Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin elmi şəkildə öyrənilməsinin Firudin bəy Köçərlidən üzü bəri zəngin bir ənənəsi formalaşmışdır. Həmin ənənə istər araşdırmaların təməl daşını təşkil edən mətnşünaslıq çalışmalarını, istərsə də nəzəri və tipoloji tədqiqatları ehtiva edir. Bunula belə orta əsrlər ədəbiyyatımızın tarixində «ağ ləkə»lər, qaranlıq səhifələr də az deyil. Xüsusən anadilli şerimizin Nəsimi, Füzuli, Vaqif kimi zirvələri təbii olaraq əsas diqqəti özünə cəlb etdiyindən, onların «ətrafında» yazıb-yaratmış və əsrlər keçdikcə unudularaq əsərləri dünyanın müxtəlif kitabxanaları və əlyazma saxlanclarına səpələnmiş şairlərin bədii irsi əksər hallarda tədqiqatçı marağından kənarda qalmışdır. Hərçənd özlüyündə aydındır ki, bu «zirvə»lərə gedən yol məhz unudulmuş «vadi»lərdən keçir və «zirvə»lərin arxasında heç də «uçurum»lar dayanmır, başqa sözlə, yalnız həmin bədii irsi öyrənməklə, orta əsrlər anadilli poeziyamızın gəlişməsini bir proses kimi qavramaq və təsəvvür etmək mümkündür. Nə yaxşı ki, bu həqiqəti anlayan və sözü gedən boşluqları aradan qaldırmaq sahəsində ağır zəhmətə qatlaşan tədqiqatçılar var. Bunlardan biri də Almaniyada yaşayan cənublu soydaşımız Məhəmmədəli Hüseynidir. Onun «Ədəbiyyat tariximizdən səhifələr» adlı kitabı klassik anadilli şerimizin tarixindəki oxunmamış səhifələrə nəzər salmaq istiqamətində atılmış uğurlu bir addım kimi dəyərləndirilə bilər.

Kitaba XIII yüzillikdə yaşayıb-yaradan Həsənoğludan tutmuş XIX əsr müəllifi Zikri Ərdəbiliyə qədər on iki şair (Sultan Əhməd Cəlairi, Xacə Əbdülqadir Marağayi, Xəlili, Şahi, Yusif bəy Ustaclu, Mirzə Saleh Təbrizi, Məlik bəy Ovci, Vəhid Qəzvini, Təsir Təbrizi, Nəşə Təbrizi) haqqında məlumat və əsərlərindən nümunələr daxil edilmişdir. Bu müəlliflərin bir qismi ilk dəfə olaraq məhz M. Hüseyni tərəfindən öyrənilərək elmi-ədəbi ictimaiyyətə təqdim olunmuşdur. Əvvəllər müxtəlif məcmuə və dərgilərdə nəşr olunmuş bu araşdırmaları bir yerə toplamaqla, Məhəmmədəli bəy əslində anadilli şerimizin yeddi əsrlik inkişaf tarixi barədə təsəvvürlərimizi xeyli dərəcədə dolğunlaşdırmışdır.
Araşdırmalarda diqqəti çəkən başlıca məqam onların zəngin mənbəşünaslıq bazasıdır. Bu cəhəti kitaba ön söz yazmış Paşa Kərimov da vurğulamışdır: «Məhəmmədəli bəyi bir tədqiqatçı kimi səciyyələndirən əsas cəhət onun hər bir faktı sübut etmək üçün mümkün qədər daha çox, daha zəngin mənbələrə müraciət etməsi, faktlara çox ciddi münasibət bəsləməsidir». Məhz bu keyfiyyət də kitabın uğurunu təmin etmişdir. M. Hüseyni haqqında danışdığı müəlliflər və onların ədəbi irsi barədə hərtərəfli təsəvvür yaratmaq üçün çeşidli məxəzlərdəki məlumatları zərrə-zərrə toplamış, Azərbaycan, İran, Türkiyə və Avropa kitabxanalarında saxlanan əlyazma nüsxələrini müqayisəli surətdə araşdırmaya cəlb etmiş, özünün qeyd etdiyi kimi, tapıntıları və qənaətləri barədə səriştəli mütəxəssislər, o cümlədən, İngiltərədə yaşayan digər soydaşımız, orta əsrlər anadilli şerimizin ünlü tədqiqatçısı professor Turxan Gəncəyi ilə məsləhətləşmiş (yeri gəlmişkən, o, kitabını da böyük qədrdanlıqla Turxan bəyə ithaf etmişdir), son nəticədə elmdə mövcud olan bir sıra fikirlərə düzəlişlər etməyə də nail olmuşdur. Diqqətəlayiq cəhətlərdən biri də odur ki, müəllif nadir əlyazmalardan topladığı ədəbi nümunələrin fotosurətlərini də kitaba daxil etmişdir, bu isə mütəxəssislər üçün çox əhəmiyyətlidir.
M. Hüseyni ədəbiyyat və dil tariximizin faktı kimi kitaba daxil etdiyi nümunələrin bədii keyfiyyətlərindən bəhs etmir. Bu da təbiidir, çünki farsdilli şerin hakim mövqedə olduğu dövrlərdə milli ədəbiyyat və dil faktı olmağın özü onların elmi və ədəbi əhəmiyyətini şərtləndirir. Lakin bədii-estetik baxımdan da verilən nümunələrin bir çoxu xüsusi diqqətə layiqdir. Misal üçün, Mirzə Saleh Təbrizinin (XVII əsr) aşağıdakı misralarına nəzər salaq:

Mehrü vəfa sözünü heç kimsədən inanmaz,
Yəğmadan əl götürməz, bidaddan usanmaz.
Can vermişəm yolunda yüz min xəcalət ilə,
Bilmən neçün demişlər varın verən utanmaz...
Mən çərxə atmışam daş, mən eşqi etmişəm faş,
Mərd etdiyini söylər, ər dediyini danmaz.
Töhmət eylər özünə, nə söylər özgəsiçün,
Utanmayan özündən heç kimsədən utanmaz.
Göz haqq yolundan örtən tənbihi Haqqa lazım,
Ağır olan yuxusu oyatmasan, oyanmaz.
Saleh, nə kibriyadır ol nazlı dilrübada,
Heç xəstəsini sormaz, heç aşiqini anmaz.

Bu tipli nümunələr, heç şübhəsiz, gələcəkdə həm ədəbiyyatşünaslar, həm də dilçilər üçün maraqlı tədqiqat obyekti olacaqdır. Sonda onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Məhəmmədəli bəy ədəbiyyat tariximizin naməlum səhifələrini araşdırmaq sahəsində gərəkli fəaliyyətini davam etdirir. Bu yaxınlarda o, Leydendə (Hollandiya) XYII əsrin görkəmli şairlərindən biri, Saib Təbrizinin müasiri Məczub Təbrizinin Azərbaycan dilində mükəmməl divanını aşkar etmişdir və hazırda bu divan çapa hazırlanır. Bizə isə ciddi tədqiqatçı və son dərəcə təvazökar insan olan Məhəmmədəli Hüseyniyə çətin və şərəfli işində uğurlar arzulamaq qalır.