800 illiyi qeyd olunan dahi şairin bəşəriyyətə ən mühüm mesajı tolerantlıq, anlaşma və birlikdir

1207-ci il sentyabrın 30-da o vaxtlar Xarəzmşahlar dövlətinin əsas şəhərlərindən biri, indi isə Əfqanıstanın şimalında kiçik yaşayış məntəqəsi olan Bəlxdə «alimlərin sultanı» ləqəbli Bəhaəddin Vələdin ailəsində dünyaya göz açmış Mövlana Cəlaləddin Ruminin (1207-1273) adı və fikirləri bu gün yer kürəsinin dörd bir guşəsində dillər əzbəridir. Müxtəlif araşdırma və sorğular onun təkcə mənsub olduğu regionda, xüsusən Türkiyə və İranda deyil, Avropa və Amerikada da ən çox oxunan, kitabları ən çox satılan müəlliflərdən biri, bəzi hallarda isə birincisi olduğunu göstərməkdədir. Ruminin şəxsiyyəti və düşüncələri çoxdan Şərq ədəbi-bədii və fəlsəfi fikir tarixinin faktı olmaqdan çıxaraq, ümumbəşəri mənəvi-əxlaqi dəyərlər xəzinəsinin ayrılmaz hissəsi olmuş, müxtəlif incəsənət növlərinin (musiqi, rəssamlıq, kalliqrafiya, tətbiqi sənətlər, kino və s.) mövzu və predmetinə çevrilmişdir. Bu gün onun əsərləri təkcə akademik qurumlarda, müxtəlif elmi mərkəzlərdə tədqiq olunmur, həm də dünyanın bir çox ölkələrində öz sıralarında Mövlana vurğunlarını birləşdirən Mövlana cəmiyyətlərində, Mövlana klublarında öyrənilir və təbliğ edilir. Bu qeyri-adi populyarlığın, bu misilsiz şöhrətin səbəbi, heç şübhəsiz, Mövlana yaradıcılığının müasirliyində, onun XIII yüzillikdə olduğu kimi XXI əsrdə də insanları düşündürən, narahat edən ən vacib suallara cavab verməsində, bəşəriyyətə yaşayış və birgəyaşayışın mükəmməl fəlsəfəsini təqdim etməsindədir.

Əksər orta əsr müəlliflərindən fərqli olaraq, Cəlaləddin Ruminin bioqrafiyası bəzən hətta ən xırda detallarına qədər məlumdur (bu bioqrafiyanın yeganə sirli-müəmmalı səhifəsi onun dahi Azərbaycan mütəfəkkiri Şəms Təbrizi ilə münasibətləri və bu görüşün onda yaratdığı təbəddülatdır). 7 yaşı olarkən, atası bir tərəfdən Xarəzmşahlar sarayında nüfuz sahibi olan məşhur ilahiyyatçı Fəxrəddin Razi (sonralar bu şəxsin tənqidi Mövlananın əsərlərində də yer alacaq) ilə münaqişə üzündən, digər tərəfdən də yaxınlaşan monqol hücumunu nəzərə alıb ailəsi və yaxın müridləri ilə Bəlxi tərk edir. Nişaburda onlar sufi poeziyasının nəhəng simalarından olan Fəridəddin Əttarla görüşürlər. Müdriklik çağlarını yaşayan Əttar öz «Əsrarnamə»sini Cəlaləddinə bağışlayaraq, böyük uzaqgörənliklə atasına deyir: «Çox keçməz, sənin bu oğlun dünyanın bütün aşiqlərinə od vurar». Nişaburdan Bağdada gedən, daha sonra Məkkə-Mədinə-Qüds-Dəməşq-Hələb-Malatya-Sivas-Qeysəriyyə marşrutu ilə Anadoluya gələn ailə 7 il Larəndədə yaşayır. Bundan sonra səlcuq hökmdarı Əlaəddin Keyqubad onları Konyaya dəvət edir. 1228-ci ildə atası ilə birgə Konyaya gələn Mövlana Hələbdə təhsil aldığı 2 il nəzərə alınmazsa, bütün ömrünü burada yaşayır. Onun Şəms Təbrizi ilə sonralar Qurandan götürülmüş ifadəylə «mərcül-bəhreyn» («iki dənizin qovuşması») adlandırılan tarixi görüşü də 1244-cü ildə məhz bu şəhərdə baş verir.
Amma Mövlananın tanınması və dərki baxımından daha mühümü, fikrimizcə, onun mənəvi bioqrafiyasıdır. Bu mənəvi bioqrafiyanı şairin özü məşhur bir beytində belə ifadə edib:
حاصل عمرم سه سخن بیش نیست خام بدم، پخته شدم، سوختم
Ömrümün xülasəsi üç sözdən artıq deyil:
Çiydim, bişdim, yandım.
Bu sözlər obrazlı şəkildə olsa da, həm Mövlananın mənəvi təkamülünü, həm də onun idrakının mərhələlərini dəqiq əks etdirir. Uşaqlıq və yeniyetməlik «çiyliyini» arxada qoyan Mövlana 37 yaşında dövrünün ən görkəmli din alimlərindən biri, çoxsaylı şagirdləri olan püxtələşmiş bir müdərris-müəllim idi. Lakin Şəms Təbrizi kimi nadir şəxsiyyətlə görüş onun dünyaya və özünə baxışında yeni üfüqlər açdı, onu elmin quru və mübahisələrlə dolu dünyasından eşqin şövq və cazibə ilə dolu aləminə daxil etdi (Füzulinin məşhur: «Eşq imiş hər nə var aləmdə, Elm bir qilü-qal imiş ancaq» beytini yada salaq), sufilərin terminologiyası ilə desək, «həqqül-yəqin» - Haqqa qovuşma mərhələsinə ucaltdı. Məhz bundan sonra Mövlananın nəhəng poetik istedadı üzə çıxdı, necə deyərlər, ilham bulağının gözü açıldı, o yanmağa (Şəmslə görüşünü o, yanan çırağın yanmayan çırağa toxunub getməsi kimi səciyyələndirmişdi) və öz odlu-atəşli qəzəlləri ilə başqalarını da yandırmağa, donuqluqdan, ölgünlükdən, qarşılıqlı soyuqluq və etimadsızlıqdan xilas etməyə, sevgiyə və birliyə çağırmağa başladı. Başqa sözlə, Mövlananın bu məqamı, Sədinin təbirincə desək, təkcə «öz çulunu sudan çıxarmaq», yəni fərdi nicat üçün deyildi, onun üzərinə birləşdirmək missiyası düşmüşdü və məhz buna görə də o, SÖZə üz tutdu, öz mənəvi təcrübəsini milyonlarla bölüşməkdən, onlara ruhu təmizləməyin yolunu göstərməkdən ötrü bitməz-tükənməz (özü belə deyir: Meşələr qələm, dəniz mürəkkəb olsa da, «Məsnəvi»nin sonu görünmür) «Məsnəvi»sini yaratdı.
Mövlana, əlbəttə, sufi şairdir. Onun orta əsrlərdə «farsca Quran» adlandırılan «Məsnəvi»si müasir tədqiqatçılar tərəfindən «sufi poeziyasının zirvəsi», «sufizmin ensiklopediyası» kimi qiymətləndirilir. Amma Mövlananı digər sufi ədib və mütəfəkkirlərdən fərqləndirən çox mühüm cəhətlər var və onun qeyd olunan populyarlığında bu cəhətlər mühüm rola malikdir. Bunlardan birincisi, Mövlananın dialektik düşüncə tərzidir. Mövlana öz böyük sələflərinə nə qədər hörmətlə yanaşıb onlardan faydalansa da, hədsiz qədrdanlıqla:
عطار روح بود و سنائی دو چشم او ما از پی سنائی و عطار آمدیم
Əttar ruh idi, Sənai onun iki gözü;
Biz Sənai və Əttarın ardınca gəldik
- söyləsə də, bu mükəmməl dialektika adı çəkilən şairlərin heç birinə xas deyil. Onu da deyək ki, dahi alman filosofu Hegel öz dialektik təlimini yaradarkən Rumidən bəhrələndiyini gizlətməmişdir. Mövlanaya görə, dünya əksliklərdən (ziddiyyətlərdən) ibarətdir, onlar arasında daim mübarizə gedir, amma onlar həm də ayrılmazdır, biri digəri vasitəsilə dərk olunur. Əksliklərin mübarizəsi həmahənglik, harmoniya əldə olunması üçündür:
زندگانی آشتی ضدّ هاست مرگ آن کاندر میانشان جنگ خاست
Həyat əksliklərin barışmasıdır;
Onlar arasında müharibə – ölüm deməkdir.
Üstəlik dünyada hər şey dəyişkən və nisbidir (məsələn, zəhər ilan üçün həyat, insan üçün ölümdür). Kainatda hər şey əbədi hərəkət və yeniləşmədədir:
عمر چون جوی نو نو میرسد مستمرّی می نماید در جسد
آن ز تیزی مستمرشکل آمده است چون شرر کش تیز جنبانی بدست
شاخ آتش را بجنبانی به ساز در نظر آتش نماید بس دراز
Ömür arxdakı su kimi hər an təzələnir,
Amma bədəndə daimi kimi görünür.
Əlində sürətlə oynatdığın məşəl kimi
Ömür də tez keçdiyindən daimi (durmuş) görünür.
Yanan budağı tez-tez tərpətsən,
Gözünə çox uzun alov görünər.
Bu isə yaradılış aktının arasıkəsilməzliyi, ilahi zühurun fasiləsizliyi deməkdir. Mövlana kainatın təkamülünün Şərq fəlsəfəsindəki «cisim-bitki-heyvan-insan-Allah» sxemini qəbul edir və bunu xüsusi olaraq vurğulayır ki, hər bir mərhələ əvvəlkinin inkarıdır, onun ölümü və unudulmasıdır. Bu ümumfəlsəfi müddəadan hər bir insanı düşündürən əsas məsələ – ölüm qorxusu və ölməzlik istəyi ilə bağlı çox mühüm bir nəticə çıxarılır:
از جمادی مردم و نامی شدم وز نما مردم به حیوان بر زدم
مردم از حیوانی و آدم شدم پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم
Mən cansız cisim kimi ölüb bitki oldum,
Bitki kimi də ölüb heyvana çevrildim.
Heyvanlıqdan ölüb insan oldum,
Elə isə niyə qorxmalıyam, mən ölməkdən haçan əskilmişəm?!
Buna şübhə edənlərə isə deyir:
کدام دانه فرو رفت در زمین که نرست چرا به دانۀ انسانت این گمان باشد؟
Hansı toxum torpağa basdırılıb cücərmədi?
Sən niyə insan toxumu barədə belə [bəd] gümana düşürsən?!
Belə bir baxışın nəticəsi olaraq, əksər sufi şairlərdə gördüyümüz bədbinlik və ümidsizlik Mövlana yaradıcılığına yaddır. O, fatalist deyil, Tanrı iradəsini qəbul etsə də, insanın seçim haqqını, öz əməlləri üçün cavabdehliyini də tanıyır və bunu sadə bir misalla – insanın pis bir iş gördükdə utanması ilə əsaslandırır. Mövlana tərkidünyalığa da çağırmır, sadəcə dünyapərəstliyi rədd edir, dünyaya hədsiz bağlılığı kal meyvənin budaqdan bərk-bərk yapışmasına bənzədir, zahiri mənada bütlərə qarşı çıxanlara üz tutub:
مادر بت ها بت نفس شما ست زآنکه آن بت مار و این بت اژدها ست
Bütlərin anası sizin nəfsinizdir,
Çünki o büt ilan, bu büt isə əjdəhadır
- deyir. Dünyaya bağlılıq, nəfsin istəklərinə uymaq insanın əsl mahiyyəti olan ruhunu tutqunlaşdırır, onun «yağ kimi ayrandan ayrılmasına» imkan vermir. Ruhu paklaşdırmayanın isə həqiqətə yetişməsi mümkünsüzdür, halbuki mütləq həqiqətin dərki insanın özünüdərkindən keçir. Şəms Təbrizi «Söhbətlər»ində deyir:
همۀ عالم در یک کس است، چون خودرا دانست همه را دانست.
«Bütün aləm bir nəfərdədir, özünü tanıdısa, hamını tanıyar».
Həmin idrak nə qədər nisbi olsa da, insan bütün ömrü boyu buna can atmalıdır. Bu mənada «Allaha (mütləq həqiqətə – M.M.) aparan yollar məxluqatın sayı qədərdir» hədisinə əsaslanan Mövlana müxtəlif dini təlimlərin, məzhəb və təriqətlərin, ideoloji cərəyanların bu yöndəki mübarizə və iddialarını əbəs sayır, «haqq-batil» çəkişmələrini rədd edir. Bu təlimlər barədə «onlar nə haqdır, nə də batil» kimi orijinal bir fikir irəli sürür. Mövlanaya görə, həqiqət Günəş kimidir, onun bacalardan, pəncərələrdən düşərkən çoxalması, çoxluğuna dəlalət etmir. Həqiqəti dərkin başlıca vasitəsi eşqdir (ağıl, rasional idrak burada müəyyən mərhələyə qədər işə yarayır). Amma eşq təkcə idrak aləti deyil, həm də «Məsnəvi»nin elə ilk sətirlərində deyildiyi kimi, «bütün xəstəliklərin təbibidir». Beləliklə, Mövlana bütün sosial bəlaların, ictimai münaqişə, çəkişmə və anlaşılmazlıqların səbəbini eşqsizlikdə görür. Eşq – ürəyin dilidir. Bu dili bilməyənin başqasını anlaması (lap eyni dilin daşıyıcısı olsalar da) çətin məsələdir. Odur ki, Mövlana ürək birliyini dil və din birliyindən üstün tutur. Bu mənada «Məsnəvi»dəki kiçik bir hekayət çox ibrətamizdir: Küçə ilə gedən türk, fars, ərəb və yunana kimsə bir dirhəm pul verir. Fars bu pula «ənqur», ərəb «enəb», türk «üzüm», yunan isə «stafil» almağı təklif edir (bu sözlərin hamısı müvafiq dillərdə «üzüm» deməkdir – M.M.). Bir-birini anlamayan yoldaşların mübahisəsi davaya çevrilir və onlar bilmirlər ki, hamısı elə bir şey istəyir. Mövlanaya görə, bu halda münaqişəyə səbəb onların dillərinin müxtəlifliyi yox, bir-birinin ürəklərinin istəyini başa düşə bilməməsidir. (Yeri gəlmişkən, Mövlananın musiqiyə xüsusi əhəmiyyət verməsinin bir səbəbi də budur. Şair: «Rübabın dili eşq dilidir və bu dil türk, ərəb və yunan üçün birdir» - deyirdi). Kamil insan üçün isə bu problem sadəcə mövcud deyil. O, nəinki insanların, həm də quşların, heyvanların, ağacların, daşların... dilini bilir və başa düşür.
Mövlana bir şerində yazır:
چه تدبیر ای مسلمانان که من خودرا نمی دانم
نه ترسا نه یهودم من نه گبرم نه مسلمانم
نه شرقیّم نه غربیّم نه بریّم نه بحریّم
نه از کان طبیعیّم نه از افلاک گردانم
نه از هندم نه از چینم نه از بلغار و سقسینم
نه از ملک عراقینم نه از خاک خراسانم
دوئی از خود به در کردم یکی دیدم دو عالم را
یکی جویم یکی دانم یکی بینم یکی خوانم
Nə tədbir, ey müsəlmanlar, mən özümü tanımıram,
Nə xristianam, nə yəhudi, nə atəşpərəstəm, nə də müsəlman!
Nə şərqliyəm, nə də qərbli, nə qurudanam, nə də sudan.
Nə yerdəki mədəndənəm, nə də fırlanan göydən.
Nə Hindistandanam, nə də Çindən, nə Bolqardanam,
nə də Türküstandan.
Nə iki İraq mülkündənəm, nə də Xorasandan...
İkiliyi özümdən uzaqlaşdırdım, iki aləmi bir gördüm.
Birlik axtarıram, birliyi anlayıram, birlik görürəm, birlikdən danışıram!
Bəşəri birlik və anlaşmanın yəqin ki, bundan gözəl himni ola bilməz. Təəssüf ki, siyasi-ideoloji çəkişmələrlə, milli ədavət və etnik münaqişələrlə, irqi və dini ayrı-seçkiliklə, sosial bərabərsizlik və haqsızlıqlarla dolu olan dünyamız Mövlananın bu idealından hələ çox uzaqdır. Amma bu gün bütün bəşəriyyət nüfuzlu beynəlxalq təşkilatın bayrağı altında Mövlananın yubileyini qeyd edirsə, deməli, təsəlli var, bu idealın gerçəkləşəcəyinə ümid qalır. Mövlananın ruhunun şadlığı və əsl bayramı da məhz o zaman olacaq.

20-21 oktyabr 2007