A.V. SAQADEYEV

İbn Rüşdün (1126-1198) adı azadfikirliliyin və rasionalizmin, sufizmin bütün formalarının inkarının, müqəddəs kitablara kor-koranə inamın rədd edilməsinin simvoluna çevrilmişdir. Bu Kordovalı filosofun nüfuz və şöhrəti bir tərəfdən onun öz əsərləri ilə, digər tərəfdən onun avropalı davamçılarının yaradıcılığı ilə, üçüncü tərəfdən isə əleyhdarlarının ona etdiyi kəskin və aramsız hücumlar ilə şərtlənmişdir. Onun əleyhdarları o qədər uzağa getmişdilər ki, İbn Rüşdün «üç peyğəmbər» nəzəriyyəsinin müəllifi olması fikrini ortaya atmışdılar və bu da qızğın mübahisələr predmetinə çevrilmişdi. İbn Rüşd daha çox fərdin ruhunun fani, insan ağlının isə əbədi olması ideyasına görə hücumlara məruz qalmışdı. Bu ideya Duns-Skotun, Dantenin, Herderin, Kantın, insanın rasional və etik inkişafının vəhdəti təliminin tərəfdarı olan digər müəlliflərin əsərlərindən bizə tanışdır.

İbn Rüşdün şöhrəti yəqin ki, təsadüfi deyil, lakin bu müəyyən qədər ondan əvvəl yaşamış Şərq müsəlman filosoflarının üstünlüklərini kölgədə qoyur. Həmin filosoflardan xüsusilə Farabinin (870-950) və İbn Sinanın (980-1030) adlarını çəkmək lazımdır. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, onların təlimləri ağıl ilə imanın barışdırılmasına yönəlmişdi və buna görə də İbn Ruşdün fəlsəfəsində olan daxili bütövlükdən məhrum idi. Lakin reallıq budur ki, həmin filosoflar nəinki ərəb-ispan fəlsəfəsinin yaranmasını və onun İbn Rüşdün simasında öz zirvəsinə çatmasını hazırlamışlar, hətta çox vaxt İbn Rüşdün adına çıxılan bir çox ideyaların həqiqi müəllifləri olmuşlar.
İbn Rüşdlə onun sələfləri arasındakı fərqlər heç də onların ağıla daha aşağı status verməsindən və ya Aristotel fəlsəfəsinə nisbətən zəif bağlılıqlarından irəli gəlmirdi: bu fərqlər orta əsrlərdə müsəlman aləminin şərqində və qərbindəki ictimai, siyasi və mədəni şəraitin müxtəlifliyindən doğurdu.
İbn Rüşdün rasionalist təlimi özünün ən mükəmməl ifadəsini onun «Din və fəlsəfənin uyğunluğuna dair risalə» əsərində tapmışdır. Bu əsərdə o, insanları üç qrupa bölür: doqma tərəfdarları, dialektiklər və sübut tərəfdarları. Birinci qrup üçün etiqad doqmatik mühakimələrin məhsuludur və onlar öz dinləyicilərini bir şeyə inandırmaq istəyəndə ehkama üz tuturlar – bu zaman onların qarşısında doqmanın mötəbərliyi məsələsi durmur. İkinci qrup dialektik mühakimələrdən (burada «dialektika» termini Aristotelin işlətdiyi anlamda başa düşülməlidir) istifadə edir: başqa sözlə, onların baxışları «hamı tərəfindən qəbul olunmuş» postulatlara və müqayisələrə əsaslanır ki, bu da həqiqi idrak səviyyəsinə bir şey əlavə etmir. Üçüncü qrupa daxil olanlar isə mötəbər postulatlara söykənən dəlillər vasitəsilə öz etiqadlarına yetişirlər.
İbn Rüşd «doqmatiklər» dedikdə – geniş kütlələri, «cəmiyyəti» nəzərdə tutur, yəni söhbət ilahi hikmətin təfsilatına və fəlsəfi incəliklərə maraq göstərməyən çoxsaylı möminlərdən gedir. Dialektiklər formal (nəzəri) ilahiyyatın nümayəndələridir. «Sübut tərəfdarları» dedikdə isə, bütün cəmiyyətlərin məhdud sayda intellektual elitası nəzərdə tutulur ki, yalnız onlar həqiqi idraka nail olmağa qadirdirlər.
Bu nəzəriyyənin yaradıcısı İbn Rüşd olmamışdır. Ondan əvvəl İbn Sina, daha öncə isə Farabı bu təlimi geniş şəkildə şərh etmişdir. İbn Rüşdə qədər Şərq müsəlman filosofları mühakimələri aydın (sübutlu), dialektik, doqmatik, sofistik və poetik olmaqla bir neçə yerə bölmüş və onların idraki əhəmiyyət baxımından iyerarxik təsnifatını vermişlər. Bu iyerarxiyada poetik mühakimələr ən aşağı pillədə dayanır, çünki sırf subyektivlik məhsulu olan bu mühakimələr şeylərin obyektiv xüsusiyyətlərini deyil, onların təsvirini nəzərdə tutur. Poetik mühakimələr insanın ağlına deyil, xəyalına təsir göstərir və onda müsbət, yaxud mənfi emosiyalar doğurur.
İmanla idrak arasında əlaqəni anlamaq tərzləri nəticəsində İbn Rüşd, İbn Sina və Farabi hər üçü belə hesab edirlər ki, din yalnız cəmiyyət üçün zəruri olan «siyasi sənət»dir. Belə ki, cəmiyyət nəzəri və mücərrəd həqiqətləri dərk etməyə qadir olmayan nəhəng insan kütləsindən ibarətdir və din onların münasibətləri üçün etik və hüquqi çərçivənin mövcudluğunu təmin edən yeganə vasitədir.
Bu mütəfəkkirlərə görə, fəlsəfə və din yalnız varlığın əsaslarından bəhs etdikləri məqamda bir-birinə bağlıdır. Özü də bu bağlılıq sırf səbəbiyyət əlaqəsidir. Farabi dini fəlsəfənin qızı yox, gəlini hesab etməyə üstünlük verir. İbn Rüşd isə onları doğma bacı deyil, süd bacısı sayır: çünki idraka aid məqamlarda elm və din bir-birindən ayrılır: ağıl qəti dəlillər yolu ilə işləyir, iman isə doqmalar və poetik təsəvvürlərə əsaslanır.
İbn Rüşdün sələflərinin ilahiyyata və təsəvvüfə güzəştə getmələri barədə iddia orta əsrlər islam fəlsəfəsi tarixinə geniş yayılmış, lakin tamamilə yanlış bir münasibətdən irəli gəlir. Həmin münasibətə görə, orta əsrlər islam fəlsəfəsi özünün fərqləndirici xüsusiyyətləri üçün antik irsə borcludur və neoplatoniklərin əsərlərindən mənimsədiyi, səhvən Aristotelə aid olunan görüşləri Aristotel metafizikasına daxil etmişdir. Beləliklə, Aristotelin görüşlərinin neoplatonik əlavələrdən təmizlənməsi İbn Rüşdün əsas xidməti kimi qələmə verilir.
Bu münasibətin yanlışlığını təkcə bu fakt aşkara çıxarır ki, nə Şərq peripatetizminin əsasını qoymuş əl-Kindi (800-870), nə də onu sistemləşdirmiş Farabi Aristotelin əsərlərini neoplatoniklərin əsərləri ilə qarışıq salmamışdır. Bunu onların antik dövrün böyük mütəfəkkirlərinin yaradıcılığı əsasında qələmə aldıqları traktatlardan anlamaq mümkündür. Bu işin əsas «günahkarı» sayılan Farabinin əsərlərinin təhlili göstərir ki, varlığın emanasiyası (varlığın zaman xaricində vahid bir başlanğıcdan emanasiyası) haqqında Platonun nəzəriyyəsini aləmin ilkinliyi haqqında Aristotelin təlimi ilə və aləmin yaradılışı barədə dini etiqadlarla birləşdirmək mümkündür.
X əsrdə müsəlman dünyanın şərqindəki ictimai və siyasi vəziyyəti nəzərə alsaq, görərik ki, bu birləşdirmə və sintez zəruri idi: belə ki, bu zaman filosoflar Platonun «nümunəvi şəhər»i tipli ideal dövlət yaratmaq perspektivi qarşısında durmuşdular. Platonun nümunəsində olduğu kimi, bu dövlətin də başında filosoflar dayanırdılar. Onun ideoloji əsasını da fəlsəfədən qidalanan bir din ( özü də ideal) təşkil edirdi. Varlığın emanasiyası haqqında nəzəriyyə bu dinin mərkəzində dururdu. İslam dünyasının şərqində şiə İsmaili hərəkatının böyük qələbələri Abbasilər xilafətinin yaxınlaşmaqda olan süqutundan xəbər verirdi və «ideal şəhər» təlimlərinin meydana gəlməsi və yayılmasına imkan yaradırdı. İslam aləminin qərbindəki vəziyyət isə tamamilə fərqli idi. Nə Əndəlüsdə, nə də Məğribdə mövcud dini ideologiyadan fərqli bir təlimə əsaslanan dövlət barədə xəyallara yol açan zəruri obyektiv şərtlər yox idi.
İbn Rüşd belə bir məsələni aydınlaşdırmağa imkan verir ki, nə üçün bu regionun ilk böyük peripatetik filosofu İbn Bacə (vəf. 1139) hər bir fərdə qeyri-kamil dövlətdə yaşaya-yaşaya təkbaşına intellektual və əxlaqi təkamül yolunu keçərək, səadətə qovuşmağa imkan verən şəraiti arzulayırdı. İbn Rüşdün müasiri və dostu İbn Tüfeyl (vəf. 1185) isə belə hesab edirdi ki, həmin şərait bütövlükdə cəmiyyətin deyil, ayrı-ayrı seçkin fərdlərin xüsusi imtiyazıdır. Son nəticədə İbn Rüşdün özü də açıq-aydın şəkildə «rasional» tipli dinin yaradılması sahəsindəki cəhdlərin əbəsliyi fikrini irəli sürür.
İbn Rüşd də özünün şərqli sələfləri kimi fəlsəfə sahəsi ilə iman mülkü arasında, elm ilə din arasında aydın sərhədlər çəkilməsinə tərəfdar idi. Farabi ideal dövlətdə teoloqların fəaliyyətini mümkün sayırdı, lakin teologiyanın rolunu fəlsəfənin xidmətçisi olmaq dərəcəsinə qədər azaldırdı. Bu «xidmətçi» yalnız filosofların müəyyənləşdirdiyi mövqelərdə fəaliyyət göstərə bilərdi. Digər tərəfdən, İbn Rüşd Platonun «Respublika»sını şərh edərkən, teoloqları dövlət işlərindən birdəfəlik uzaqlaşdırır. O hətta müsəlman rəhbərlərə məsləhət görür ki, ilahiyyatçıların əsərlərini qadağan etsinlər, çünki onlarda ixtilaf toxumu var, bu da müxtəlif firqələrin (məzhəblərin) yaranmasına və cəmiyyətin daxili çəkinmələr burulğanına düşməsinə gətirib çıxara bilər.
Yuxarıda deyilənlər hələ də geniş yayılmış belə bir fikrə tamamilə ziddir ki, guya müsəlman filosofları sırf şərhçi olmuşlar və yalnız antik, yaxud ellinizm dövrü filosoflarının görüşlərini təkrar etmişlər. Həqiqət belədir ki, onların antik fəlsəfi irsə münasibəti son dərəcə ayıq, tənqidi və yaradıcı xarakter daşımışdır. İbn Rüşdün və onun şərqli sələflərinin yaradıcılığı göstərir ki, müsəlman fəlsəfəsi «ilahi» cəmiyyətlərdə mütərəqqi qüvvələrin ehtiyaclarına cavab verən bir fəlsəfə olmuşdur.

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi