(«Məqalat»dan seçmələr)

Hər bir hekayətin məğzi var və hekayəti həmin o
məğzinə görə danışırlar,baş qatmaq üçün yox!..
Hekayətin məqsədi məlalətdən qurtulmaq deyil,
cəhalətdən qurtulmaqdır!

Birisi xəzinə kağızı tapmışdı. Orada yazılmışdı ki, filan darvazadan çıxarsan, bir gümbəz görəcəksən, arxanı o gümbəzə çevirib üzünü qibləyə tutarsan və bir ox atarsan; ox hara düşsə, xəzinə oradadır. Elə də etdi – getdi, oxu atdı, amma nə qədər axtardısa, heç nə tapmadı. Xəbər gedib padşaha çatdı. O,güclü oxatanlar göndərdi – bir nəticə hasil olmadı. Həmən şəxs üzünü Tanrı dərgahına tutdu. Səda gəldi: «Biz deməmişik ki, kamanı çək!» Təzədən o yerə qayıtdı, oxu kamana qoydu, kamanı çəkmədi – ox qarşısındaca yerə düşdü. Elə ki, ilahi inayət yetişdi, iki addım atdı və [məqsədinə] çatdı.1

* * *
Birisi balıqdan danışırdı. Başqa birisi ona dedi: “Sus, sən nə bilirsən ki, balıq nədir?! Bilmədiyin şeydən niyə danışırsan?” Söylədi: “Mən bilmirəm balıq nədir?” Dedi: “Bəli. Əgər bilirsənsə, balığın əlamətini de!” Söylədi: “Balığın əlaməti odur ki, dəvə kimi iki buynuzu var”. Dedi: “Əcəbdir! Mən bilirdim ki, sən balığı tanımırsan və indi bunu təsdiq elədin. Amma bir şey də mənə məlum oldu ki, sən heç öküzlə dəvənin fərqini də bilmirsənmiş!”

* * *
İbrahim Ədhəm2 Bəlxdəki hökmdarlığını tərk etməzdən qabaq çoxlu mal və pul paylayar, ibadətlə məşğul olardı. Və deyərdi ki, daha nə edim?! Nədirsə, ilahi lütf mənə yetişmir. Bir gecə taxtında yatmışdı. Yatmışdı, amma oyaq idi. Keşikçilər o yan-bu yana gedir, təbil və şeypur çalır, qışqırışırdılar. O isə öz-özünə deyirdi: “Siz hansı düşmənin qarşısını kəsibsiniz?! Düşmən mənim yanımda yatıb! Mən Allahın mərhəmət nəzərinə möhtacam. Siz mənim təhlükəsizliyimi necə təmin edə bilərsiniz?! Təhlükəsizlik yalnız Onun lütfünün sığınacağındadır!” Bu düşüncələr içərisində ürəyini sevda bürüyürdü, başını balışdan qaldırır, sonra yenə balışa qoyurdu. Aşiq olanı yuxu apararmı?!
Birdən qəsrin damından hay-küy və bərk addım səsləri eşitdi. Deyəsən, bir dəstə adam o yan-bu yana gedirdi, ayaqlarının səsi aydınca eşidilirdi. Şah öz-özünə dedi: “Bu gözətçilər hara getdi? Görmürlər ki, bunlar mənim qəsrimin damında qaçışırlar?!” Beləcə o, addım səslərindən heyrətə və qorxuya düşdü. Özünü o qədər itirdi ki, qışqırıb mühafizəçiləri xəbərdar edə bilmədi. Bu arada bir nəfər damdan aşağı boylanıb dedi: “Sən bu taxtda nə edirsən?” Söylədi: “Mən şaham, bəs siz bu damda nə edirsiniz?” Həmən şəxs cavab verdi: “Biz iki-üç dəstə dəvə itirmişik, bu qəsrin damında onları axtarırıq.” Şah dedi: “Dəlisən?” Söylədi: “Dəli özünsən!” Dedi: “Dəvəni qəsrin damında itirmisən? Burda axtararlar dəvəni?!” Söylədi: “Bəs Allahı hökmranlıq taxtında axtararlar? Burda axtarırsan Allahı?!”
Bu hadisədən sonra heç kəs onu görmədi, hökmdarlığı buraxıb getdi…

* * *
Bir gün Harun ər-Rəşid3 dedi: “Bu Leylini gətirin görüm, Məcnun niyə onun eşqindən aləmə səs salıb və məşriqdən məğribəcən bütün aşiqlər nə üçün onun eşqinin hekayətini özlərinə nümunə seçiblər. Çoxlu xərc çəkib min bir hiylə işlədib Leylini gətirdilər. Gecə xəlifə onun yanına getdi. Şamlar yanırdı. Xəlifə bir müddət onun üzünə baxdı, bir müddət başını aşağı dikib düşündü. Sonra öz-özünə dedi ki, qoy onu danışdırım, bəlkə danışanda cazibəsi üzündə aşkar ola. Üzünü Leyliyə tutub dedi: «Leyli sənsən?» Söylədi: «Bəli, Leyli mənəm, amma Məcnun sən deyilsən! Məcnunun başında olan göz sənin başında yoxdur…Mənə Məcnunun gözü ilə bax! Məşuqa aşiqin gözü ilə baxarlar»

* * *
Birisi başqa birisinə hind qılıncı gətirib dedi: “Bu, hind qılıncıdır!” Soruşdu: “Hind qılıncı necə olur?” Dedi: “Onu nəyə vursan, ikiyə bölür.” Söylədi: “Gəl bu daşda onu sınayaq!” Qılıncı sıyırıb daşa vurdu. Qılınc ikiyə bölündü. Söylədi: “Bəs sən deyirdin ki, hind qılıncını nəyə vursan, ikiyə bölür?!” Dedi: “Bəli, amma görünür, qılınc hind qılıncı olduğu kimi, daş da hind daşı imiş, özü də ondan daha artıq!”

* * *
Birisi dəlləyin yanına gəlib dedi ki, saqqalımdakı ağ tükləri seç, təmizlə! Dəllək baxıb gördü ki, ağ tük çoxdur. Saqqalı birdəfəlik qayçı ilə kəsib müştəriyə verdi və dedi: “Özün seç, mənim işim var!”

* * *
Bayəzid4 – Allah onun ruhunu şad eləsin! – hansı şəhərə gedirdisə, gəzmək istəyəndə, o şəhərin qəbristanlığına yollanırdı. Necə ki,birisi İbn Abbasdan5 – Allah ondan razı olsun! – soruşmuşdu: “Ey Peyğəmbərin əmisi oğlu, gəzmək istəyəndə hara gedim?” O da buyurmuşdu: “Əgər gündüz olsa, qəbristanlıqda gəz, gecə olsa, asimanı seyr elə!” Bayəzid qəbristanlıqda gəzir və insan kəllələri görürdü. Birdən daxilində bir səs eşitdi ki, kəllələri götür əlinə və yaxşı-yaxşı bax! Götürüb baxanda gördü ki, bəzi kəllələrin qulaq yerində deşik yoxdur, bəzilərində bu qulaqdan o qulağa qədər, bəzilərində isə qulaqlardan hulquma qədər deşik var. Dedi: “Xudaya, camaat bunların hamısını bir görür, mənə isə fərqi göstərdin. İndi özün aç, görüm bu kəllələr niyə belədir!” Səda gəldi: “Qulağında deşik olmayan kəllələr o kəslərindir ki, bizim sözümüzü heç eşitmirdilər. Bu qulaqdan o qulağa qədər deşiyi olan kəllələr o kəslərindir ki, bizim sözümüzü bir qulaqdan alıb o birindən ötürürdülər. Qulağından hulquma qədər deşiyi olan kəllələr o kəslərindir ki, bizim sözümüzü qəbul edirdilər”…

* * *
Belə nəql edirlər ki, Həllacı6 dar ağacından asanda, şəriət hakimlərinin hökmünə əsasən, Bağdad əhlinin hər biri ona bir daş atmalı idi. Doğrudan da, hərə ona iri bir daş atdı. Dostlarından da bunu tələb etdilər. Çarəsiz qalıb daş əvəzinə ona bir dəstə gül atdılar. Həllac dərhal nalə çəkdi. Bu mənzərəni seyr edən birisi təəccüblə soruşdu: “O qədər daşlardan sonra nalə çəkmədin, bir dəstə gül atılanda niyə ağladın?” Dedi: “Məgər bilmirsiniz ki, dostun cəfası daha ağır olur?!”

* * *
Bir baqqalın hindli bir qulu vardı. Baqqal hər müştəriyə yağ və ya bal çəkəndən sonra gizlicə bir barmaq üstündən götürərdi. Qul bununla razılaşmasa da, bir şey deməyə cürət eləmirdi. Nəhayət, günlərin bir günü baqqalın böyük bir tuluğu deşildi və içindəki bal axıb yerə töküldü. Bunu görən hindli qul dedi: “Bəli, barmaqla götürərsən, tuluqla gedər. Pislik edən – pislik görər. Quyu qazan – özü düşər.”

* * *
Yəhudi, xristian və müsəlman yoldaş olub yola düzəldilər. Bir az pul tapıb halva aldılar. Dedilər: “Artıq axşamdır, sabah yeyərik. Həm də halva azdır, kim daha yaxşı yuxu görsə, o da yeyər”. (Məqsədləri müsəlmana halva verməmək idi). Müsəlman gecənin bir aləmi yuxudan ayıldı: nakam aşiq hara,yuxu hara?! Durub halvanın hamısını yedi.
Səhərisi xristian dedi: “Yuxuda gördüm ki, İsa göydən enib məni səmaya qaldırdı.” Yəhudi dedi: “Musa məni behiştin tamaşasına apardı. Sənin İsan göyün dördüncü qatında idi. Onun qəribəliklərini behiştin gözəllikləri ilə müqayisə etmək olarmı?!” Müsəlman dedi: “Məhəmməd gəlib söylədi: “Ey biçarə, birini İsa apardı göyün dördüncü qatına, o birini də Musa apardı behiştə, sən yazıq məhrum qaldın. Barı dur, bu halvanı ye!” Mən də durub halvanı yedim”. Yəhudi ilə xristian dedilər: “Vallah, əsl yuxunu sən görmüsən, bizim gördüyümüz boş xəyaldan başqa bir şey deyilmiş!”

İZAHLAR

1. «İki addım atdı və çatdı» ifadəsi Həllac Mənsura aid edilir.Xacə Abdullah Ənsarinin və Fəridəddin Əttarın yazdığına görə, Həllacdan soruşurlar: «Bəndədən Allahadək nə qədər yol var?» Həllac deyir: «İki addım. Bir addım dünyadan, bir addım da axirətdən at – o zaman Rəbbinə çatarsan.»
2. İbrahim ibn Ədhəm (vəf.776-cı il) – erkən sufizmin görkəmli nümayəndələrindən biri. Rəvayətə görə, Bəlx hökmdarı olmuş, təsəvvüfü seçdikdən sonra hakimiyyətini və ailəsini atıb Mədinəyə getmiş, orada ağır fiziki işlərdə çalışmışdır. Sonralar onun haqqında çoxlu hekayətlər qoşulmuşdur. Şəmsin nəql etdiyi bu hekayətə Əttarın «Təzkirətül-övliya»sında və «Məsnəvi»nin dördüncü dəftərində də rast gəlirik.
3. Harun ər-Rəşid (786 – 809) – məşhur Abbasi xəlifəsi.
4. Bayəzid Bəstami (vəf.875-ci il) – sufizmin görkəmli nümayəndələrindən biri, təsəvvüfdə «məstlik» («sükr») cərəyanının banisi.
5. Abdullah ibn Abbas (619 – 686) – Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu. Hədislərin toplanması ideyasının müəllifi və Quranın ilk təfsirçilərindən biri olmuşdur.
6. Həllac ibn Mənsur (858 – 922) – məşhur sufilərdən və təsəvvüf tarixində müstəsna rol oynamış şəxsiyyətlərdən biri, «Ənə-l-həqq» ifadəsinin müəllifi. Öz əqidəsinə görə 922-ci ildə dar ağacından asılmışdır.