçi" tənqid əsas diqqəti ilkin obrazlara"(“proobrazlara”) – yalnız fraqmentlər və təhrif olunmuş “ideya”lar şəklində dərk edilən mədəni obrazlara verir. Həmin obrazlar daim fraqmentar səciyyə daşıyır, heç vaxt tam arxetipə çevrilmir, pərakəndə təəssürat və təsəvvürlər şəklində subyektiv şuurda canlanır. Bu obrazlar dumanlı və dağınıq xarakterinə baxmayaraq, mədəni strukturun çox mühüm simvolları olan informasiyaların əsasını təşkil edirlər.
Qeyd olunan yanaşmanın ədəbi tənqidə tətbiqi Frayın "Tənqidin anatomiyası” (1957) kitabında həyata keçirilmişdir. Fray bu kitabda bildirir ki, "arxetipçi tənqid”in qələbəsi “yeni tənqid”in məğlub olduğu yerdə gizlənib. Fray arxetipal obrazlarin mürəkkəb bir hissəsi kimi ilkin ədəbi obrazların professional şərhini verərək, ədəbi formaların (janr, vəzn, melodiya və s.) aydın və anlaşıqlı siyahısını təqdim edir. Frayın təhlilində müəyyən mənada Qərbdə ədəbi prosesin inkişafının və onun tarixi ölçülərinin duyulduğu özünü göstərir, eyni zamanda o, ədəbiyyat tarixini öyrənmək və araşdırmaq üçün bir növ arxetipal məfhumi çərçivə irəli sürür.
1960-cı illərdə Frayın təlimi bir çox nəzəriyyələrə və konkret elmi tədqiqatlara, xüsusən Orta əsrlər və Renessans dövrünə dair araşdırmalara təsir göstərdi. Lakin zaman keçdikcə onun baxışları tarixilik məktəbi nümayəndələrinin, strukturalistlərin və feministlərin müqaviməti ilə qarşılaşdı, çünki bu, nə həqiqətən tarixi yanaşma idi (“real” tarixi dəyişikliklərin aydın izahıni vermirdi), nə də onun prinsiplərinin tətbiqində bir bütövlük vardı.
Görünür, xüsusi vurğulamağa ehtiyac yoxdur ki, tənqid məktəblərinin inkişaf yolu bir növ həyat çarxının hərəkətinə bənzəyir: onlardan hər biri tədricən yoxa çıxıb özündən sonra yeni bir hərəkatın meydana gəlməsinə zəmin yaradır. Məsələn, psixoanaliz nəzəri baxımdan arxetipçiliyin sələfi və yaradıcısı sayılır. Və psixoanalitik tənqid hələ 20-30-cu illərdə freydistlərin ilk nəsli tərəfindən yaradılmışdı və onun davamını sonralar semiotika, "Freydə qayıdış" kimi məktəblərdə görürük. Beləliklə, ədəbiyyatda Freydin ideyalarını və "Edip kompleksi"ni axtarmaqla məşğul olan freydist tənqidçilərin ilk nəsli 60-cı illərə qədər davam etmişdi. XX əsrin bir sıra görkəmli tənqidçiləri, o cümlədən, E.Cons, M.Bonapart, E.Vilson, L.Trilinq, F.Kruz və başqaları bu nəslin nümayəndələri idilər. İlkin freydistlərdən ibarət bu cərəyan əsrin ortalarında zəifləməyə başladı. Elə həmin dövrdə yunqçu və "yeni" tənqid məktəbləri də öz mövqelərini itirməyə başlamışdı.

Strukturalizm

Əsrimizin ortalarında bir çox tənqid nəzəriyyələrinin süqutu 60-cı illərdən başlayaraq, yeni bir fəaliyyət istiqamətinə meydan açdı ki, o da "strukturalizm" adı ilə məşhurdur. Struktur (semiotik) təhlillərdə dilin təsiri və ya nəticələri (yəni dilin kommunikativ funksiyası) əvəzinə, dil və mənanın üstünlüyünü, ilkinliyini təmin edən şərtlər araşdırılırdı. Rolan Bartın yazdığı kimi, "strukturalistin fəaliyyəti mənanın necə meydana çıxdığını aydınlaşdırmağa yönəlmişdir”.
Strukturalizm XX əsrdə dilçilik sahəsində baş vermiş böyük inkişaf nəticəsində meydana gəlmişdir. Bu məktəbin başında Ferdinand de Sösür dayanır. Sösür bu nəzəriyyəni "semiologiya (semiology) və ya "cəmiyyətdə işarələrin təkamülü və dəyişməsini öyrənən elm" adlandırırdı.
Semiologiya özünəməxsus dil formalarının mənşəyini və ya tarixini öyrənmək əvəzinə, belə bir məsələni aydınlaşdırmağa çalışır ki, dil elementləri necə bir-birinə bağlanır və bizim anladığımız mənanı yaradır. Sösür başqa mühüm bir xüsusiyyəti də bura əlavə edib bildirir ki, semiologiyada hər bir işarə "svetofor" kimidir, yəni bir bilgini çatdırmaq üçün şərti işarədir. Başqa sözlə, bütün dil elementləri zahirən olduqlarından fərqli bir mahiyyət kəsb edə bilərlər. Məsələn, “yaşıl" həm "dayanmaq", həm də "getmək" işarəsi ola bilər.
1950-ci illərin əvvəllərində Klod Levi-Stross semiologiyanı antropologiyaya tətbiq etməklə, strukturalizmin yeni bir formasını yaratdı.
Strukturalizmin bu forması XX əsrin ədəbi tənqidinə güclü təsir göstərdi və 60-70-ci illərdə tənqid nəzəriyyələrinin əsasını təşkil etdi. Onu da deyək ki, ilk dövrdə strukturalizm Amerika və Avropa tənqidçilərinin son dərəcə kəskin münasibəti ilə qarşılaşdı. Bütövlükdə belə hesab olunurdu ki, bu metod ədəbiyyatı bütün parametrləri baxımından sırf "elmi" şəkildə öyrənmək iddiasındadır. Bu cür yanaşma isə bir çoxlarının fikrincə, hər halda antihumanist səciyyə daşıyırdı və onun Qərbin liberal etik dəyərləri ilə bir əlaqəsi yox idi. İngilislər və amerikanlar strukturalizmi nəinki antihumanist bir şey sayırdılar, hətta belə hesab edirdilər ki, o, Fransadan idxal olunmuş bir sürprizdir və eqoistcəsinə, kor-koranə şəkildə yabançı düşüncəyə pərəstiş edən bir qrup ziyalının qəribə əyləncəsindən başqa bir şey deyildir. Hər halda sonralar, 1975-ci ildə "Yeni Dil Cəmiyyəti" ədəbi araşdırmalar sahəsində illik Lovell mükafatını Conatan Kallerin "Strukturalist metod" kitabına verdi və ingilis-amerikan Akademiyası da strukturalizmi funksional tənqidin metodlarından biri kimi tanıdı (əlbəttə, heç də bütün tənqidçilər və oxucular bu fikirdə deyildi). İndi dönub geriyə baxanda, aydın olur ki, 1960-cı illərdə strukturalizmin və semiotikanın meydana gəlməsi bütün digər funksiyaları ilə yanaşı, müasir nəzəriyyələrin bir-birinə qovuşmasına şərait yaradan sahəni də işıqlandırırdı. Strukturalizm və semiotika faktiki olaraq, elə bir zəmin yaratdılar ki, yalnız ona "nəzəriyyə" demək mümkündur. Belə ki, onlar mənanı və mənanın dəyişkən şəraitini öz tədqiqat predmeti kimi seçməklə XX əsrin ədəbiyyatşünaslıq, fəlsəfə, tarix, dilçilik, psixologiya və antropologiya kimi humanitar və sosial elmlərindən yüksəyə qalxdılar və bütün bu sahələr 60-cı illərin sonlarından ədəbiyyat nəzəriyyəsinə birbaşa təsir göstərdilər.
Ədəbi tənqiddə strukturalizm formalizmlə sıx surətdə bağlıdır. Hər iki hərəkatın əsas məqsədi ədəbi təhlildə formanı məzmunun yerinə qoymaq və təcrübi metodlara bənzər universal metodlar işləyib hazırlamaqdan ibarətdir.
Strukturalizmin özundən doğan məhdudiyyətlər, xüsusən onun ötəri dəyişikliklərə fikir verməməsi və ayrı-ayrı hallar əvəzinə ümumi qanunauyğunluqlara diqqət yetirməsi 60-cı illərin sonlarında daha aydın görünməyə başladı. Fransız filosofu Jak Derrida bu barədə ciddi və kəskin tənqidlə çıxış etdi. Levi-Strossun struktur antropologiyasına əsaslanan humanitar araşdırmaları tənqidə tutan Derridanın fikrincə, strukturalizm – Qərbin strukturun əsası barədə ənənəvi uzaqgörməzliyinin təzahürü və strukturun bir anlayış kimi nəzəri və ideoloji xususiyyətlərini dərk etməyə meyl göstərməməsinin nəticəsidir. Onun sözlərinə görə, strukturu araşdırmaq cəhdi strukturdan kənar və uzaq bir yerdə dayanmaq imkanını tələb edir. Yəni kimsə mədəni idrak çərçivəsindən kənarda dura və mədəniyyətə heç bir bağlılığı olmayan bir baxışa malik ola bilməlidir. Derrida yazır ki, heç vaxt kimsə mədəniyyətə üstün gələ bilmədiyi və heç kəs onu kənardan araşdırmağa qadir olmadığı üçün, strukturdan asılı olmayan heç bir müstəvi yoxdur. Strukturun obyektiv araşdırılması qeyri-mümkündür. Nəticədə, Derridaya görə, strukturların oxunuşuna və mədəni şərhinə hər hansı cəhdi bütünlüklə dəqiq elmi modellərə çevirmək olmur. Beləliklə, əgər strukturu parçalamaq və öyrənmək mümkün deyilsə, onda strukturalizm də bir iş metodu kimi öz cəmərəliliyini itirir. Derrida belə bir fikir irəli sürür ki, strukturalizm əvəzinə mətnlərin fərqlərinin qarşılıqlı əlaqəsini dərk etmək lazımdır. O şeyi ki, Derrida və başqaları “struktur sintez” adlandırırlar.

Poststrukturalizm

Postrukturalizm xeyli dərəcədə «dekonstruksiya» adlanan və strukturalizmin tənqidi zamanı Derridanın irəli sürdüyü fəlsəfi metodun nəticəsi və məhsuludur. Dekonstruktiv tənqid təfəkkürün əsasları sayılan təsəvvürlərin tədqiqi və yoxlanılmasına çalışır ki, bu yolla həmin əsasların söykəndiyi aşkar həqiqətləri araşdırmaq və öyrənmək mümkün olsun. Məfhumi «məhudiyyətlər»in düzgünlüyü də onunla ölçülür ki, bu, həm mövcud şəraitin dərkinə, həm də onun ehtiyaclarının başa düşülməsinə kömək edir. Dekonstruktiv tənqid idrak üçün bir metod axtarmaq əvəzinə, mövcud və ya dəyişmiş modellərlə yeni bir hadisənin yaradılması (quraşdırılması) üçün metod axtarışındadır və həmin modellərin, eləcə də onların məhdudiyyətlərinin əsası sayılan ümumi qaydaları tapmağa çalışır .
Ədəbi tənqid sahəsində dekonstruksiya oxunuş üçün özünəməxsus siyasət və biclik sayılır. Derridanın sözlərinə görə, analitik oxunuş biri ümumi «üstünlük», digəri isə xüsusi «alçaqlıq» halını bildirən antonimdən ibarət fəlsəfi ierarxiyadan çıxış etmək deməkdir. Həmin antonimlər (təzadlar) Qərb mədəniyyətində düşüncənin əksər mühüm təsnifatlarının əsasını təşkil edirlər: məsələn, həqiqət və yanlışlıq, sağlamlıq və xəstəlik, kişi və qadın, təbiət və mədəniyyət, fəlsəfə və ədəbiyyat, danışıq və yazı, ciddilik və zarafat. Conatan Kaller dil qarşıdurmasının belə bir nümunəsini verir: dilin «fundamental» (constative) aspekti (yəni düzgün və ya yanlış məfhumların əsas toplusu) dilin «əməli» (perfomative) tətbiqinə (yəni dildən istifadə üçün obyektiv fəaliyyətə) qarşı dayanır. Qarşıdurmanın başqa bir nümunəsi feministlərin əsərlərində verilir və o da bundan ibarətdir ki, «kişi» (man) sözünü ümumiyyətlə «insan» (human) əvəzinə, «qadın» sözünü isə yalnız müənnəs (dişi) insan fərdləri üçün işlədirlər. Amma dekonstruksiyanın elmi siyasəti elədir ki, bu cür mühüm iyerarxiyanı tərsinə (başıaşağı) çevirir, yəni «aşağı» (alçaq) «yuxarı»nın (üstünün) üzərinə keçir və Kallerin sözü ilə desək, dilin «fundmental aspektini konkret əməli hala çevirir».
Lakin bu çevirmələrin məqsədi heç də dəyər sistemlərini dəyişdirmək deyil. Belə ki, Derridanın sözlərinə görə, bu cür olsa, biz yalnız qarşıdurmaların əvvəlki (köhnə) sisteminə «təsdiq möhürü» vurmuş olarıq. Amma dekonstruktiv metodda əsas səy buna yönəlib ki, «yuxarı» və «aşağı»nın əsas əlaqələri sürətlə və tələsik bir şəkildə (Derridanın təbirincə) genişlənsin və söyləmlərdə semantik bir üfüq, yəni istənilən xüsusi mənanın mövcudluğu imkanı yaransın.
Derridanın əsərlərinin ardınca meydana çıxan poststrukturalizm dövrü ədəbi tənqidin böyük bir sahəsini əhatə etmişdir. Müasir psixoanalitik tənqid Jak Lakanın təsiri ilə artıq «fərd»i ayrıca və qüdrətli «mən» («eqo») kimi götürən ənənəvi freydist təsəvvürə diqqət yetirmir və öz fəaliyyət metoduna görə açıq-aşkar dekonstruktiv səciyyə daşıyır. Feministlər də, o cümlədən, H.Siksous, B.Conson, Q.Spivak və J.Kristeva öz əsərlərində ədəbi mətnlərin «müzəkkər» (erkəkcəsinə) araşdırılmasına son qoymaqdan ötrü dekonstruktiv üsullardan faydalanırlar. Marksist tənqidçilərin, xüsusən L.Altüsser, F.Ceymison, C.Ellis, R.Kovard və başqalarının fikrincə, marksist mədəniyyət əsərləri ilə dekonstruktiv tənqid arasında dərin bağlılıq vardır. Bütün bu tənqidçilər ədəbi mətnlərə yanaşmada dekonstruktiv mövqedə dayanırlar və müxtəlif bucaqlardan həmin mətnləri formalaşdıran və "dağıdan" quvvələri anlamaqa çalışırlar.

Kulturologiya

Poststrukturalizmdən sonra məna, ifadə, şərh və yozum sahəsində nəzərə çarpacaq çətinliklər meydana gəldiyi zaman bir daha ədəbi tənqidi də ehtiva edən kulturoloji araşdırmalara qayıtmağın zəruriliyi aydın oldu. Derrida, M.Fuko, J.Lakan, M.Baxtin, J.Kristeva, Q.Spivak, F.Ceymison, J.Liotar və başqalarının da qoşulduğu bu hərəkatda belə bir fikir irəli sürüldü ki, tənqidi araşdırmalar kulturoloji araşdırmaların tərkib hissəsi və istiqamətverici elementi kimi nəzərdən keçirilməlidir. Bunu səmərəli şəkildə reallaşdırmaq üçün, görünür, "mədəniyyət”in dəqiq tərifini də vermək lazım idi. Çünki, R.Uilyamsın yazdığı kimi, "mədəniyyət ingilis dilinin iki-üç ən mürəkkəb və çətin sözlərindən biridir". Uilyams "Mədəniyyət" adlı kitabında yazır ki, "mədəni fəaliyyət" və "mədəni məhsul" ictimai sistemin digər strukturlarından əxz olunmuş anlayışlar deyil, əksinə, onun strukturunun mühüm və başlıça ünsürləridir. Bu cür şərhdə mədəniyyət yalnız cəmiyyət daxilindəki "agahedici ruh" deyil, Uilyamsın sözlərinə görə, "semantik bir sistemdir ki, hər bir ictimai sistem onun vasitəsilə əlaqə, yaradıcılıq, təcrübə və anlaşmaya nail olur".
Uilyamsın bu tərifi, şübhəsiz, mədəniyyətin yeganə mötəbər izahı deyil, lakin onun fikirlərindən aydındır ki, ədəbi araşdırmalar, vahid və mütəşəkkil tənqid az-çox sistemli, dəqiq və ümumi bir tərzdə "məna sistemləri"nin araşdırılıb öyrənilməsinə girişsə, öz müşahidə və metodlarını məna yaradıcılığının ən geniş sahələrinə, mədəni fəaliyyət sferasına və ümumən tədqiqat sahəsinə yaya bilər.
Doğrudan da, möhkəm dəlillər əsasında deyə bilərik ki, bütövlükdə "ədəbiyyat" adlandırılan mətnlər əsas siyasi, psixoloji və mədəni qüvvələrin uzlaşdırılması və qarşılaşdırılması üçün özünəməxsus bir məkandır. Beləliklə, mətnlərə, dilin bütün formalarına, onun bütün məhsulları və məfhumlarına diqqət araşdırmaların təmərküz nöqtəsi və məhvəri, tənqidin təbii nəticəsi sayılır. Bu əsasda M.Baxtin, M.Ellman, H.Siksous, B.Kristian, S.Fiş, M.Fuko və başqalarının məqalələrində göstərildiyi kimi, kulturoloji araşdırmalar siyasi, elmi, tarixi və ədəbi mövzuların ikitərəfli əlaqəsidir.
XX yüzilliyin sonundakı kulturoloji araşdırmalar əsrin əvvəllərindəki tədqiqatlardan fərqli olaraq, mədəni birlik, dəyişmə və müxtəliflik barədə son dərəcə yeni baxışlar irəli sürür. Kulturologiya müxtəlif mədəni mətnlərə və mədəni fəaliyyətin tədqiqi metodlarına xüsusi diqqət yetirir. Bundan əlavə, kulturologiya 1970-80-ci illərdəki inkişafı gedişində "mədəniyyət" anlayışına, təzad və ideologiyaya əvvəllki bütün məktəblərdən artıq əhəmiyyət vermişdir. Beləliklə, müasir kulturoloji araşdırmalar ideoloji, siyasi və müştərək mövzulu tədqiqatlarla birgə XX əsrin əvvəllərində modernistlərin və avanqardçıların irəli sürdüyü mədəni proqramın bir sıra məqsədlərini reallaşdırmağa nail olmuşdur.

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

Həmid Herisçi. ŞEİRLƏR

KOR ƏRƏBİN SON NƏĞMƏSİ

Ciblərimiz pul üçün deyil,
əllərimiz üçündü...

Gör bir nəyi unutmuşuq...

Nişan üzüklərinin təkərləri üstə
insan sevgiləri hara gedir, hara?
Ümid qalıb Allaha,
“baş” adlandırdığımız
bədən çardağında
aləm bir-birinə dəyib...


Uşaqlar da dünya təmizliyinə inanmayaraq,
öz dərsliklərinə iki qat üz çəkib...

Bütün bu eyni söhbətlər,
gözlərimizdə eynəklərin yaratdığı
yalançı şüşəbəndlər,
necə də mənasızdı,
atasızdı, anasızdı...
öz aramızdı
hansı vətənə, hansı iyidliyə inanaq?
“FM” dalğalarını nə qədər qurdalasaq,
hər yerdə eyni eybəcər səslər...
Gecədən səhərə qədər...

Mən burda özümə
iynəylə də gor qazardım...
Uzanıb
rahatlanardım...

KİÇİKLİK

İnsan dünyanı
yalnız kiçildir,
Məhəmməd adını Məmməd edir...

Yel əsir, sanki dünyanı
əruz vəzninə
salmaq istəyir...

Payızın axırıdı...

Ağaclarda qalmış quru narlar
bir daha da çartladı,
qışın nağılı başladı,
fəqət, bu qış da sanki,
dünyanı kiçiltmək arzusundadı,
elektrik çaydanımın uzun məftili
kasıblıq ilanı kimi
ayaqlarımın altındadı...

Yadındadı:
Mənə İstanbulda Quran,
Lvovda İncil bağışladılar;
Bəli, mənlə bir oyun başladılar,
sonra məni axtarmadılar...
Yadındadı:
Biz qumar oyunlarını
uşaq oyunlarının
faciəli sonluğu saydıq,
ümid küçələrimizi təmizləyəcək
arzu süpürgələrimizi
suda islatdıq,
fəqət, dünyadakı mənasızlıq
bütün arzularımızı öldürdü...

Kiçiklik
kainatın özüdü...

Sevgi şamlarının tez əriyən mumu,
bütün masalarımızın üzərində
öz izlərini miras qoyub...

İnsanın arzusu
böyüklük istəyi olub.

...aldığım bütün paltarlar
həmişə əynimə
kiçik olub...

ŞƏMS TƏBRİZİNİN ŞEİRİ

Ağlamağa gəlincə…

Ağlamağa gəlincə…
birinci həmişə insan ağlayır,
sonra yağışlar, bulaqlar….
ağlamağa gəlincə,
birinci həmişə insan ağlayır,
sonra bütün yerdə qalanlar…..

Sonra, ancaq sonra
bütün yağışlar
ildırım xətkeşiylə
göylərin ölçüsünü hesablayar…
yediyimiz çörəklər necə də dadsızdı…
onların dadını ancaq
zindana göndərilən çörəklərin içindəki
gizli məktublar artırar….
orda şikəstə xəttiylə
mənim hikmətlərim yazılar…

Göy üzü də yer üzüdü,
ancaq orda torpaq yoxdu,
bu cahanda nə varsa
o həm var, həm də yoxdu…
Bütün sevgilər bitir,
ancaq sevgilərin sonunda
nöqtə yoxdu,
uşaqlar ağlarsa, ağlasın
onların gözündə su var,
göz yaşı hələ ki yoxdu….

Ölüm bizim sözləri tələffüz etsə,
onların tərkibindən
bir sait, samit səs düşəcək,
insan da bax belə öləcək,
fəqət, uşaqların göyə buraxdığı çərpələng
öz ipini qırmasa,
gerçək
çərpələng ola bilməyəcək…
Cəlaləddin, bu işi görən külək
qəm tərəzisinin çəki daşlarını da
yerindən tərpədəcək.

Hər nə var idi,
o sənə yar idi,
qapı da divar idi,
xaneyi-hikmətə
Şəmsin nuru gəlməyincə….

Cəlaləddin, mən sevgilimi yox,
sevgini sevirəm,
siz gedirsiz, mən yol gedirəm,
pəncərələri eynək tək taxmış evlərdə
cahanın kor olduğunu sezirəm….
Mən,
Mən,
Mən…


Davamı

    Haqqımda

    My Photo
    Məsiağa Məhəmmədi
    Tam profilimə bax
    ۞ Yazılardan istifadə
    zamanı müəllif və qaynaq
    mütləq göstərilməlidir.

    Sayğac



    Page Ranking Tool

    Ədəbiyyat saytları

    Azərbaycan ədəbiyyatı

    İzləyicilər