|
(«Dostoyevskinin xatirəsinə üç nitq»dən)Vladimir Solovyov (1853-1900) – görkəmli rus filosofu, publisisti və şairidir, məşhur tarixçi Sergey Solovyovun oğludur. 21 yaşında «Qərb fəlsəfəsinin böhranı (pozitivistlərin əleyhinə)» adlı magistrlik, 27 yaşında «Mücərrəd başlanğıcların tənqidi» mövzusunda doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmişdir. Bir müddət Moskva və Peterburq universitetlərində dərs demiş, sonra müəllimliyi atıb büsbütün yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. Ölümündən bir qədər əvvəl Rusiya Elmlər Akademiyasının fəxri akademiki seçilmişdi. XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin əvvəllində Rusiyada fəlsəfi və ictimai fikrə güclü təsiri olmuşdur. «Xeyrin bəraəti. Mənəvi fəlsəfə», «Nəzəri fəlsəfə», «Tam biliyin fəlsəfi əsasları», «Təbiətdə gözəllik», «İncəsənətin ümumi mahiyyəti», «Platonun həyat dramı», «Müharibə, tərəqqi və ümumdünya tarixinin sonu barədə üç söhbət» və s. kimi əsərlərin müəllifidir. Əsərləri alman, ingilis, fransız, italyan, holland, xorvat və çex dillərinə tərcümə olunmuşdur.
F.M.Dostoyevski ilə yaxın dost olmuş, onun dəfnində təsirli nitq söyləmişdir. «Dostoyevskinin xatirəsinə üç nitq»i 1881-1883-cü illərdə fasilələrlə yazmışdır.
Mənə elə gəlir ki, Dostoyevskiyə adi bir romançı, istedadlı və müdrik bir ədib kimi baxmaq olmaz. Onda bunlardan artıq nə isə vardı – həmin cəhət onun fərqləndirici xüsusiyyətini təşkil edir və başqalarına təsirini şərtləndirir. Bu fikri təsdiq üçün çoxlu misallar gətirmək olar. Mən yalnız bir diqqətəlayiq misalla kifayətlənəcəyəm. Qraf L.N.Tolstoy N.N.Straxova yazdığı məktubda, görün, nə deyir: «Mən necə də Dostoyevskiyə bəslədiyim hissləri bütünlüklə ifadə etmək istərdim. Siz öz hisslərinizi bölüşərkən, mənim duyduqlarımın da bir qismini qələmə almısınız. Mən bu adamı heç vaxt görməmişəm və heç vaxt onunla birbaşa münasibətdə olmamışam. Və birdən o öləndə, mən anladım ki, o, mənə ən yaxın, əziz və gərəkli bir adam imiş. Heç zaman onunla rəqabətə girmək mənim ağlıma gəlməyib, heç zaman! Onun gördüyü iş elə bir iş idi ki, nə qədər çox görsəydi, bir o qədər mənə yaxşı olurdu. Sənət də, ağıl da məndə qibtə doğurur, ürəyin işi isə mənə yalnız sevinc gətirir. Mən onu öz dostum bilirdim və düşünürdüm ki, biz görüşəcəyik. Birdən onun ölüm xəbərini oxudum. Elə bil hansısa dayağımı itirdim. Mən pərişan oldum, sonra anladım ki, o, mənə necə də əziz imiş: mən ağladım və indi də ağlayıram. Bu yaxınlarda, onun öluümündən əvvəl, mən «Alçaldılmış və təhqir edilmiş insanlar»ı oxudum və riqqətə gəldim».
Bundan əvvəlki məktubunda isə qraf Tolstoy yazırdı: «Son vaxtlar mən «Ölü evdən məktublar»ı oxuyurdum. Mən çox şeyi unutmuş, yenidən oxumuşam və Puşkin də daxil olmaqla bütün yeni dövr ədəbiyyatında bundan yaxşı kitaba rast gəlməmişəm. Əsərdəki ton yox, səmimi və təbii baxış heyrət doğurur. Yaxşı, ibrətamiz kitabdır. Mən dünən bütün günü həzz içində idim, çoxdan belə həzz almamışdım. Dostoyevskini görsəniz, ona deyin ki, mən onu sevirəm».
Qraf Tolstoyun işarə etdiyi həmin keyfiyyətlər, həmin baxış Dostoyevskinin bütün həyatı boyu özündə gəzdirdiyi və yalnız ömrünün sonlarında tam şəkildə mənimsədiyi hakim ideya ilə sıx surətdə bağlıdır. Mənim məqsədim həmin ideyanı aydınlaşdırmaqdan ibarətdir.
* * *
Bəşər tarixinin ilkn çağlarında şairlər peyğəmbər və kahin idilər, dini ideya poeziyaya hakim kəsilmişdi, sənət tanrılara xidmət edirdi. Sonralar həyat mürəkkəbləşərkən, əmək bölgüsünə əsaslanan sivilizasiya meydana gələndə, insan fəaliyyətinin başqa sahələri kimi, sənət də dindən ayrılıb uzaqlaşdı. Əgər əvvəllər sənətkarlar tanrıların xidmətçisi idisə, indi sənətin özü tanrıya və bütə çevrildi. Hər hansı dini məzmunla yanaşı bədii formanın kamilliyini özlərinin başlıca işinə çevirən xalis sənət kahinləri meydana çıxdı. Bu azad sənətin iki baharı (antik dünyada və yeni Avropada) parlaq idi, lakin əbədi deyildi. Yeni dövr Avropa sənətinin çiçəklənmə mərhələsi bizim gözlərimiz qarşısında başa çatdı. Çiçəklər tökülür, meyvələr isə yenicə düyünlənir. Əlbəttə, toxumdan yetişmiş meyvənin keyfiyyətlərini gözləmək ədalətsizlik olardı: həmin gələcək keyfiyyətləri yalnız təsəvvür etmək mümkündür. Sənətin və ədəbiyyatın indiki vəziyyətinə məhz bu cür yanaşmaq lazımdır. İndiki sənətkarlar xalis gözəlliyə xidmət edə, kamil formalar yarada bilməzlər və bunu istəmirlər: onlar məzmun axtarırlar. Lakin sənətin əvvəlki, dini məzmununa yad olduqlarından, onlar büsbütün cari gerçəkliyə üz tutur və özlərini ona münasibətdə ikiqat qul vəziyyətinə salırlar: onlar, əvvəla, həmin gerçəkliyin hadisələrini qul kimi təsvir etməyə çalışır, ikincisi isə, yenə qul kimi günün tələbinə cavab verməyə, hazırkı ictimai əhvala uyğunlaşmağa, adi əxlaqı təbliğ etməyə can atırlar və bu yolla sənəti faydalı etmək istəyirlər. Əlbəttə, bu məqsədlərdən heç biri həyata keçmir. Zahirən real1 təfsilat ardınca uğursuz qaçışda yalnız bütövün həqiqi reallığı itirilir, sənətin daxili gözəlliyi hesabına onu zahiri ibrətamizlik və faydalılıq ilə birləşdirmək cəhdi isə sənəti dünyada ən faydasız və lazımsız bir şeyə çevirir; belə ki, şubhəsiz, ən yaxşı tendensiyası olan pis bədii əsər heç bir şey öyrədə və heç bir fayda verə bilməz.
Sənətin müasir vəziyyətini və onun hakim cərəyanını qeyd-şərtsiz pisləmək, əlbəttə, asandır. Yaradıcılığın ümumi tənəzzülü və gözəllik ideyasına ayrı-ayrı qəsdlər çox tez gözə dəyir - lakin bütün bunların qeyd-şərtsiz pislənməsi ədalətsizlik olar. İndiki kobud və rəzil yaradıcılıqda, bu ikiqat qul surətinin arxasında ilahi əzəmətin təminatı gizlənir. Sənətdən müasir reallıq və birbaşa fayda tələbləri2 özünün indiki bayağı və dayaz tətbiqində nə qədər mənasız olsa da, eyni zamanda yaradıcılığın elə ülvi və dərin həqiqi ideyasına işarə edir ki, hələlik xalis sənətin nə nümayəndələri, nə də şərhçiləri ona çatmışlar. Müasir sənətkarlar forma gözəlliyi ilə kifayətlənməyib, az-çox şüurlu şəkildə istəyirlər ki, sənət bütün bəşəriyyəti maarifləndirən və dəyişdirən real qüvvəyə çevrilsin. Əvvəlki sənət insanı dünyada hökm sürən zülmət və şərdən yayındırıb öz sakit ucalıqlarına aparır və onu öz işıqlı obrazları ilə əyləndirirdi, indiki sənət isə, əksinə, insanı həyatın zülmət və şərinə cəlb edir və bəzən aydın olmayan bir şəkildə bu zülməti işıqlandırmaq, bu şərin kökünü kəsmək istəyir. Bəs sənət bu işıqlandıran və dirçəldən qüvvəni hardan alacaq? Əgər sənət insanı şərlə dolu həyatdan yayındırmaqla məhdudlaşmayıb həmin həyatın özünü yaxşılaşdırmalıdırsa, onda bu məqsədə yalnız gerçəkliyin təsviri ilə nail olmaq mümkün deyil. Təsvir etmək hələ təshih etmək, ifşa etmək hələ islah etmək demək deyil. Xalis sənət insanı yerdən ayırıb əlçatmaz ucalıqlara aparırdı; yeni sənət isə məhəbbət və mərhəmətlə yerə qayıdır, lakin dünyəvi həyatın zülmət və şərinə batmaq üçün yox (çünki bundan ötrü heç bir sənət lazım deyil), bu həyatı sağaltmaq və yeniləşdirmək üçün! Bundan ötrü yerə bağlı və yaxın olmaq lazımdır, ona məhəbbət və mərhəmətlə yanaşmaq lazımdır, lakin həm də bundan artıq nə isə lazımdır. Dünyanı dəyişdirmək və yeniləşdirmək üçün ona güclü təsir göstərə bilməkdən ötrü dünyaya fövqəladə qüvvələri cəlb və sərf etmək lazımldır. Dindən ayrılmış, təcrid olmuş sənət onunla yeni azad əlaqəyə girməlidir.
Rəssamlar və şairlər yenidən kahin və peyğəmbər olmalıdırlar, lakin artıq başqa, daha mühüm və ülvi mənada: təkcə dini ideya onlara hakim olmamalı, onlar özləri də dini ideyaya hakim olmalı və onun dünyəvi təzahürlərini şüurlu şəkildə idarə edə bilməlidirlər. Gələcəyin sənəti uzun sınaqlardan sonra özü dinə qayıdacaq və bu, əsla hələ dindən ayrılmamış ibtidai sənət olmayacaqdır.
Müasir sənətin dinə zidd xarakter daşımasına baxmayaraq, diqqətli baxışlar onda gələcək dini sənətin aydın olmayan cizgilərini görə bilər. Bu isə hər şeydən əvvəl, müasir sənətin iki cəhdində – ideyanın cari gerçəkliklə az qala büsbütün qovuşma həddinə qədər ən xırda maddi təfsilatda tam təcəssümünə və bununla bərabər, məlum ideal tələblərə uyğun surətdə real həyata təsir etməklə onu islah edib yaxşılaşdırmağa çalışmqda özünü göstərir. Doğrudur, həmin tələblər hələ kifayət qədər uğursuzdur. Öz vəzifəsinin dini səciyyəsini dərk etməyən realist sənət dünyaya mənəvi təsirin yeganə möhkəm dayağı və qüdrətli vasitəsindən imtina edir.
Lakin müasir sənətin bütün bu kobud realizmi gələcəyin qanadlı poeziyasının müvəqqəti olaraq gizləndiyi bərk qabıqdan başqa bir şey deyildir. Bu, şəxsi bir istək deyil – mövcud müsbət faktlar həmin qənaəti doğurur. Artıq elə sənətkarlar meydana gəlir ki, onlar hakim realizmdən çıxış etməklə və hələlik xeyli dərəcədə onun aşağı zəminində qalmaqla yanaşı, dini həqiqətə gedib çata bilir, öz əsərlərinin vəzifəsini onunla əlaqələndirir, öz ictimai idealını ondan əxz edir, öz ictimai xidmətini onunla müqəddəsləşdirirlər. Əgər biz müasir realist sənətdə yeni dini sənətin bir növ müjdəsini görürüksə, artıq bu müjdə reallaşmağa başlayır. Hələlik bu yeni dini sənətin nümayəndələri yoxdur, lakin artıq onun müjdəçiləri meydana çıxır. Dostoyevski məhz belə müjdəçi idi.
Öz fəaliyyət sahəsinə görə romançı sənətkar olan və romançıların bəzilərindən bu və ya digər cəhətdən geri qalan Dostoyevski onların hamısı ilə müqayisədə belə bir başlıca üstünlüyə malikdir ki, o, təkcə öz ətrafındakıları deyil, həm də qarşısındakı çox uzaq şeyləri görür...
Dostoyevskidən savayı bizim bütün ən yaxşı romançılarımız onları əhatə edən həyatı gördükləri kimi, formalaşdığı və ifadə olunduğu kimi - onun hazır, sabit və aydın formalarında götürürlər. Xüsusən Qonçarovun və qraf Lev Tosltoyun romanları belədir. Onların hər ikisi əsrlər boyu formalaşan rus cəmiyyətini (mülkədarları, məmurları və bəzən də kəndliləri) onun çoxdan mövcud olan, qismən öz dövrünu başa vurmuş və ya başa vurmaqda olan məişət formalarında əks etdirirlər. Bu iki yazıçının özünəməxsus istedadları olsa da, onların romanları bədii predmetləri baxımından tamamilə həmcinsdir. Qonçarovun fərqləndirici xüsusiyyəti – bədii ümumiləşdirmə qüdrətidir və bunun sayəsində o, genişliyi cəhətindən heç bir rus yazıçısında rast gəlmədiyimiz Oblomov kimi ümumrusiya tipi yarada bilmişdir.3 L.Tolstoya gəldikdə isə, onun bütün əsərləri tiplərin genişliyi baxımından deyil ( onun qəhrəmanlarından heç biri ümumi ada çevrilməyib), detalların inikası, insanın və təbiətin həyatındakı bütün təfsilatların parlaq təsviri baxımından fərqlənir və onun başlıca qüdrəti – psixoloji hadisələrin mexanizmini dəqiq əks etdirə bilməsindədir. Lakin xarici gerçəkliyin bu parlaq təsviri və bu incə psixoloji təhlil hazır, formalaşmış həyatın, daha dəqiq desək, sadə camaatdan olan daha sabit obrazlarla tündləşdirilən rus zadəgan ailəsinin həyatı fonunda baş verir. Əsgər Karatayev o qədər itaətkardır ki, ağaların qarşısını kəsə bilməz. Hətta Napoleon kimi ümumdünya-tarixi əhəmiyyətli bir fiqur da bu dar üfüqü genişləndirə bilməz: Avropanın hökmdarı yalnız rus zadəganının həyatına dəxli olacaq bir həddə göstərilir. Bu hədd isə çox kiçik ola bilər, məsələn, məşhur yuyunma ilə məhdudlaşa bilər və bu zaman qraf Tolstoyun Napoleonu Qoqolun general Betrişevi4 ilə layiqli rəqabətə girir. Bu hərəkətsiz aləmdə hər şey aydın və müəyyəndir, hər şey bərqərar olub, əgər nə isə başqa bir şey arzusu baş qaldırırsa, bu çərçivələrdən çıxmağa cəhd göstərilirsə, onda həmin cəhd irəliyə deyi, geriyə, daha sadə və dəyişməz həyata – təbiətin qoynuna yönəlir («Kazaklar», «Üç ölüm»).
Dostoyevskinin bədii dünyası tamamilə əks xarakter daşıyır. Burada hər şey hərəkətdədir, heç nə bərqərar olmayıb, hər şey hələ təşəkküldədir. Burada romanın predmeti cəmiyyətin məişəti deyil, ictimai hərəkətdir. Bizim bütün gözəl romançılardan yalnız Dostoyevski ictimai hərəkəti öz yaradıcılığının başlıca predmetinə çevirmişdir. Bu baxımdan adətən Turgenevi onunla müqayisə edirlər, lakin buna kifayət qədər əsas yoxdur. Yazıçının ümumi əhəmiyyətini səciyyələndirmək üçün onun ən pis əsərlərini yox, ən yaxşı əsərlərini götürmək lazımdır. Turgenevin ən yaxşı əsərləri, xüsusən «Ovçunun gündəlikləri» və «Zadəgan yuvası» isə heç bir vəchlə ictimai hərəkətin deyil, yalnız ictimai vəziyyətin – Qonçarovda və L.Tolstoyda gördüyümüz həmən köhnə zadəgan dünyasının ecazkar inikasından ibarətdir. Hərçənd sonralar Turgenev bizim ictimai hərəkəti daim izləmiş və qismən onun təsirinə düşmüşdür, lakin o, bu hərəkətin mahiyyətini tapmamış və xüsusi olaraq həmin mövzuya həsr etdiyi roman («Xam torpaq») tamamilə uğursuz alınmışdır.
Dostoyevski ətrafında hökm sürən meyllərin təsirinə düşməmiş, itaətkarlıqla ictimai hərəkatın mərhələləri ardınca getməmişdir – o, həmin hərəkatın dönüşlərini qabaqcadan duyur və əvvəlcədən onları mühakimə edirdi. Mühakimə etməyə isə onun haqqı çatırdı, çünki öz etiqadından doğan mühakimə meyarına malik idi. Həmin etiqad onu hakim cərəyanların fövqünə qaldırır, ona bu cərəyanlardan daha uzağı görməyə və onlara baş qoşmamağa imkan verirdi. Öz imanının gücü sayəsində Dostoyevski bütün hərəkatın ali, uzaq məqsədini qabaqcadan düzgün anlayır, həmin məqsəddən sapmaları aydın görür, onları haqlı olaraq, mühakimə edir və ədalətli hökm çıxarırdı. Bu ədalətli hökm ictimai hərəkatın özünə deyil, yalnız onun yanlış yollarına və eybəcər üsullarına şamil edilirdi, hərəkatın özü isə zəruri və arzuolunan idi. Həmin hökm ictimai həqiqətin bayağı dərkinə, saxta ictimai ideala aid edilirdi, ictimai həqiqətin axtarışına, ictimai idealı həyata keçirmək cəhdinə yox! Bu ictimai ideal Dostoyevski üçün də qarşıda idi: o, yalnız keçmiş deyil, həm də gələcək İlahi Səltənətə inanırdı və onun reallaşması üçün zəhmət və fədakarlığın zəruriliyini anlayırdı. Hərəkatın həqiqi məqsədini bilən kəs ondan yayınmaları mühakimə edə bilər və etməlidir. Dostoyevskinin buna həm də ona görə haqqı çatırdı ki, əvvəldə o özü də sapmalara məruz qalmış, özü də yanlış yola düşmüşdü. Dostoyevskini ictimai fikrin hakim cərəyanlarının fövqünə qaldıran müsbət dini ideala o, birdən-birə yetişməmişdi, ağır və uzun bir mübarizə nəticəsində nail olmuşdu. O, bələd olduğu şeyi mühakimə edirdi və onun məhkəməsi ədalətli idi. Və ali həqiqət ona nə qədər çox aydın olurdusa, o, ictimai hərəkətin yanlış yollarını bir o qədər qətiyyətlə pisləməli idi.
Dostoyevskinin bütün fəaliyyətinin ümumi mənası və yaxud Dostoyevskinin bir ictimai xadim kimi əhəmiyyəti cəmiyyətin ali idealı və ona çatmağın həqiqi yolu barədə ikili məsələni həll etməsindədir.
İctimai hərəkatın qanuni səbəbi şəxsiyyətin mənəvi tələbləri ilə cəmiyyətin qərarlaşmış quruluşu arasındakı ziddiyyətə bağlıdır. Bir təsvirçi, təfsirçi və eyni zamanda yeni ictimai hərəkatın fəal iştirakçısı kimi Dostoyevski də buradan başlamışdır. Onun «Yoxsul insanlar» adlı ilk povestində ictimai yalanın dərindən duyulması yumşaq formada olsa da, özünü göstərir. Bu povestin ictimai mənası (sonralar yazdığı «Alçaldılmış və təhqir edilmiş insanlar» romanı da ona yaxındır) belə bir köhnə və daim yeni həqiqətdən ibarətdir ki, mövcud şəraitdə ən yaxşı insanlar (mənəvi baxımdan) həm də cəmiyyət üçün ən pis insanlardır, onlar yoxsul, alçaldılmış və təhqir olunmuş insanlar olmağa məhkumdurlar.5
Əgər sosial yalan Dostoyevski üçün yalnız povest və ya roman mövzusu olaraq qalsaydı, o özü də yalnız bir ədib olaraq qalardı və özünün rus cəmiyyətindəki xüsusi əhəmiyyətinə nail ola bilməzdi. Lakin Dostoyevski üçün onun povestinin məzmunu həm də həyati vəzifə idi. O, dərhal məsələni mənəvi və praktik zəminə qoydu. Dünyada nələr baş verdiyini görüb pisləyərək soruşdu: bəs nə etmək lazımdır?
Əvvəlcə ağla çox sadə və aydın bir həll yolu gəldi: başqalarına və özlərinə münasibətdə ictimai yalanı müşahidə və hiss edən yaxşı insanlar birləşib ona qarşı qiyam qaldırmalı və cəmiyyəti özləri istədiyi şəkildə yenidən qurmalıdırlar.
Bu həll yolunu həyata keçirməyin ilk sadəlövh cəhdi6 Dostoyevskini eşafota və katorqaya gətirib çıxaranda, o da əvvəlcə yoldaşları kimi belə sonluqda öz uğursuzluğunun və başqalarının zorakılığının nəticəsini görə bilərdi. Ona oxunmuş hökm ağır idi. Lakin təəssüf və əzab hissi Dostoyevskinin sosial çevriliş etmək niyyətinin yanlışlığını, bunun yalnız ona və yoldaşlarına lazım olduğunu anlamasına mane olmadı.
Ölü evin dəhşətləri içərisində Dostoyevski ilk dəfə olaraq xalq hissinin həqiqəti ilə qarşılaşdı və onun işığında öz inqilabi istəklərinin düzgün olmadığını aydın gördü. Dostoyevskinin həbsxana yoldaşlarının əksəriyyəti sadə xalqın nümyəndələri idi və çox kiçik bir istisna ilə, bunlar xalqın ən pis insanları idilər. Lakin sadə xalqın ən pis adamları da adətən ziyalıların ən yaxşı nümayəndələrinin itirdiyi şeyi – Allaha inam və günahkarlıq hissini saxlayırlar. Adi cinayətkarlar pis əməlləri ilə xalq kütləsindən ayrılsalar da, öz hissləri və baxışları, öz dini dünyaduyumları baxımından heç vəchlə ondan uzaqlaşmırlar. Ölü evdə Dostoyevski əsil «bədbəxt (və ya xalq ifadəsi ilə desək, yazıq) insanlarla» tanış oldu. Onun əvvəl gördükləri heç olmasa ictimai təhqirdən şəxsi ləyaqət və şəxsi üstünlük hissində sığınacaq tapmaq imkanına malik idilər. Məhbsularda bu yox idi, lakin bundan artıq bir şey vardı. Ölü evin ən pis adamları Dostoyevskiyə ziyalıların ən yaxşı nümayəndələrinin ondan aldıqlarını geri qaytardılar. Əgər orada, ziyalıların nümayəndələri arasında, dini hissin qalığı onu qabaqcıl ədibin küfrlərindən rəngi qaçmağa vadar edirdisə, ölü evdə bu hiss məhbusların sakit və təmiz imanının təsiri altında dirçəlməli və yeniləşməli idi. Kilsənin sanki unutduğu, dövlətin əzdiyi bu adamlar kilsəyə inanır və dövləti rədd etmirdilər. Ən ağır dəqiqələrdə, məhbusların qızmış və azğın kütləsi arasında Dostoyevskinin yaddaşında qorxmuş bəy balasını sakitləşdirib ruhlandıran təhkimli kəndli Mareyin əzəmətli və həlim obrazı canlandı. Və o, duyub anladı ki, bu ali İlahi həqiqətin qarşısında hər hansı yapma həqiqət yalandan başqa bir şey deyil, bu yalanı başqalarına zorla qəbul etdirmək cəhdi isə cinayətdir.
Dostoyevski katorqadan uğursuz inqilabçının kin və qəzəbi əvəzinə, mənən dirçəlmiş insanın işıqlı baxışlarını qazandı. O yazırdı: «Daha çox inam, daha çox birlik lazımdır və buna məhəbbət də əlavə olunsa, onda hər şey hazırdır». Xalqla təmas nəticəsində yeniləşmiş bu mənəvi güc Dostoyevskiyə günün tələbinin xidmətçisi kimi deyil, ictimai fikrin həqiqi mühərriki kimi bizim ictimai hərəkatın önündə yüksək yer tutmaq haqqı verdi.
Sibirdən qayıdarkən, müsbət ictimai ideal Dostoyevskiyə hələ tam aydın deyildi. Lakin bu işdə zəruri olan üç həqiqət ona gün kimi aydın idi: hər şeydən əvvəl, o anladı ki, ayrı-ayrı şəxslərin, lap ən yaxşı insanlar olsalar belə, öz şəxsi üstünlükləri naminə cəmiyyəti zorlamaq haqqı yoxdur; o həmçinin başa düşdü ki, ictimai həqiqət ayrı-ayrı zəkalar tərəfindən uydurulmur, ümumxalq hissindən doğur; və nəhayət, o dərk etdi ki, bu həqiqət dini mahiyyət daşıyır...
Qeyd olunan həqiqətləri anlamaqda Dostoyevski ictmai fikrin o zamankı hakim istiqamətini çox qabaqlamışdı və bunun sayəsində həmin istiqamətin hara apardığını irəlicədən görə və göstərə bilmişdi. Məlumdur ki, «Cinayət və cəza» romanı Danilovun7 və Karakozovun cinayəti ərəfəsində, «Şeytanlar» romanı isə neçayevçilərin prosesindən əvvəl yazılmışdı. Bu romanlardan birinicisinin mənası təfsilatın bütün dərinliyinə baxmayaraq, çox sadə və aydındır, hərçənd çoxları tərəfindən heç də başa düşülməmişdir. Əsərin başlıca surəti belə bir baxışı təmsil edir ki, hər hansı güclü insan özü özünün ağasıdır və nə istəsə, edə bilər. Öz şəxsi üstünlüyü, özünün güclü olması sayəsində o, belə hesab edir ki, qətl törətməyə haqqı var və həqiqətən də onu törədir. Lakin birdən onun yalnız zahiri və mənasız qanunun pozulması, ictimai xürafata meydan oxumaq cəhdi saydığı iş onun öz vicdanı üçün nə isə daha böyük bir şeyə, günaha, daxili, mənəvi həqiqətin pozulmasına çevrilir. Zahiri qanunun pozulması xaricdən sürgün və katorqa şəklində cəzasını alır, lakin insanı insanlıqdan ayıran və onu insan qətlinə gətirib çıxaran daxili təkəbbür günahı, daxili özünəvurğunluq günahı yalnız daxili, mənəvi özünütərk vasitəsilə yuyula bilər.8 Hədsiz özünəgüvənmə «özündən» böyük olana inam qarşısında yoxa çıxmalı və qondarma bəraət güclü insanın cılız həşərat kimi baxdığı sadə və zəif adamlarda yaşayan yüksək İlahi həqiqət önündə təslim olmalıdır.
«Şeytanlar»da bu mövzu dərinləşdirilməsə də, xeyli genişləndirilib mürəkkəbləşdirilmişdir. Dünyanı istədiyi kimi qurmaq məqsədilə zorakı çevriliş arzusu ilə yanan bütöv insan cəmiyyəti vəhşi cinayətlər törədir və rüsvayçılıqla məhv olur.
Bu romanların ictimai əhəmiyyəti böyükdür: onlarda az sonra baş vermiş mühüm ictimai hadisələr barəsində irəlicədən danışılmış, həmçinin bu hadisələr ali dini həqiqət naminə mühakimə edilmiş və həmin həqiqətə çatmaq üçün ictimai hərəkata ən yaxşı yol göstərilmişdi. Yalnız cinayətlər doğuran özbaşına mücərrəd həqiqət axtarışlarını mühakimə edən Dostoyevski xalq dini idealını onlara qarşı qoyur... Bu ideala qayıdış həm Raskolnikov üçün, həm də şeytanlaşmış cəmiyyət üçün ümumi çıxış yoludur... Xalqda yaşayan həmin müsbət ictmai idealda ayrıca şəxsiyyət hamı ilə həmrəydir. Bu həmrəyliyi itirmiş şəxsiyyətdən isə ilk növbədə, öz məğrur tənhalığından əl çəkmək, mənəvi özünütərk aktı ilə bütöv xalq ilə mənən yenidən birləşmək tələb olunur. Axı nə üçün? Yalnız ona görəmi ki, o – xalqdır və altmış milyon birdən yaxud mindən çoxdur? Yəqin ki, bunu məhz belə anlayan insanlar vardır. Lakin bu cür həddən artıq bəsit anlayış Dostoyevskiyə tamamilə yaddır. Təcrid olmuş şəxsiyyətdən xalqa qayıtmağı tələb edərkən, o, hər şeydən öncə, xalqda hələ qorunub saxlanan həqiqi imana qayıdışı nəzərdə tuturdu. Dostoyevskinin inandığı qardaşlıq və ya ümumi həmrəylik ictimai idealında başlıca cəhət onun milli mənası deyil, dini-mənəvi anlamı idi. Hələ «Şeytanlar» romanında xalqa yalnız xalq olduğu üçün pərəstiş edənlərə kəskin rişxənd ifadə edilmişdir...
Həmin müsbət ictimai ideal yeni romanın və ya romanların mərkəzi ideyası olmalı idi ki, onlardan yalnız birincisi – «Karamazov qardaşları» yazılmışdır.
Dostoyevskinin bu ictimai idealı «Şeytanlar»da təsvir olunmuş müasir xadimlərin idealına tam əks olduğu kimi, onların məqsədə çatmaq yolları da bir-birinə ziddir. Orada zorakılıq və qətl yolu seçilmişdirsə, burada mənəvi fədakarlıq yolu, özü də ikiqat fədakarlıq, mənəvi özünütərkin ikili aktı təklif olunur. Əvvəlcə şəxsiyyətdən tələb olunur ki, o, ümumi, ümumxalq imanı və həqiqəti naminə özbaşına rəyindən, özünün qondarma həqiqətindən əl çəksin. Şəxsiyyət xalqın inamı qarşısında baş əyməlidir, lakin xəlqi olduğuna görə yox, həqiqi olduğuna görə! Belə olan halda, deməli, xalq da inandığı həmin həqiqət naminə özündə olan və dini həqiqətlə uzlaşmayan hər şeydən əl çəkməlidir.
Həqiqətə sahiblik ayrıca şəxsiyyətin imtiyazı ola bilmədiyi kimi, ayrıca xalqın da imtiyazına çevrilə bilməz. Həqiqət yalnız ümumdünya miqyaslı ola bilər və hər bir xalqdan heç olmasa və hətta hökmən öz milli eqoizmini qurban verməklə, bu ümumdünya həqiqətinə xidmət etmək fədakarlığı tələb olunur...
Bütün ümumbəşəri işlər və münasibətlər yalnız bizim məbədlərdə səcdə etdiyimiz və gündəlik həyatda qəbul etdiyimiz mənəvi başlanğıcla, yəni məhəbbət, azad həmrəylik və qardaşcasına birlik başlanğıcı ilə idarə olunmalıdır... Əslində bütün ümumbəşəri işlər – siyasət, elm, incəsənət, ictimai təsərrüfat həmin mənəvi başlanğıcdan uzaq olduqları üçün, insanları birləşdirmək əvəzinə onları ayırır və parçalayır, çünki bütün bu işlər eqoizm və şəxsi mənfəətlə, rəqabət və mübarizə ilə idarə olunur, zülm və zorakılıq doğururlar. Gerçəklik belədir, fakt budur.
Lakin Dostoyevski kimi şəxsiyyətlərin xidməti və bütün əhəmiyyəti məhz bundadır ki, onlar faktın gücü qarşısında baş əymir və ona xidmət etmirlər. Gerçəkliyin kobud gücü qarşısında onların həqiqətə və xeyrə – olmalı olana inamının mənəvi gücü dayanır. İnamın qəhrəmanlığı – şərin göz önündə olan hökmranlığına şirnikməmək və ondan ötrü görünməyən xeyrdən əl çəkməməkdir. İnsanın bütün gücü bundadır. Kim bu qəhrəmanlığa qadir deyilsə, bəşəriyyət üçün bir şey edə və ona nəsə deyə bilməz. Fakt əhli başqasının həyatı ilə yaşayır, lakin həyatı onlar yaratmır. Həyatı iman əhli yaradır. Bu həmin adamlardır ki, onları xəyalpərəst, utopist, divanə adlandırırlar – əslində onlar peyğəmbərlər, bəşəriyyətin ən yaxşı nümayəndələri və rəhbərləridir.
Dostoyevski heç vaxt xalqı ideallaşdırmır və ona büt kimi pərəstiş etmirdi. O, Rusiyaya inanır, onu böyük gələcək gözlədiyini söyləyirdi və həmin gələcəyin başlıca şərtini rus xalqında milli eqoizm və müstəsnalıq hissinin zəif olmasında görürdü. Onun iki cəhəti Dostoyevski üçün xüsusən qiymətli idi. Birincisi, başqa xalqların ruhunu və ideyalarını mənimsəməyə, bütün millətlərin mənəvi mahiyyətinin təcəssümünə çevrilməyə qeyri-adi qabiliyyətdir ki, bu cəhət Puşkin poeziyasında parlaq şəkildə ifadə olunmuşdur. Dostoyevskinin rus xalqında göstərdiyi ikinci, daha mühüm cəhət – öz günahkarlığını dərk etmək, öz naqisliyini qanun və huquq səviyyəsinə qaldırıb bununla təsəlli tapmağa qadir olmamaq və buradan irəli gələn yaxşı həyat tələbi, təmizlənmə və qəhrəmanlıq yanğısı idi. Bunsuz istər ayrıca şəxs, istərsə də bütöv xalq üçün həqiqi fəaliyyət mümkünsüzdür. İnsanın və ya xalqın tənəzzülü nə qədər dərin olsa da, onun həyatı nə qədər çirkabla dolsa da, o, bundan çıxa və yüksələ bilər – bir şərtlə ki, bunu istəsin, yəni eybəcər gerçəkliyi yalnız eybəcərlik kimi, fakt kimi qəbul etsin və onunla barışmasın, həmin eybəcər faktı dəyişməz qanuna və prinsipə çevirməsin, öz günahını həqiqət səviyyəsinə qaldırmasın. Əgər insan və ya xalq öz pis gerçəkliyi ilə barışmırsa və onu günah kimi mühakimə edirsə, bu, o deməkdir ki, onda başqa, daha yaxşı həyat, olmalı olan gerçəklik barədə hansısa təsəvvür və ya ideya var, yaxud ən azı bunu duyur...
...Dindar bir insan olan Dostoyevski eyni zamanda tam azad bir mütəfəkkir və qüdrətli sənətkar idi. Bu üç cəhət, bu üç yüksək iş onda sərhədlərə malik deyildi və bir-birini istisna etmirdi, əksinə, ayrılmaz halda onun bütün fəaliyyətini təşkil edirdi. Öz fikirlərində o, heç vaxt həqiqəti xeyir və gözəllikdən ayırmırdı, öz bədii yaradıcılığında isə o heç zaman gözəlliyi xeyir və həqiqətdən təcrid etmirdi. Və o, haqlı idi, çünki bu üç şey yalnız birlikdə yaşayır. Həqiqət və gözəllikdən ayrılmış xeyir – qeyri-müəyyən bir duyğu və gücsüz istəkdir, mücərrəd həqiqət boş bir sözdür, xeyirsiz və həqiqətsiz gözəllik isə bir bütdür. Dostoyevski üçün bunlar bir şübhəsiz ideyanın üç ayrılmaz təzahürü idi. Tanrının bütün sonsuzluğunu ehtiva etməyə qadir olan insan qəlbinin (ruhunun) hüdudsuzluğu ideyası bütövlükdə həm ən böyük xeyir, həm ən yüksək həqiqət, həm də ən kamil gözəllikdir. Həqiqət – insan ağlı ilə düşünülən xeyirdir; gözəllik – canlı konkret formada cismani təcəssümünü tapmış həmin xeyir və həmin həqiqətdir. Və onun artıq hər şeydə tam təcəssümü – son deməkdir, həm məqsəd, həm də kamillikdir və elə buna görə Dostoyevski deyirdi ki, gözəllik dünyanı xilas edəcək.
Dünya zorla xilas edilməməlidir. Vəzifə bəşəriyyətin bütün hissələrinin və bütün bəşəri işlərin bir ümumi məsələdə sadəcə birləşməsindən ibarət deyil. Təsəvvür etmək olar ki, insanlar birlikdə böyük bir məqsəd naminə işləyirlər və özlərinin bütün şəxsi fəaliyyətlərini ona tabe edirlər, amma əgər bu məqsəd onlara zorla qəbul etlirilbsə və onlar üçün taleyin əli ilə yazılmış, qaçılmaz bir şeydirsə, onda bu cür birlik, lap bütün bəşəriyyəti ehtiva etsə belə, həqiqi ümumbəşəri vəhdət deyil, yalnız nəhəng bir «qarışqa yuvası» olacaqdır. Belə qarışqa yuvalarının nümunələri bizə Şərqdə – Çində, Misirdə mövcud olmuş despotik quruluşlardan tanışdır, yeni dövrdə isə onlar kiçik miqyasda Şimali Amerikada kommunistlər tərəfindən yaradılmışdı. Dostoyevski var qüvvəsi ilə bu cür qarışqa yuvalarının əleyhinə çıxır və onlarda öz ictimai idealının tam əksini görürdü. Onun idealı yalnız bütün insanların və insan işlərinin birləşməsini deyil, ən başlıcası, onların insani birləşməsini tələb edir. Məsələ birlikdə deyil, birliyə sərbəst razılıqdadır. Məsələ ümumi məqsədin böyüklüyü və mühümlüyndə deyil, onun könüllü qəbul edilməsindədir.
Həqiqi ümumbəşəri birliyin əsas şərti azadlıqdır. Lakin zəmanət varmı ki, insanlar azad şəkildə birliyə nail olacaqlar və artıq gördüyümüz kimi, müxtəlif tərəflərə üz tutub düşmənçilik etməyəcəklər və bir-birini qırmayacaqlar?
Bir zəmanət var – bu da insan ruhunun hüdudsuzluğudur ki, insanın həmişəlik nə isə xüsusi, kiçik və yarımçıq bir şeydə dayanıb rahatlanmasına imkan vermir, onu tam ümumbəşəri həyatı, ümumdünya məsələsini axtarıb tapmağa sövq edir...
... Dostoyevski heç bir nəzəriyyə, heç bir sistem, heç bir plan, yaxud layihə qoyub getməmişdir. Lakin aparıcı başlanğıc və məqsəd, ali ictimai vəzifə və ideya onun tərəfindən görünməmiş bir yüksəklikdə qoyulmuşdur. Bu ictimai ideyanı həmin yüksəklikdən aşağı salıb böyük ümumi məqsədi müxtəlif gurultulu adlar altında irəli sürülən professional və sinfi maraqlarla əvəz etmək böyük günah olar. Əlbəttə, böyük ümumbəşəri vəzifəni qəbul edən hər bir kəsin də öz şəxsi vəzifəsi və məşğuliyyəti, öz peşəsi və ixtisası var. Əgər onlarda mənəvi qanuna zidd bir şey yoxdursa, onlardan əsla əl çəkmək lazım deyil. Ümumbəşəri məsələ elə ona görə ümumbəşəridir ki, o, hər şeyi birləşdirə bilir, şər və günahdan savayı heç nəyi istisna etmir. Bizdən tələb olunan isə odur ki, öz kiçik hissəmizi böyük tamın yerinə qoymayaq, öz şəxsi məqsədimizə qapılmayıb onu ümumbəşəri məqsədlə əlaqələndirməyə çalışaq, heç vaxt bu böyük məqsədi gözdən itirməyək, onu hər şeydən uca və ilkin tutub qalan işləri ondan sonra görək. Ümumbəşəri vəhdət kimi böyük məqsədin nə vaxt və necə həyata keçəcəyi bizim əlimizdə deyil, lakin bunu ali vəzifə kimi qarşıya qoymaq və bütün işlərimizdə ona xidmət etmək bizim ixtiyarımızdadır...
QEYDLƏR:
1. Ayrıca götürülmüş istənilən təfsilat real deyil, çünki yalnız hər şey birlikdə realdır, bundan əlavə realist sənətkar reallığa özündən baxır, onu özünə məxsus tərzdə anlayır və deməli, bu, artıq obyektiv reallıq deyil.
2. XIX əsrin 60-cı illərində estetika və ədəbi tənqiddə ilk növbədə Dobrolyubovun adı ilə bağlı olan və «real tənqid» adlanan cərəyan nəzərdə tutulur. Həmin illərdə Dostoyevski bu cərəyanla kəskin mübahisələr edirdi.
3. Oblomovla müqayisədə Famusovlar və Molçalinlər, Oneginlər və Peçorinlər, Manilovlar və Sobakeviçlər, eləcə də Ostrovskinin qəhrəmanları – hamısı yalnız xüsusi baxımdan əhəmiyyət daşıyırlar.
4. N.V.Qoqolun «Ölü canlar» əsərinin ikinci cildinin qəhrəmanı nəzərdə tutulur.
5. Bu, eynilə Viktor Huqonun «Səfillər»indəki mövzudur: insanın daxili, mənəvi ləyaqəti ilə onun sosial vəziyyəti arasındakı təzad. Dostoyevski bu romanı çox yüksək qiymətləndirirdi və özü də Viktor Hüqonun səthi də olsa, təsirinə məruz qalmışdı (təzadlara meyldə). Puşkin və Qoqolla yanaşı, ona Dikkens və Jorj Sand daha dərin təsir göstərmişlər.
6. Hər halda Dostoyevski üçün bu, sadəlövh cəhd idi, çünki, o, sosial çevrilişin yollarını çox qeyri-müəyyən cizgilərdə təsəvvür edirdi.
7. 1866-cı il yanvarın 12-də, yəni «Russkiy Vestnik»də «Cinayət və cəza» romanının ilk fəsilləri çap olunan vaxt, Moskvada universitetin tələbəsi A.M.Danilov istefada olan kapitan, sələmçi Popovu və onun qulluqçusu M.Nordmanı öldürmüş və qarət etmişdi.
8. Burada V.Solovyov «Cinayət və cəza»nın yüz ildən də artıq bir müddətə kəskin polemika obyekti olan epiloquna öz şərhini verir.
Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi
Şərh yaz