Mixail Konstantinoviç Petrov (1924-1987) – görkəmli rus alimi, filosof, tarixçi, elm nəzəriyyəçisi və kulturoloq. Rəsmi ideoloji ehkamlarla bir araya sığmayan baxışlarına görə sovet sisteminin bütün təqib və təzyiqlərini görmüş elm fədaisi! Hələ SSRİ EA Fəlsəfə İnstitutunun aspiranturasında oxuyarkən, elmi rəhbəri ilə razılaşmadığı üçün dissertasiya müdafiəsindən imtina etmiş, az sonra «İmtahan baş tutmadı» adlı fəlsəfi povestini çap etdirmişdi. «Antipartiya məzmunlu» bu povestə görə o, kommunist partiyasından və işlədiyi Rostov Dövlət Universitetindən qovulmuşdu. Elmi təşkilatlar, nəşriyyat və jurnallar M.K.Petrovun üzünə bağlanmışdı. Bütün təzyiqlərə baxmayaraq, o, keçmiş SSRİ-də elmşünaslığa dair ilk dissertasiya müdafiə etmiş («Elm haqqında elmin fəlsəfi problemləri»), C.Oruellin «1984» roman-antiutopiyasını ruscaya çevirib çap etdirmişdi. İşlədiyi Şimali Qafqaz Elmi mərkəzində isə onu baş elmi işçi vəzifəsindən elmi işçi, sonra isə mühəndis vəzifəsinə keçirmişdilər. M.K.Petrovu elmi mühitdən tam təcrid etsələr də, elmi yaradıcılıqdan ayıra bilməmişdilər. O, özündən sonra 12 min səhifəlik (!) əlyazma – çoxsaylı kitab və məqalələr qoyub getmişdir. Budur, onlardan bir neçəsinin adı: «İnsan və elm» (1965), «Hegel və qnoseologiyanın müasir böhranı» (1973), «İdrakın sosiologiyası və fəlsəfənin başlanğıcı» (1975), «Mədəniyyət tipləri və insanın təbiətə münasibəti» (1978), «Cəmiyyətin elmiləşməsi problemləri (1985) və s. M.K.Petrovun şəxsiyyəti və yaradıcılığının Azərbaycan elmi-mədəni mühitinə və oxucularına tanış olmadığını nəzərə alıb onun ölümündən sonra nəşr edilmiş "Dil, işarə, mədəniyyət" adlı kitabından bir parçanı dilimizə çevirməyi lazım bildim.

"Həqiqəti dəlicəsinə sevənləri nadir hallarda sağ ikən dəyərləndiriblər, çox zaman onların qəbirlərini əklillərlə bəzəyiblər. Kamü o qədər də uzaq olmayan keçmişdə yazırdı: "Ontoloji sübut üçün həyatını verən bir kəs tanımıram. Tam elmi həqiqətə malik olan Qaliley, həqiqət həyatı üçün təhlükə doğuran kimi özünü çox asanlıqla satdı. Müəyyən mənada o, düzgün hərəkət etdi". Pis mənada. Həqiqətin yağ kimi üzə çıxacağına, "özü özünü göstərəcəyinə" ümid edən Qaliley hardasa geri çəkilə, özünə xəyanət edə bilərdi. Amma öz qəhrəmanını "iki vur iki= dörd"- dən imtinaya vadar edən Kamü, eləcə də Oruell, avropalılar barədə tamamilə haqsız fikirlər söyləyir. Əgər hamı həqiqət məsələsində belə güzəştcil olsaydı, indi biz Şərq sivilizasiyalarının künc-bucağını dolaşıb gah kompas, gah kağız, gah da başqa bir nadir şey axtarırdıq. Biz öz sələflərimiz içərisində həqiqətdən imtina edənlərə yox, axıra qədər gedənlərə borcluyuq".


1. TƏCRÜBİ ELMİN MƏNŞƏYİNƏ DAİR FƏRZİYYƏLƏR

Təcrübi elmin mənşəyinə dair müasir fərziyyələrin əksəriyyəti Eynşteynin Şvitserə məktubuna əsaslanır, yaxud ondan çıxış edir. Eynşteyn yazırdı: «Möhtərəm cənab, Qərb elminin inkişafı iki böyük nailiyyətə söykənir: yunan filosoflarının formal məntiqi sistemi yaratmasına (Evklid həndəsəsində) və sistematik eksperimentlər yolu ilə səbəbiyyət əlaqələrinin açılması imkanının kəşf edilməsinə (Renessans). Məncə, bu addımların Çin müdrikləri tərəfindən atılmamasına təəccüblənmək lazım deyil. Təəccüblənmək lazımdır ki, ümumiyyətlə, bu kəşflər edilmişdir. Səmimiyyətlə, sizin A.Eynşteyn. 23 aprel 1953-cü il».1
Bununla yanaşı elmin meydana gəlməsinə dair fərziyyələrdə belə bir cəhət də vurğulanır ki, «Aqamemnona qədər də qəhrəmanlar olmuşdur», yəni təkcə Eynşteyn təcrübi elmin yaranması problemini qoyub həll etməyə çalışmamışdır.
Həmin daha erkən cəhdlər barədə Rettensi yazır: «XVI-XVII əsrlərdə təcrübi elmin güclü inkişafını marksist və qeyri-marksist müəlliflər o dövrün sosial və iqtisadi dəyişiklikləri ilə izah etmişlər. Boris Hessen yeni elmin yaranışını yüksəlməkdə olan burjuaziyanın iqtisadi ehtiyacları ilə əlaqələndirir və Nyutonun «Başlanğıcılar»ının ən mücərrəd müddəalarını XVII əsr İngiltərəsindəki tacir sinfinin texniki ehtiyacları ilə bağlayırdı. Ecer Silzel belə düşünürdü ki, Renessansdan sonra İtaliyada elmin yeni növünü doğurmuş empirizmlə rasionalizmin qovuşması əvvəllər alim-sxolastla sənətkarın ünsiyyətini istisna edən sinfi sədlərin dramatik şəkildə dağılmasının nəticəsi idi… Amerika sosioloqu Robert K.Merton daha dəqiq bir yanaşma təklif edirdi. Kalvinist puritanizmlə kapitalizm arasında əlaqəyə dair Maks Veberin məşhur ideyasını inkişaf etdirən Merton belə bir nəticəyə gəlmişdi ki, puritanist dəyərlər XVII əsr İngiltərəsində əsas diqqətin təbii elmlərin öyrənilməsi üzərində cəmləşməsində mühüm amil olmuşdur".2
Mertonun fərziyyəsi elmin yeni bir ictimai institut kimi qəbul edilməsinin son mərhələsini əhatə etsə də, bu gün Qərb sosioloqları və tarixçiləri arasında çox populyardır. O, şübhəsiz, Eynşteynin fərziyyəsinə zidd deyil, belə ki, Mertonu transmutasion ünsiyyətin artıq təşəkkül tapmış forması kimi elmin institutlaşması problemləri maraqlandırır, bu formanın özünün mənşəyi yox!
Mertonun fərziyyəsini təhlil edərkən, Rettensi haqlı olaraq, ondakı «şəksiz fayda» arqumentinə xüsusi diqqət yetirir; belə ki, bu faydalılıq arqumenti yeni institutun yaranmasının və həmin institut yaranana qədər də normal fəaliyyət göstərən sosial münasibətlərin mövcud strukturuna daxil olmasının əsas şərtidir. Bu zaman labüd olaraq, uyğun funksiyaları yerinə yetirən mövcud institutlarla həmin funksiyalara iddia edən yeni institut arasında rəqabət yaranır. «Bu şərtin ali təhsilin ənənəvi sistemindən kənarda inkişaf etmək və hətta universitetlərdə tədris olunan naturfəlsəfəyə qarşı durmaq məcburiyyətində qalan «yeni elmə» ikiqat aidiyyəti vardır. Savadlı həvəskarların marağını cəlb etmək və dəstəyini qazanmaq uğrunda mübarizədə o, daha ənənəvi və adi cərəyanlarla rəqabətə girməli olurdu. Hakim Aristotel naturfəlsəfəsi xristian-sxolastik teoloji dünyaduyumu ilə üzvi şəkildə bağlı idi və hər hansı rəqib sistem istər-istəməz həmin dünyaduyumuna uyğunluğunu əsaslandırmalı və hətta dünya haqqında həqiqi xristian təsəvvürlərinin bünövrəsində dayanmaq üçün özünün üstünlüyünü sübuta yetirməli idi. Kiçik istisnaları nəzərə almasaq, o dövrün naturfilosofları elmi fəaliyyətlərinin öz fəlsəfi, ictimai, etik və ilk növbədə, dini baxışları ilə üzvi əlaqəsini tam şəkildə dərk edirdilər».3
Merton məhz burada meydana çıxan psixoloji çətinlikləri görmüş və aşağıdakı sualı verməklə çox mühüm bir məsələni qarşıya qoymuşdur: necə oldu ki, XVII əsrdə İngiltərədə təbiətin öyrənilməsi belə böyük bir diqqəti özünə çəkə bildi? Axı onun nə həmin dövrün təhsil sistemində, nə professional strukturunda möhkəm dayaqları vardı, nə də hələ mühüm texnoloji problemlərin həllində fəal surətdə iştirak edə bilərdi! Statistikanı və müvafiq tədqiqatların məlumatlarını öyrənən Merton öz fərziyyəsinin əsas fikrini irəli sürdü: «Bir dəyərlər strukturu kimi bu dövrdə ingilis düşüncə tərzinin təşəkkülünə mühüm təsir göstərən puritanizm nəinki dini əxlaqla eksperimental elm arasında harmoniya yaratdı, həm də elmi fəaliyyətdə fəal iştirak üçün güclü dini motiv doğurdu. Bu dəyərlər Bibliyanın – İlahi sözün öyrənilməsinə tamamlayıcı əlavə kimi ilahi «Təbiət Kitabının» öyrənilməsini təşviq edirdilər. Dəyərlər təbiətin tədqiqini dini borca (vəzifəyə) çevirib onu ikili vahid məqsədə yönəltdilər: Tanrının müdrikliyini mədh etmək və insanlara xeyir (fayda) vermək».4
Belə ikili vahid məqsəd (Tanrının müdrikliyini mədh etmək və insanlara fayda gətirmək) XVII, XVIII və XIX əsrlərin demək olar ki, bütün elm patriarxlarının və əksər alimlərinin qarşısında dayanır… Məqsədin qoşalığı nadir hallarda münaqişəli situasiyalara gətirib çıxarırdı. Bu da təbiidir: münaqişəli situasiyalar yalnız o vaxt yarana bilərdi ki, obyektin tarixi ölçüsünü aradan qaldırmaq qeyri-mümkün və ya çətin olsun. Bu tipli ən kəskin konfliktlər «təbii tarix»də – geologiya və biologiyada müşahidə olunurdu, hərçənd ilk vaxtlar burada da heç nə xüsusi sarsıntılardan xəbər vermirdi. Qrin təbiət tarixinin patriarxlarından danışarkən, yazır: «Nyuton kimi Rey və Linney də heç bir sübuta ehtiyac görmədən təbiətin statik konsepsiyasını qəbul edirdilər. Bu konsepsiyada təbiətin bütün strukturları hər şeyə qadir Tanrı tərəfindən yaradılmış və əzəldən müdrikcəsinə nizamlanmış hesab olunurdu. Növ formalarının və ümumiyyətlə, təbiətin fundamental strukturlarının daimiliyinə və müdrikliklə nizamlanmasına dair müddəa sistemləşdirici təbiət tarixi paradiqmasının mühüm cəhəti idi: o, bilavasitə belə bir inamla əlaqələnirdi ki, təbiət tarixinin vəzifəsi – adlandırmaq, təsnifat aparmaq və təsvir etməkdən ibarətdir».5
İlk münaqişəli situasiya o vaxt yarandı ki, Küvye ölüb getmiş növlərin mövcudluğunu elmi şəkildə sübut etdi və bu faktın Linney paradiqması üçün fəlakətli mahiyyətini anladı. «Bu gün bizə həmin faktın XVIII yüzilliyin və XIX əsrin əvvəllərinin naturalistləri üçün necə bir anomaliya olduğunu təsəvvür etmək belə çətindir. Təbiət tarixinin statik paradiqmasında növlər yaradılışın sabit sxeminin bir hissəsi sayılırdı. Məsələn, Rey yazırdı: «Varlıqlar əzəldən Tanrı tərəfindən yaradılmış və onun tərəfindən ilk əvvəl yaradıldığı vəziyyət və şəraitdə bu günədək qorunub saxlanmışdır». Növlərin ölüb getmə ehtimalını ağla belə gətirmək qeyri-mümkün idi. Ceferson deyirdi: «Axı təbii zəncirdə hətta bir halqa belə itmiş olsaydı, onda başqaları da itə bilərdi və şeylərin bütün sistemi tədricən yoxa çıxardı».6
Qrinin fikrincə, Küvye vəziyyətdən məharətlə çıxaraq, Linneyin teoloji paradiqmasını qoruyub saxlamışdır: «Küvyenin dahiliyinə belə bir cəhəti də aid etməliyik ki, o, öz tədqiqatları ilə böhran yaratmış və özü də həll yolu təklif etmişdir. O, müqayisəli anatomiyanın metod və prinsiplərini üzvi qazıntıların öyrənilməsinə tətbiq edərək, canlı və qazıntı halında olan növlərin fərqlərini göstərir, sonuncuları təbiət tarixinin sistematikası sahəsinə daxil edirdi. Eyni zamanda o, Jan Delükün geoloji fəlakətlər nəzəriyyəsini qəbul edərək, statik paradiqmanın əsas cəhətlərini qoruyub saxladı. Növlər naməlum mənşəli dramatik fəlakətlər nəticəsində yox ola bilərdilər, lakin fəlakətlər arasındakı fasilədə sabitlik və müdrik nizam hökm sürmüş və bununla da retrospektiv taksonomiya üçün daimi zəmin təmin edilmişdir».7 Məharətlə tapılmış bü həll təkcə teoloji baxımdan deyil, həm də informasiya baxımından özünütəcridə çalışan fənn üçün çox təhlükəli olan fənlərarası dairə yaratdığına görə, sahəvi nöqteyi-nəzərdən də zəif yerlərə malik idi. Belə ki, bir fənnin hadisələri başqa fəndə baş verən hadisələrlə izah olunurdu və əksinə: biologiya yox olmuş (ölüb getmiş) növlərin izahında geologiyaya, geologiya isə fəlakətlərin izahında yox olmuş növlərə, biologiyaya əsaslanırdı.
Elm aləmi üçün qeyri-təbii olan bu fənlərarası ünsiyyət cəhdini geologiyaya aktualizmi daxil edən Layel amansızlıqla alt-üst etdi. Layelin ardıcıl uniformizmə və aktualizmə əsaslanan geoloji paradiqması, əslində bioloji dəyişmələrin səbəbi kimi geoloji amillərdən istifadə imkanını aradan qaldırırdı, çünki həmin paradiqma geoloji amillərə dəyişməzlik və zaman baxımından daimilik bəxş edirdi. Bununla da biologiyada ölüb getmiş növlərlə əlaqədar yeni böhran yarandı və o, Darvinin nəzəriyyəsini qəbul etməklə bu böhrandan çıxmağa çalışdı. Müasirləri üçün Darvinin nəzəriyyəsində başlıca cəhət yaşayış uğrunda mübarizə və təbii seçmə deyil (bu ideyalar vaxtilə Maltus tərəfindən də irəli sürülmüşdü), növlərin ölüb getməsi şəraitində onların müxtəlifliyinin qorunub saxlanması idi. Darvin bu məsələni sırf sahəvi üsulla həll etmiş, digər fənlərin məlumatlarına əsaslanmamışdı, lakin bu zaman o, məqsədin qoşalığına (Tanrının müdrikliyini mədh etmək və insanlara xeyir vermək) ciddi ziyan vurmuşdu. Bu, İngiltərədə uzunmüddətli antielmi ab-hava doğurmuşdu. Hələ 1881-ci ildə Qladston elmin ünvanına belə demişdi: «Qoy, alimlər öz elmlərində qurdalansınlar, fəlsəfəyə və dinə burunlarını soxmasınlar və onları şairlərin, filosofların və teoloqların ixtiyarına buraxsınlar».8 Başqa ölkələrdə, o cümlədən, ABŞ-da Darvinin nəzəriyyəsi çox soyuq qarşılandı – əsrimizin (XX əsrin – M.M.) əvvəllərindəki məşhur «meymun məhkəmələri»ni xatırlatmaq kifayətdir.
İkili vahid məqsəd (Tanrının müdrikliyini mədh etmək və insanlara xeyir vermək) çərçivəsində belə ayrı-ayrı və bəzən çox kəskin konfliktlərə baxmayaraq, yaranmaqda olan elm ümumən kilsə ilə ciddi toqquşmalara girmirdi və bu, zənnimizcə, Merton fərziyyəsinin başlıca fikrini təsdiq edir. Həmin fikrə müvafiq olaraq, məsələnin psixoloji tərəfi, yəni elmi vəzifələrin bütövlükdə cəmiyyətin və ya onun ayrı-ayrı qruplarının hakim məqsədlərinə və dəyərlər sisteminə uyğunluğu da izah olunmalıdır. Mertonun belə bir qrupu yeni ingilis dili ümumiliyində axtarması dolayısı ilə bizim belə bir ehtimalımızı da təsdiq edir ki, təcrübi elmin kateqoriya aparatının formalaşmasında yeni ingilis dilinin strukturları mühüm rol oynamış və buna müvafiq surətdə yeni ingilis dilinin daşıyıcıları həmin kateqorial aparatı təbiət, nitq və təfəkkür normalarına tamamilə uyğun bir şey kimi qavramağa psixoloji baxımdan hazır olmuşlar.
Misal üçün, Rəhman yazır: «Hindistandakı dillər yeni ideyaların ifadəsi üçün dəqiq formullar və sözlər işləyib hazırlamamışlar. Buna görə də onlar dünyagörüşü baxımından orta əsrlərə mənsub olub mistik və mübhəm sözlərlə yüklənmişlər və işlənmə ünvanı nöqteyi-nəzərindən emosional səciyyə daşıyırlar. Bu, fövqəltəbiiliyə inamın və qədim dünyagörüşünün qorunub saxlanmasına kömək edir».9 Bizə elə gəlir ki, dilin imkanlarının məhdudluğuna dair tez-tez eşidilən bu cür şikayətlərdə prinsipial baxımdan fərqlənən iki cəhəti ayırmaq və müstəqil şəkildə araşdırmaq lazımdır. Birinci cəhət elmin əcnəbi mədəni zəminə transplantasiyası zamanı az-çox təbii şəkildə meydana çıxan ikidillilik və ya çoxdillilikdir. Bu, həmin faktlar qrupudur ki, onun haqqında Rəhman da yazmışdır: «Kabul universitetində təbii elmlər fakültəsi Bonn universiteti ilə əlaqədardır və burada tədris alman dilində aparılır, təbabət və əczaçılıq fakültəsi Marsel universitetinə bağlıdır və burada fransız dilində dərs keçirlər, mühəndislik və kənd təsərrüfatı fakültələri isə iki müxtəlif Amerika universiteti ilə əlaqədardır və həmin fakültələrdə dərslər ingilis dilində keçilir».10 Məsələnin bu cəhətindən söhbət gedərkən, elmin ana dilinə tərcüməsinin məqsədəuyğunluğuna yəqin ki, heç bir ciddi şübhə yarana bilməz, hərçənd hətta Yaponiyada da bunu edə bilmədilər (bəlkə də heç cəhd göstərmədilər). Lakin məsələnin ikinci – daha incə və demək olar ki, öyrənilməmiş bir cəhəti də var. Bu, elmin kateqorial aparatının müxtəlif tipli dillərin kateqorial imkanlarına uyğunluğu problemidir… Belə bir problem hər halda mövcuddur və onun öyrənilməsi inkişaf etməkdə olan ölkələrə elm və təhsil siyasətinin məqsəd və vəzifələrinin daha dəqiq şəkildə müəyyənləşdirilməsinə kömək göstərə bilərdi.
Əsas məsələyə qayıdaq. Mertonun fərziyyəsi ümumən bizi qane etsə də, o, ilk növbədə, qrupun seçilməsi (puritanlar) baxımından bir çox elm tarixçilərini razı salmır. Onların fikrincə, puritanizmlə əlaqə ikili vahid məqsədin birinci tərəfini (Tanrının müdrikliyini mədh etmək) yaxşı izah edir, lakin elmi idrakın həmin məqsədinin utilitar aspektini (insanlara fayda vermək) açıqlamır. Bu məsələ üzərində biz bir qədər aşağıda ətraflı dayanacağıq, çünki bizim üçün təbii elmlərin mənşəyi və elmi biliyin tətbiqi institutlarının genezisi iki müxtəlif problemdir; onlardan birincisi elmi biliyin mövcud kütləsinin transmutasiyasının sahəvi tərtibi ilə, ikincisi isə mövcud texnoloji imkanların transmutasiyası ilə əlaqədardır – bunlar isə heç də eyni şey deyil. Hələlik biz bunu qeyd etməklə kifayətlənirik ki, Mertonun fərziyyəsinin əleyhdarları da var; onların dəlillərinin ümumi mənası bundan ibarətdir ki, bu fərziyyə yaranmaqda olan elmi idrakın ikili vahid məqsədinin utilitar aspektini izah etmir.
Vaxtilə Nidam belə bir fikir irəli sürmüşdü ki, müasir elm biliyin müəyyən kritik kütləyə qədər toplanmasından ibarət uzunmüddətli inkubasiya dövrünün nəticəsində meydana çıxmışdır.11 Bu fikir naməlum təbiətli fövqəlbəşəri və fövqəlmədəni qüvvələrin təşkiledici təsirini nəzərdə tutduğu üçün məqbul sayıla bilməz. Lakin həmin fikirdən qabaq Nidam prinsipcə fərqli bir fərziyyə də söyləmişdi ki, həmin fərziyyəyə əsasən, elmin yaranmasını Avropa cəmiyyətinin struktur özünəməxsusluğunun nəticəsi kimi qiymətləndirmək lazım gəlirdi: «Elmin sirrini açmağın ən səmərəli və təbii üsulu elə bir üsul ola bilərdi ki, o, Avropa ilə Asiya sivilizasiyalarının sosial-iqtisadi strukturundakı və stabillik dərəcəsindəki fundamental fərqləri açmağa imkan versin. Bu fərqlər nəinki elmin Avropada yaranmasının sirrini açmağa şərait yaradardı, həm də reformasiya, millətçilik və başqa sivilizasiyalarda paralelləri olmayan bütün digər şeylərlə birgə kapitalizmin Avropada meydana çıxmasının səbəblərini izah edərdi».12
Nidam başlıca fərqi bunda görürdü ki, «elm» Çində stabilləşdirici, Avropada isə inqilabiləşdirici funksiya daşımışdır. Bu fərqin özülündə Çin iqtisadiyyatının aqrar xarakteri dayanır. Həmin amil Nidama əkinçi çinlinin psixikasını maldar və dənizçi avropalının psixikasına qarşı qoymaq imkanı verirdi. Əgər komanda, əmrin yerinə yetirilməsi avropalı üçün adi davranış normaları idisə, Çində onlar normaya çevrilə bilməzdi: «Maldarlıq və dənizçilik əmr verməyə və əmrə tabe olmağa meyli inkişaf etdirir. Kovboylar və çobanlar öz heyvanlarını qovur, kapitanlar gəminin heyətinə əmrlər verir – əmrə boyun əyməmək gəmidə olan hər bir kəsə həyatı bahasına baha gələ bilər. Lakin lazım olan işləri yerinə yetirmiş kəndli məhsulu gözləmək məcburiyyətindədir. Çin fəlsəfi ədəbiyyatındakı təmsillərdən birində Sun şahlığında yaşayan bir şəxs məsxərəyə qoyulur: həmin şəxs sünbüllərin yavaş-yavaş boy atmasından narazı qalıb gözləməyə səbri çatmadığı üçün onları dartmağa başlayır ki, bu yolla onları tez böyüməyə vadar etsin».13
Nidama görə, belə əhval-ruhiyyə bütün Çin dövlətçiliyini bürümüşdür. «Cəmiyyətin bu tipi «elmi» səviyyədə fəaliyyət göstərir: cəmiyyətdə əsas mövqelər hərbçilərə yox, alimlərə məxsus olur. Belə cəmiyyətdə mərkəzi hakimiyyət kəndli icmalarının avtomatik fəaliyyətini nəzərdə tutur və ümumiyyətlə, dövlətin icmanın işlərinə müdaxiləsini minimuma endirməyə çalışır».14
Çin cəmiyyətinin bütün səviyyələrində izlənilən özünütənzimləmə, bir-birinin işinə qarışmamaq prinsipi, mahiyyət etibarilə, Avropa anlamında eksperimentin inkarı deməkdir: «Məsələ burasındadır ki, eksperiment həddən artıq fəal müdaxilə tələb edir və sənətkarlıqla ticarətdə müdaxiləyə dözümlü, hətta Avropadan da dözümlü münasibət göstərmək lazım gəlməsinə baxmayaraq, Çində belə bir müdaxiləyə fəlsəfi icazə (sanksiya) almaq, görünür, daha çətin idi».15
Bütün bu müddəaların ardınca Nidam aşağıdakı nəticələrə gəlir: «Ənənəvi Çin cəmiyyətində fasiləsiz ümumi və elmi tərəqqi müşahidə olunurdu və bu tərəqqi Renessansdan sonra Avropada elmin eksponensial inkişafı başlanan zaman zorakı yolla dayandırıldı. Çini, əgər istəyirsinizsə, homeostatik, kibernetik adlandırmaq olar, lakin o, heç vaxt durğunluq vəziyyətində olmayıb. Tam qətiyyətlə demək olar ki, Avropa bir sıra fundamental kəşfləri və ixtiraları Çindən mənimsəmişdir… Bu çoxsaylı ixtira və kəşflər Avropaya inqilabiləşdirici təsir göstərdi, lakin Çindəki bürokratik feodalizmin sosial nizamını sarsıtmaq onlara müyəssər olmadı. Odur ki, Avropa cəmiyyətinin təbiətən qeyri-stabilliyi Çinin homeostatik tarazlığına qarşı qoyula bilər, özü də sonuncu, bizim fikrimizcə, cəmiyyətin daha rasional təşkilindən xəbər verir».16
Biz Nidamın ilkin fərziyyəsi üzərində təkcə ona görə belə geniş dayanmadıq ki, elmi etiketin tələblərinə riayət etməyi özümüzə borc bilir və Şərqlə Qərb arasındakı bir çox problemlər üzrə sələflərimizdən birini göstərmək istəyirik. Başqa və daha mühüm bir səbəb odur ki, Nidamın bu fərziyyəsi ilə əlaqədar elmin mənşəyi probleminin əlavə aspektlərini açıqlayan çoxsaylı tədqiqat əsərləri meydana gəlmişdir.
Məsələn, Ben-Devid17 elmin meydana gəlməsini ingilis cəmiyyətinin spesifikası ilə əlaqələndirir və elmi cəmiyyətin özünütənzimləmə mexanizmlərinin (seçkilər, azad bazar, elm) təşəkkülü prosesinə daxil edir. O, həmçinin təcrübi elmin universitetə nüfuz etməsinin tarixini hərtərəfli araşdırmış və bu nəticəyə gəlmişdir ki, həmin istiqamətdə həlledici addım Almaniyada V. Humboldtun islahatı ilə atılmışdır. Belə tədqiqat işləri çoxdur və onlar maraqlı məsələlərə toxunsalar da, ümumilikdə təcrübi elmin mənşəyinə dair Eynşteynin, Mertonun və Nidamın fərziyyələrinin dəqiqləşdirmələri kimi qiymətləndirilə bilərlər.

2. ELMİ BİLİKLƏRİN TƏTBİQİ PROBLEMLƏRİ

Yuxarıda dedik ki, Mertonun fərziyyəsinin əleyhdarları da var və onların dəlillərinin mahiyyəti bundan ibarətdir ki, puritanizm ikili vahid məqsədin (Tanrının müdrikliyini mədh etmək və insanlara fayda vermək) utilitar aspektini izah etmir. Biz bu tənqidin pozitiv tərkibinə dair düzəlişlərlə ona qoşuluruq. Bizə görə, Mertonun fərziyyəsinin qüsuru (hərçənd 1930-cu illərin sonlarında irəli sürülmüş fərziyyə üçün bu, bağışlanılması mümkün olan bir qüsurdur) ondadır ki, elmi biliyin tətbiqi ideyası elmin yaranması probleminə özü-özlüyündə aydın bir şey kimi əlavə edilir, yəni bəşəriyyətin «xoşbəxtliyə qovuşması» ideyasını elmin ehtimal olunan imkanları ilə əlaqələndirən Bekonun və bir çox digər elm təbliğatçılarının, eləcə də sosial utopistlərin vədləri elmin tətbiqi imkanlarının həqiqətən dərindən başa düşülməsi kimi ciddi bir şəkildə qəbul edilir.
Elmin tətbiqi imkanları barədə o dövrün təsəvvürlərini anlamaq üçün Hollun Boyl haqqında məlumatına nəzər salmaq yerinə düşər: «Elmi biliyin praktik istifadəsi yollarına dair Boylun çoxlu misalları içərisində eləsi də var ki, onun bu mümkün faydanı şəxsən necə anladığını çox gözəl nümayiş etdirir. O danışır ki, bir dəfə qaranlıq və qarmaqarışıq şkafda nəsə axtararkən, ehtiyatsızlıq edib ağzı yaxşı bağlanmamış, üstündə heç bir yazısı olmayaş şüşəni vurub aşırmış və şüşədəki maye təzə kostyumunun üzərinə tökülmüşdü. Maye kostyumu korlaya bilərdi, lakin iyindən məlum olurdu ki, bu, turşudur. Ona görə də o, tez başqa şüşələri iyləməyə başladı ki, içində qələvi olan bir şüşə tapsın. Boyl yazır: «Şüşələrdən birini çıxarıb iyinə əsasən onun naşatır spirti olduğunu müəyyənləşdirdim və üç cəhddən sonra kostyumun zədələnmiş yerlərinin əvvəlki rəngini bərpa etdim».18
Aydındır ki, elmin tətbiqi imkanları barədə belə təsəvvürlərlə çox da uzağa getmək olmazdı. Həm də Metiasın yazdığına görə, əgər XVII-XVIII əsr alimlərinin, məsələn, kənd təsərrüfatına verdiyi məsləhətləri kimsə həyata keçirmək fikrinə düşsəydi, bu, əsl fəlakətlə nəticələnə bilərdi. Doğrudur, elə oradaca Metias qeyd edir ki: «Müəyyən kimyəvi reaksiyaların istifadəsinə dair tövsiyələr bütün yanlışlığına baxmayaraq, zəruri şəkildə eksperimental yoxlama, ciddi müşahidə və nəticələrin qeydə alınması tələbi ilə, müqayisə ilə, ərzaq istehsalının alternativ yollarının axtarışı ilə əlaqədar idi. Bunlar sınaqdan keçirilməli idi ki, köhnələrdən mükəmməl olub-olmadıqları aşkara çıxsın. Bu, bəraəti yalnız «həmişə məhz belə edilib» fikrindən ibarət olan ənənəvi metodlardan imtina proqramı idi. Alimlərin təbliğ etdikləri elmi üsul və istiqamətlər onların yaymaq istədikləri konkret elmi biliklərlə müqayisədə daha böyük təsir göstərə bilərdilər».19
Bax, burada biz doğrudan da elmi biliyin tətbiqi probleminə gəlib çıxırıq. Məsələ, görünür, heç də alimlərin nə kimi məsləhət verməsində və nəyin həyata keçirilməsini arzulamalarında deyil. Məsələ psixoloji məqsəddə («ustanovka»da) – elmi bilikdən faydalanma arzusunda, səyində və bacarığındadır.
Bizi elmi biliyin tətbiqi sisteminin təşəkkül mərhələsi və elmdən utilitar məqsədlərlə istifadə ideyasının özünün meydana çıxması dövrü maraqlandırır. Bu baxımdan ən inandırıcı model elmi biliyin tətbiqinin kütləvi məqsədlər səviyyəsində yarandığını irəli sürən Metiasa məxsusdur.20 Lakin biz bu modeli sonraya saxlayıb elmi biliyin utilitar istifadəsi ideyasının meydana gəlməsində hermetizmin fəal iştirakını nəzərdə tutan bir qədər ekzotik və və eyni zamanda kifayət qədər inandırıcı modeldən söhbət açacağıq.
Rettensi yazır: «Mertonun puritanizm və təcrübi elm üçün ümumi cəhətlər kimi göstərdiyi motivlərin əksəriyyəti əslində XVI əsrin sonundan protestant ölkələrində hermetizmin inkişafı ilə əlaqədar olmuşdur».21 Ellinizm dövründən başlayaraq, xüsusilə Misirdə, hermetizm Aristotelin «bilik xatirinə bilik» prinsipini dağıdırdı: «İdrakı təkliflərdən üstün tutan ideal öz yerini bilavasitə şəxsi məqsədlərə çatmaq üçün bilik idealına verirdi. Bu bilik həm gələcək haqqında məlumat (astrologiya), həm hədsiz var-dövlət (əlkimya), həm də təbiət üzərində hökmranlıq və ölümdən sonra qurtuluş (magiya, okkult elmlər) verə bilərdi. Xüsusini ümumiyə, fərdini universala tabe edən aristotelizmdən fərqli olaraq, bu yeni yanaşma diqqəti hər bir konkret şeyin özünəməxsus xüsusiyyətləri, özü də daha çox qeyri-adi və möcüzəli xüsusiyyətləri üzərində cəmləyirdi. Bu yanaşmanın məqsədi təbiətin gizli potensiyalarını və mistik qüvvələrini anlamaq idi... Həmin sirləri bilən şəxs istədiyi nəticəni əldə edə bilərdi».22
Hermes Trismegistin sənətinə heyranlıqdan başlanğıcını götürən idrakın bu tətbiqi xətti bütün orta əsrlər boyu həm praktik səviyyədə, həm də daha mühümü, nəzəri səviyyədə qorunub saxlanır. Belə ki, hermetizm neoplatonizmlə yaxınlaşır və bu da hermetizmin əsas ideyalarını ideyalar-misallar aləmi haqqında təlimlə eyniləşdirməyə imkan verir. Bu isə hermetizmə rasionallıq xüsusiyyətləri bəxş edir və onun dünyanın sözlə yaradılışına dair xristian ehkamına uyğunluğunu təmin edir.
Rettensiyə görə, neoptatonizmlə hermetizmin sintezinin baniləri Florensiya platonikləri, ilk növbədə, Morsilio Fiçino və Piko della Mirandola olmuşlar. Sonuncu təbiətin mistik qüvvələrinə fəal şəkildə müdaxilə edib onları idarə etməyi bacaran «təbii maq» konsepsiyasının müəllifidir. Lakin neoplatonizmlə hermetizmin sintezi Paraselsin yaradıcılığında daha üzvi və spesifik forma kəsb etdi ki, bu da onun protestant ölkələrində sürətlə yayılmasına şərait yaratdı. Parasels idrakın məqsədlərini bilavasitə ilahi yaradılışın məqsədləri ilə əlaqələndirir: «Parasels inanırdı ki, yaradılış aktında Tanrı iki məqsədi izləyib: heç nə gizli qalmasın, hər şey görünsün və aşkara çıxsın; Onun natamam şəkildə yaratdıqları tamamlanıb kamil hala çatsın. İnsan şeyləri öyrənmək yolu ilə və şeyləri kamilliyə çatdırmaq üçün onlara «əlkimyəvi» təsir göstərmək yolu ilə bu məqsədlərin hər ikisini həyata keçirir. Bu, uzun bir prosesdir və onun gedişində antik dünyaya və ərəblərə bəlli olmayan yeni şeylər aşkara çıxa bilər. Parasels heç nəyin gizli qalmayacağı, sənətlərin və elmlərin ən yüksək kamilliyə çatacağı Müqəddəs Ruh erasının yetişəcəyindən xəbər verirdi».23 Bu cür fikirlər Alstedin, Andreanın, Komenskinin sosial utopizminə də xas idi: «Onların sosial, dini və təhsil islahatları belə bir əqidəyə əsaslanırdı: bəşəriyyətin qarşısında hələ elə bir minillik durur ki, bu zaman həm Adəmin günaha batmazdan qabaq məxluqat barədə malik olduğu bilik, həm də Adəmə bütün şeylər üzərində hökmranlıq imkanı verən dil bərpa olunacaq».24
Bekon da buna oxşar yolla gedirdi: «Tanrını mədh etmək və bəşəriyyətə fayda vermək naminə ixtiralar və kəşflər yolu ilə təbiətin öyrənilməsi ideyası Frensis Bekon (1561-1626) tərəfindən bütün bilik dünyasının islahatı üçün təməl kimi istifadə olunduğu zaman artıq kifayət qədər geniş yayılmışdı. Bekon etiraf edirdi ki, təbiəti «praktik nöqteyi-nəzərdən» öyrənməkdə onun məqsədləri kimyagər və təbii maqın məqsədləri ilə üst-üstə düşür. Elmlərin həqiqi və qanuni məqsədi «insan həyatını kəşflər və hökmranlıqla təmin etməkdən ibarətdir. İnsan günaha batdığı zaman məxluqat üzərində hökmranlığını itirib. İndi insanın hökmranlığının bərpası erası başlanır».25 Bekon hermetizmi və təbii magiyanı tənqid edirdi, lakin söhbət utilitarlıqdan gedəndə bu tənqid öz kəskinlik və müəyyənliyini itirirdi: «Bekon öz fizikasının bünövrəsini təşkil edən təbiət tarixində Plini, Kardano, Parasels, Port kimi müəlliflərə əsaslanmalı olmuşdu. Nəhayət, onun «Yeni Atlantida»sı (1627) Andreanın «Xristianopolis respublikasının təsviri» (1619) və Kampanellanın «Günəş şəhəri» (1623) kimi hermetik sosial utopiyalarla şəksiz oxşar xüsusiyyətlərə malikdir».26
Bekonun əsərləri sağlığında layiqincə qiymətləndirilmədi və maraqlıdır ki, onun irsi ilk dəfə yaranmaqda olan elmi dairələrin deyil, sosial utopist-islahatçıların diqqətini cəlb etdi. Bu islahatçılar içərisində ən əhəmiyyətli fiqur Qartlib idi ki, İngiltərəyə dəvət edilmiş Komenskinin köməyi və parlamentin islahatçı qanadının dəstəyi ilə Bekonun «Süleyman evi»ni reallaşdırmaq istəyirdi. Başlanmış müharibə bu niyyətin həyata keçməsinə imkan vermədi, lakin Qartlib qrupunun fəaliyyəti davam edirdi, özü də «görünməz kollecin» bütün iştirakçıları, ilk növbədə, Boyl, onun ən fəal üzvləri sırasında idilər.
Burada biz bir məsələyə diqqət yetirməliyik. Mertonun fərziyyəsindən söhbət gedərkən, utilitar aspekt dedikdə, həm Merton, həm də biz ümumiyyətlə utilitarizmi deyil, elmi utilitarizmi, yəni elmi biliyin tətbiqini nəzərdə tuturuq. Belə olan surətdə deyə bilərikmi ki, hermetizmdə məhz elmi biliyin tətbiqindən bəhs olunur? Mertonun puritanizmini hermetizmlə əvəz etmək cəhdi belə bir şəksiz fakta əsaslanır ki, XVII əsrin sosial utopiyaları bir tərəfdən hermetizmin bilavasitə təsiri altında yaranırdı, digər tərəfdən onların hamısı təhsil, bilik və ondan istifadə ideyasını ehtiva edirdi. Lakin ortaya sual çıxır: hansı bilikdən söhbət gedir? Holl XVII-XVIII əsrlərin utopiyalarını xüsusi olaraq bu baxımdan araşdırmışdır. Onun ilk nəticəsi belədir ki, elm, texnologiya və sosial dəyişikliklər arasında əlaqə ideyasının özü son dərəcə təzədir: «XX əsrə qədər cəmiyyətin təkmilləşdirilməsi texniki problem kimi deyil, ilk növbədə əxlaqi və ya humanitar bir problem kimi təsəvvür olunurdu; eyni ilə təhsil də insanın müxtəlif texniki peşələrə yiyələnməsi kimi deyil, əxlaqi və humanitar bir proses kimi nəzərdən keçirilirdi».27 XIX əsrin sonuna qədər elm və texnikanın əlaqəsi hər hansı bir rabitəli formal modeldə dərk olunmurdu və elmi fəaliyyət daha çox sənət və əyləncə sahəsinə aid edilirdi. «O dövrün elmi nailiyyətlərini nəzərdən keçirdikdə, görürük ki, onların hamısı – Ullisin beyinlə əlaqədar işləri, Nyutonun riyaziyyat, mexanika və optika barədə, Flemstedin ulduz səmasının kartoqrafiyasına dair, Boylun pnevmatika və kimya haqqında, Reyin İngiltərənin bitki aləmi üzrə tədqiqatları xeyli dərəcədə abstrakt və hətta akademik səciyyə daşıyır (və burada gözlənilməz bir şey yoxdur). Bu işlərdən heç biri naviqasiyanı və ya təbabəti, yaxud da əkinçiliyi təkmilləşdirmədi. Məncə, bu tədqiqatlar ümumiyyətlə, mümkün təkmilləşmələri nəzərdə tutmadan aparılırdı, hər halda problemin həllində şəxsi maraqla müqayisədə utilitar motiv çox uzaqda dayanırdı, yəni əsas motiv idealizm və altruizmdən çox, insanın özünütəsdiqi və xudpəsəndliyi ilə əlaqədar idi».28
Holl o dövrün utopiyalarını nəzərdən keçirib qeyd edir ki, onlar da həmin dövrün elmi kimi «texnoloji» deyildilər, yəni texnoloji tərəqqidə, elmi biliyin texnoloji tətbiqində sosial strukturu məqsədyönlü şəkildə dəyişdirməyə qadir olan bir qüvvə görmürdülər. Beləliklə, elmi biliyin tətbiqi və müvafiq institutların mənşəyi o qədər yenidir ki, hermetizm puritanizmi əvəz etməyə nə qədər cəhd göstərsə də və XVII əsr utopiyalarının yaranmasında nə qədər fəal iştirak etsə də, sanki heç nəyi izah etməyə, elmi biliyin tətbiqi sisteminin yaranmasının fərziyyəsi olmağa qadir deyil. Lakin burada hermetizmi məsələyə dəxli olmayan bir şey kimi kənara qoymağa imkan verməyən iki cəhət meydana çıxır.
Birincisi odur ki, hermetizm elmi biliyin tətbiqiliyinin başa düşülməsi üçün mənəvi tilov rolunu oynaya bilərdi, yəni elmin təbliği müəyyən dərəcədə hermetizmə, ümumən biliklə və o cümlədən, elmi biliklə əlaqələnən utilitarlıq ideyasına əsaslana bilərdi. Fikrimizcə, bu baxımdan hermetizm tamamilə ağlabatan fərziyyədir, hərçənd hermetizmin mənəvi tilovunda əhəmiyyətli bir şey gözə dəymədi; əksər fərziyyələrdə olduğu kimi, burada da məntiqi ip məzmunu tuta bilmədi.
İkinci cəhət odur ki, hermetizm, bizim fikrimizcə, Smitin maraqlı və mühüm fərziyyəsinin meydana gəlməsinə şərait yaratmışdır. Həmin fərziyyədə sənət (incəsənət) texnoloji yeniliklərin öz təsir qüvvəsinə görə elmlə müqayisə oluna biləcək bir mənbəyi kimi götürülür. Smit belə bir cəhətə diqqət yetirir ki, bizim dövrə qədər yaxşı məlum olan və geniş şəkildə tətbiq edilən tökmə, qarışıqlar hazırlanması, formalar düzəldilməsi prosesi, ştamplama, frezerləmə, qaynaq, cilalama, müxtəlif növlü örtüklər hazırlanması, boyaqlar və reaktivlərin əksəriyyəti, onların alınması üsulları ilk dəfə zərgərlər, dekoratorlar, rəssamlar, heykəltəraşlar tərəfindən yaradılıb və ictimai istehsalın texnoloji arsenalında görünənə qədər sənət sahəsində bir neçə əsrlik yol keçib. Smit yazır: «Aydındır ki, hər hansı texnologiya hökumətin və xalqın tələbatlarından törəyir. Mən sadəcə bir şeyi vurğulamaq istəyirəm: yaxın vaxtlara qədər texniki ixtiranın praktika sahəsi ilə müqayisədə estetikanın çevik sahəsində baş vermək ehtimalı daha böyük idi».29 Bunun ardınca Smit texnikanın yarandığı sahəni və onun texnoloji tətbiqi sahəsini göstərir: «Çin bayram fişəngləri hərbi partlayıcı maddələrdən daha çox kimyəvi eksperimentlər tələb edirdi. Müasir reaktiv gəmilər və raketlər genetik baxımdan əyləncə fişəngləri ilə əlaqədardır, onların naviqasiya sistemləri isə geniş yayılmış oyuncaq raketlərdən alınan biliyə gedib çıxır. Bütün optik alətlərin kökü antik güzgülərin və qiymətli daşların dekorativ parıltısını artırmaq məqsədilə cilalanmasına bağlanır».30
İncəsənətin kütləvi istehsal metodlarının mənbəyi olması barədə fikrini inkişaf etdirərək, Smit yazır ki, sonralar sənayedə geniş şəkildə işlənən, lakin əvvəlcə sənət sahəsində yaranan üsul və proseslərin xeyli hissəsi ucuz və kütləvi sənət ideyası ilə şərtlənmiş, çox vaxt bədii nümunələrin surətinin çıxarılması üsulu olmuş və beləliklə, onların ucuzluğu da təmin edilmişdir. O, mətbəə işinin, fotoqrafiyanın, metallurgiyanın təşəkkülündə belə üsul və proseslərin rolunu hərtərəfli şəkildə araşdırmışdır.
Smitin fərziyyəsinin ayırıcı xarakteri bizim sonraya saxladığımız Metias fərziyyəsinə qayıtmağımıza imkan verir. Metias özünün kütləvi məqsədlər və motivlər fərziyyəsinə 1750-1850-ci illərdə İngiltərədə elmi biliyin texnoloji tətbiqi səviyyəsinin elmin özünün inkişaf səviyyəsinə uyğun gəlməməsi kimi paradoksun təhlili nəticəsində gəlib çıxmışdır. Həmin dövrdə İngiltərə bir tərəfdən texnoloji tərəqqinin lideri idi, digər tərəfdən isə bu liderlik elmi tədqiqatlar sahəsində müşahidə olunmurdu: «Elmi biliyin inkişafı ümumavropa hadisəsi idi. Məsələn, Fransada dövlət Elmlər Akademiyası vasitəsi ilə elmə böyük kömək göstərirdi. Ümumən Fransada alimlər İngiltərədəkinə nisbətən daha sistematik texnoloji araşdırmalar aparırdılar. Sənayeləşmənin toxunmadığı, lakin hərbi ehtyiacları olan ölkələr də eyni tipli akademiyalar yaradır və dövlətin himayəsinə alırdılar. Misal olaraq, İsveç, Rusiya, Prussiya və İtaliya akademiyalarını göstərmək olar».31
Elmi biliyin vahid ümumavropa kütləsinə əsaslanan milli texnologiyaların inkişafındakı qeyri-bərabərliyi izah edərkən, Metias elmi cəmiyyətlərin və eksperimentçi alimlərin müxtəlif istehsal sahələrindəki praktik fəaliyyətə psixoloji təsirinin əhəmiyyətini qeyd edir. Bu təsirin gedişində statistika, ölçülər, müqayisələr, istifadə olunan texnologiyanın keyfiyyətini, məhsuldarlığı və əmək məsrəflərini əks etdirən göstəricilər üzərində diqqəti cəmləyən kütləvi və öz əsasına görə elmi psixoloji yönüm formalaşırdı, yəni bu təsir texnoloji paradiqma yaradırdı ki, onsuz nə mövcud texnologiyaların qiymətləndirilməsi, nə də yeni texnologiya tətbiqi üçün motivasiyasının meydana gəlməsi mümkündür.
Bizə elə gəlir ki, texnoloji problemin özəyi məhz buradadır. Elmi bilik – işarədir və o, öz-özünə yerindən tərpənə, texniki tərəqqi və insanlara xeyir naminə texnologiyaya çevrilə bilməz. Bunun üçün elmin tətbiqi ideyası ilə alışıb-yanan fərdlər, insanlar, insan başları lazımdır…

QEYDLƏR:

1. Price D.J. de S. Science Since Babylon. Yale, 1961, p. 15.
2. Rattency P. The Social Interpretations of Science in the Seventeenth Century. – Science and Society 1600-1900. Cambr., 1972, pp. 1-2.
3. Ibid, p. 3.
4. Ibid, p. 3.
5. Green J.C. The Kuhnian Paradigm and the Darwinian Revolution in Natural History. – Perspectives in the History of Science Technology. Norman, Oklahoma, 1971, p. 5.
6. Ibid, p. 10.
7. Ibid, pp. 10-11.
8. McLeod R.M. Resources of Science in Victorian England. – Science and Society 1600-1900. Cambr., 1972, p. 151.
9. Rahman A. Trimurti: Science, Technology and Society. New Dehli, 1962, p. 227.
10. Ibid, p.65.
11. Needham J. The Historian of Science as an Ecumenial Man: A Meditation in the Temple. – Chinese Science. Explorations of an Anicent Tradition. Cambr. Mass., 1973.
12. Needham J. Science and Society in East and West. – The Science of Science. L., 1964, p. 147.
13. Ibid, p. 134.
14. Ibid, p. 142.
15. Ibid, p. 144.
16. Ibid, p. 146.
17. Ben-David J. Science as a Profession and Scientifik Professionalizm. Report to the VIIth Sosiological Congress. Varna, 1970.
18. Hall A.R. Science, Technology and Utopia in Seventeenth Century. – Science and Society 1600-1900. Cambr., 1972, p. 48.
19. Mathias R. Who Unbound Prometeus? Science and Technical Change 1600-1800. – Science and Society 1600-1900. Cambr., 1972, pp. 75-76.
20. Ibid.
21. Rattency P. The Social Interpretations of Science in the Seventeenth Century. – Science and Society 1600-1900. Cambr., 1972, p.5.
22. Ibid, pp. 5-6.
23. Ibid, pp. 11-12.
24. Ibid, p. 12.
25. Ibid, p. 12.
26. Ibid, p. 17.
27. Hall A.R. Science, Technology and Utopia in Seventeenth Century. – Science and Society 1600-1900. Cambr., 1972, pp. 34-35.
28. Ibid, pp. 37-38.
29. Smith C.S. Art, Technology and Science: Notes on their Historical Interaction. – Perspectives in the History of Science and Technology. Norman, Oklahoma, 1971, p. 135.
30. Ibid, p.137.
31. Mathias R. Who Unbound Prometeus? Science and Technical Change 1600-1800. – Science and Society 1600-1900. Cambr., 1972, pp. 64-65.

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi