Miladi tarixlə on birinci əsrdə (hicri beşinci əsrdə) İranda Ömər ibn İbrahim adlı bir nəfər dünyaya gəlir. O, gələcəkdə həşişilər (assasinlər) təriqətinin əsasını qoymuş Həsən ibn Səbbahla və sonralar Qafqazı fəth edən Alp Arslanın vəziri olmuş Nizam əl-Mülklə birlikdə Quranı və fiqhi öyrənir. Zarafatlamı, yoxsa ciddimi, dostlar sözləşirlər ki, onlardan hansı həyatda uğur qazansa, o birilərinə də əl tutacaq. İllər keçəndən sonra Nizam vəzir məqamına yüksəlir. Ömər ondan yalnız sakit bir guşə istəyir ki, dostunun işlərinin yaxşı getməsindən ötrü dua edə və rəqəmlər üzərində düşünə bilsin. (Həsən isə yüksək vəzifə istəyib buna nail olur, sonra da vəziri öz yolunun üstündən götürür). Nişapurun gəlirindən ildə on min dinar məvacib alan Ömər özünü bütünlüklə elmə həsr etmək imkanı qazanır.

O, astorlogiyaya inanmır, amma astronomiya ilə məşğul olur, sultanın himayəsi altında təqvim islahatında iştirak edir və cəbrə dair məşhur əsərini yazır – bu əsərdə bir və ikidərəcəli tənliklərin riyazi həlli və üçdərəcəli tənliyin konus kəsikləri vasitəsilə həndəsi həlli təklif olunur. Onun maraq dairəsi rəqəmlərin və ulduzların sirləri ilə məhdudlaşmır: o, şəxsi kitabxanasının bir küncündə oturub islam aləmində «Misirli Əflatun» və ya «Yunanıstanlı Mürşid» adlandırılan Plotinin traktatlarını və «Saflıq Qardaşları»nın bidət və mistika ilə dolu əllidən artıq risaləsini mütaliə edir – bu əsərlərdə sübut olunur ki, dünya Vahidin təcəllasıdır və gec-tez Vahidə qayıdacaqdır...
Kimi onu ayrıca əşyalardan kənarda ümumi məfhumların mövcud olmadığını iddia edən əl-Farabinin, kimi də dünyanın əbədiliyinə inanan İbn Sinanın davamçısı sayır. Bir mənbədə yazıldığına görə, o, ruhun insan bədənindən heyvanların bədəninə keçməsinə inanır – yaxud da elə göstərir ki, buna inanır – və hətta bir dəfə Pifaqor itlə danışdığı kimi, o da uzunqulaqla söhbət edir. O, azadfikirlidir, eyni zamanda Quranın ən çətin yerlərinin düzgün təfsirində çox mahirdir, çünki istənilən alim bir növ ilahiyyatçıdır və bunun üçün imana ehtiyac yoxdur.
Astronomiya, cəbr və ilahiyyatdan yorulub dincəldiyi zaman Ömər ibn İbrahim əl-Xəyyami birinci, ikinci və dördüncü misraları həmqafiyə olan rübailər yazır. Həmin rübailərin toplandığı ən kamil əlyazmada onların sayı beş yüzə yaxındır – bu isə məhsuldarlığa xüsusi əhəmiyyət verilən İranda (Lone və Kalderonun dövründə İspaniyada olduğu kimi) müəllif üçün əsl biabırçılıqdır.
Hicri beş yüz on yeddinci ildə Ömər «Şeylərin birliyi və çoxluğu haqqında» risaləni oxuduğu zaman özündə nasazlıq duyur və birdən nəsə hiss edir. O, ayağa durub bir daha görməyəcəyi səhifəni nişanlayır və üzünü Allaha tutur – o Allaha ki, hər halda mövcuddur və Ömər cəbrə dair əsərinin çətin yerlərində Ondan kömək diləmişdir. Elə həmin gün qürub çağı o, vəfat edir. Bu zaman müsəlman coğrafiyaçılarına bəlli olmayan şimal-qərbdəki bir adada isə norveçlilərin kralını darmadağın etmiş saksların kralını normanların hersoqu məğlubiyyətə uğradır.
Tərəqqi, tənəzzül və çevrilmələrlə dolu yeddi əsr keçir və İngiltərədə Fitscerald adlı bir nəfər dünyaya gəlir. Ola bilər ki, o, Ömər qədər ağıllı deyil, amma ondan xeyli həssas və qüssəlidir. Fitscerald əmindir ki, ədəbiyyat onun taleyidir. Odur ki, heç nəyi düşünmədən tam inadkarlıqla özünü ədəbiyyata həsr edir. Ən yaxşı kitablardan biri saydığı «Don Kixot»u dönə-dönə oxuyur (bu sıraya o, Şekspirin və «istəkli qoca» Vergilinin əsərlərini də daxil edir), eyni zamanda söz ehtiyatını zənginləşdirmək üçün lüğətlərə mehrini salır. O anlayır ki, qəlbində musiqi gəzdirən hər bir kəs ulduzların iltifat göstərdiyi təqdirdə, həyatı boyu on-on iki şeir yazmaq iqtidarındadır, lakin özü bu xırda imtiyazdan sui-istifadə etmək niyyətinə düşmür. Tanınmış adamlarla (Tennisonla, Karleyllə, Dikkenslə, Tekkereylə) dostluq edir və özünün bütün təvazökarlığına və mehribanlığına baxmayaraq, onlara qətiyyən qılıqlanmır. «Eufranor» adlı kifayət qədər ədəbli dialoqu, Kalderondan və böyük yunan faciənevislərindən babat tərcümələrini çap etdirir. İspancadan fars dilinə keçib quşlar haqqında «Məntiq ət-Teyr» adlı mistik poemanın tərcüməsinə girişir – bu əsərdə quşlar öz padşahları Simurğun axtarışına çıxırlar və yeddi vadini aşıb onun sarayına çatanda görürlər ki, onların ayrılıqda hər biri və bütövlükdə hamısı elə Simurğdur.
1854-cü ildə Ömərin əlifba sırası ilə düzülmüş rübailərindən ibarət bir əlyazma Fitsceraldın gözünə sataşır. O, rübailərdən bir neçəsini latın dilinə çevirir və birdən kəşf edir ki, onlardan öz daxili quruluşu və sübh, gül, bülbül obrazlarından tutmuş gecə və qəbir lövhələrinə qədər mövzuca inkişafı olan bütöv bir kitab yaratmaq olar. Fitscerald qayğısız və bildiyini eləyən tənha bir adam olaraq, özünün bütün həyatını bu qeyri-adi və inanılmaz niyyətin gerçəkləşməsinə həsr edir. 1859-cu ildə o, «Rübailər»in ilk tərcüməsini nəşr etdirir, bunun ardınca isə çoxlu variantlar və dəqiqləşdirmələrlə digər nəşrlər meydana çıxır. Və möcüzə baş verir: arabir şeirlə əylənən fars astronomu ilə İspaniyada və Şərqdə yaranmış kitablar arasında bəzən mənasız yerə eşələnən qəribə ingilisin təsadüfi görüşündən nə birinciyə, nə də ikinciyə bənzəyən heyrətamiz bir şair doğulur. Suinberi yazır ki, Fitscerald «Ömər Xəyyama İngiltərənin ən yaxşı şairləri sırasında əbədi bir yer qazandırmışdır». Bu ecazkar kitabın həm romantik, həm də klassik ruhunu dərindən duyan Çesterton isə qeyd edir ki, onda «musiqinin tutulmazlığı və yazının pozulmazlığı» birlikdə hiss olunur. Bəziləri Fitsceraldın «Rübailər»ini fars ünsürləri ilə bəzənmiş ingilis poeması sayırlar. Əslində Fitscerald Ömərin himayəsi altında yaratmış, onun dediklərini cilalamış, hətta bəzi şeyləri özündən uydurmuşdur, lakin necə olursa-olsun, «Rübailər» orta əsr farslarının gözü ilə oxunmağı tələb edir.
Burada metafizik səciyyəli ehtimallarsız ötüşmək olmur. Məlumdur ki, Ömər ruhun bir bədəndən digərinə keçməsi barədə platoniklərin və pifaqorçuların təliminə inanırdı. Bir neçə əsr ötəndən sonra onun öz ruhu İngiltərədə cismani təcəssümünü tapa bilərdi ki, latın dilinin təsirinə məruz qalmış uzaq german ləhcəsinin köməyilə Nişapurda riyaziyyatın əlindən aldığı ədəbi taleyini yaşasın. Leonlu İsaak Luriya deyirdi ki, ölmüş adamın ruhu təsəlli tapmayan qəlbə daxil olub onu ruhlandıra, yaxud istiqamətləndirə bilər. İstisna deyil ki, Ömərin ruhu 1857-ci ildə Fitsceraldın qəlbində özünə sığınacaq tapmışdır.
«Rübailər» dünya tarixinə Allahın qurduğu, məskunlaşdırdığı və seyr etdiyi bir səhnə kimi baxır. Elmi dildə panteizm adlanan bu təlim belə bir fikir doğurur ki, ingilis fars qiyafəsində dirçələ bilər, çünki onların hər ikisi mahiyyətcə həmin Allahdır, yaxud Allahın ötəri obrazıdır. Lakin daha doğru və heyrətamiz olanı budur ki, bizim fövqəltəbii barədə uydurmalarımızın yerində çox vaxt işlərin uğurlu gedişi dayanır. Buludlar bəzən dağ və ya şir forması alır, eyni ilə Edvard Fitsceraldın kədəri və Oksforddakı Bodlean kitabxanasının rəfində unudulub qalan çəhrayı hərfli saralmış vərəq xoşbəxtlikdən şeirə çevrilmişdir.
İstənilən vəhdət – sirdir. Bizim qəhrəmanların – ingilislə farsın birliyi isə çoxlarından daha müəmmalıdır. Tam müxtəlif insanlar kimi həyatda onlarınkı tutmaya da bilərdi, amma ölüm, taleyin oyunları və uzun əsrlər lazım oldu ki, onlardan biri digərini tanısın və ikisi birləşib bir şair olsun.