yaxud

İLAHİ QIĞILCIMIN MÖCÜZƏSİ

Sən təhvil alırsan məni qardaş da sanırsan,
Minlər yad içində məni görcək də tanırsan,
Qəlbimdə, dilimdə nə sözüm varsa, qanırsan,
Rüstəm, Bakıdan söylə mənə, can sənə qurban!
Təbriz sənə layiq nədi, Tehran sənə qurban!

Professor Rüstəm Əliyevi orta məktəbin son sinfində və tələbəliyimin ilk ilində "Azərbaycan" jurnalında və "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində dərc olunan məqalələrindən tanımışam. O vaxtlar – dahi Nizaminin 840 illiyi ərəfəsində Rüstəm müəllim mətbuatda şairin yaradıcılığına dair silsilə məqalələrlə çıxış edirdi və bu yazılardakı yenilik ruhu, orijinal baxış hələ o zaman diqqətimi cəlb etmişdi. Həmin məqalələrdən üçü – "Nizami poemalarında qıpçaq-oğuz gözəli", "Nizaminin tərcümeyi-halına dair yeni araşdırmalar" və "Yeganə səfər" – xüsusilə yadımda qalıb. Sonralar Rüstəm Əliyev haqqında məlumatlarım Şəmkirdən olan tələbə yoldaşımın öz həmyerlisindən ötrü təbii qürur hissi ilə dolu söhbətləri əsasında genişlənib.
Nəhayət, səhv etmirəmsə, 1983-cü ildə canlı Rüstəm Əliyevi görmək mənə nəsib oldu. O zamanlar Nizami poemalarının filoloji tərcümələri ətrafında Rüstəm Əliyevlə mənim müəllimim – professor Mübariz Əlizadənin mübahisələri elmi-ədəbi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində idi.

Görünür, mübahisələri normal məcraya yönəltmək və onlara elmi diskussiya xarakteri vermək məqsədilə Akalemiyanın Ədəbiyyat, Dil və İncəsənət bölməsinin o zamankı akademik-katibi Məmməd Cəfərin təşəbbüsü ilə Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində fəaliyyət göstərən Nizami lektoriyasında iki görkəmli nizamişünasın çıxışları təşkil olunmuşdu. Mübariz müəllimin çıxışında iştirak edə bilməsəm də, lent yazısını dinləmişdim və onun iradlarının mahiyyətindən xəbərdar idim. Lektoriyanın növbəti məşğələsində Rüstəm Əliyev Mübariz müəllimin (eləcə də Xəlil Yusifovun) tənqidlərinə cavab verməli idi. Tələbə yoldaşlarımdan bir neçəsi ilə Nizami muzeyinə getdik. İclası akademik Məmməd Cəfər aparırdı. Onun təmkinli davranışı, sakit danışığı fonunda Rüstəm müəllimin çılğın, emosional davranışı, bəlağətli nitqi daha qabarıq nəzərə çarpırdı. Üçüncü kürs tələbəsi olaraq, mübahisdə kimin haqlı, kimin haqsız olduğunu axıra qədər kəsdirə bilməsəm də, təqribən bir saatlıq iclasdan Rüstəm müəllimin o vaxta qədər tanıdığım alimlərdən tamailə fərqli, qeyri-standart obrazı yadaşıma həkk olundu.
Rüstəm Əliyevlə bir də 1985-ci ildə – şərqşünaslıq fakültəsini bitirəndən sonra rastlaşıb tanış oldum. Təyinatımı SSRİ Müdafiə Nazirliyinə vermişdilər, amma elmi işə olan həvəsim heç olması dissertant olmaq arzusu ilə məni Akademiyanın Şərqşünaslıq İnstitutuna – Rüstəm Əliyevin rəhbərlik etdiyi İran filologiyası şöbəsinə gətirdi. Şöbədə adam az idi. Rüstəm müəllim öz müdir masasının arxasında oturmuşdu, deyəsən, bir az da kefsiz idi.
- Nə ilə maraqlanırsan? – deyə soruşdu.
- Hind üslubu ilə.
(Bu mövzunu mənə parlaq xatirəsini daim qəlbimdə yaşatdığım başqa bir müəllimim – Moskvada işləyən görkəmli şərqşünas Qəzənfər Əliyev vermişdi).
Rüstəm müəllim narazı bir ahənglə:
- Hind üslubu müəmma kimi bir şeydir, – dedi, – əgər üslubla maraqlanırsansa, niyə farsdilli ədəbiyyatda Azərbaycan üslubu ilə məşğul olmayasan?
- Rüstəm müəllim, hind üslubu da Azərbaycan şairi Saib Təbrizinin adı ilə bağlıdır. Bir də ki, az öyrənilib, – deyə cavab verdim.
Görüşə əliboş gəlməmişdim. SaibTəbrizi və hind üslubu problemi ilə bağlı araşdırmamı özümlə götürmüşdüm. Yaranmış pauzadan istifadə edib referatı oxumasını və rəyini bildirməsini xahiş etdim. Yazını alıb vərəqlədi və bir qədər təəccüblə:
- Əgər hind üslubundan əlli səhifə yazmısansa, deməli, burda nəsə var, – dedi.
Yazını götürüb ev telefonunu verdi və sabah axşam ona zəng etməyimi tapşırdı. Elə də etdim. Telefonda mühakimələrimi bəyəndiyini bildirdi. Hegelin "Estetika"sını oxumağım isə ona xüsusi ləzzət vermişdi. "Sabah gəl, danışaq!" – deyib sağollaşdı.
Ertəsi gün Akademiyaya gəldim. Məni elmi katibə təqdim edib ərizə yazdırdı. Lakin nədənsə dissertantlığım baş tutmadı. Bunu sonra bilmişdim, çünki vaxt az idi. Bir neçə gün sonra hərbi tərcüməçi kimi Əfqanıstana yollandım…
1987-ci ildə Bakıya qayıtdım. Uzun əzab-əziyyət bahasına Bakı şəhərinə qeydiyyata düşüb Rüstəm müəllimin görüşünə getdim. Akademiyanın həyətində görüşdük. Məni unutmamışdı. Hal-əhvaldan dərhal sonra "Gəl, səni işə götürək", – dedi. Beləcə mən Akdemiyanın Şərqşünaslıq İnstitutunda elmi fəaliyyətimə başladım. Və Rüstəm Əliyev adı mənim həyatımın, elmi tərcümeyi-halımın ayrılmaz, həm də çox qiymətli və dəyərli bir hissəsinə çevrildi. Tam əminliklə deyə bilərəm ki, həmən 1987-ci ildən başlayaraq düz beş il ərzində mən Rüstəm müəllimin ən yaxın ünsiyyət saxladığı şəxslərdən biri oldum. Bu müddətdə onu dərindən tanıdım, nadir keyfiyyətlərini dönə-dönə kəşf etdim, bənzərsiz şəxsiyyətinə dəfələrlə heyran oldum.
İş elə gətirmişdi ki, mən Bayıl qəsəbəsində kirayədə qalırdım. Rüstəm müəllimin evi də Bayılda idi. Bu da bizi yaxınlaşdıran bir amilə çevrildi: çox vaxt işdən çıxanda məni öz "Jiquli"sində aparırdı. Bəzən şərtləşib işə də birlikdə gəlirdik. O qədər mahir sürücü olmasa da, yol boyu coşqun, emosional söhbətinə ara verməzdi. Xaraktercə maksimalist idi Rüstəm müəllim. Tərifdə də, tənqiddə də, sevgisində də, qəzəbində də maksimalist idi. Hisslərini, duyğularını bütün dolğunluğu, tamlığı ilə yaşayırdı. Yarımçıqlıq, tərəddüd, sürünmək, fənd işlətmək, tor qurmaq təbiətinə yad idi. Yeyib-içməyə də, ünsiyyətə də, işləməyə də bütün varlığını verirdi. Özünə heyfi gəlmirdi, öz enerjisinə, hisslərinə qənaət eləmirdi. Bu da onun böyük istedadından doğurdu. Onun hazırcavablığı və natiqliyi də bu nəhəng fitri istedadının bir təzahürü idi.
Bir yazıçı yaxşı deyib: istedadlı kişilərlə gözəl qadınlar barədə daim söz-söhbət gəzir – istedadı kişilərə, gözəlliyi qadınlara qısqanırlar. Rüstəm müəllimin adı ətrafında gəzən söz-söhbətlərin bir hissəsi həqiqətdən uzaq idi, bir hissəsi də güclü şəkildə təhrif olunmuşdu. Qısqanclıq, paxıllıq Rüstəm müəllimi bütün ömrü boyu izləmişdi. Lakin o, ətrafını bürüyən həsəd toruna fikir vermirdi, öz işində idi. Yox o, bunu görürdü, hətta buna qarşı "silahı" da vardı: gənclərə arxalanmaq və onlara arxa durmaq. Rüstəm müəllimin xarakterindəki sadəlik və səmimiyyət gənclərlə münasibətdə bütün parlaqlığı ilə üzə çıxırdı. Gənclərlə ünsiyyətdən, onları öyrətməkdən doymurdu. İstedadlı bir gənc görəndə uşaq təki sevinirdi. Ən çətin məqamda gənclərin dadına yetir, haqlarını müdafiə edirdi. Özü də deyilmədən, xahiş olunmadan. Amma bədxahları Rüstəm müəllimin bu "zəif nöqtə"sini yaxşı bilir, fürsət düşdükcə, onunla sevdiyi, inandığı gənclərin arasını vurmağa, onları onun gözündən salmağa çalışırdılar. Və bəzən Rüstəm müəllimin müəyyən qədər sadəlövhlüyü, küsəyənliyi sayəsində buna nail də olurdular…
Rüstəm Əliyevin fitri istedadının ən bariz cəhətlərindən biri də onun fenomenal yaddaşı idi. Elə bunun sayəsində xarici dilləri öyrənməkdə böyük uğurlara nail olmuş, poliqlot səviyyəsinə yüksəlmişdi. Yaxşı yadımdadır, Daşkənddə gənc şərqşünasların ümumittifaq konfransı keçiriləcəkdi. İnstitumuzdan konfransa gedəcək gənclərin arasında mən də var idim. Konfrans üçün hazırladığım məruzənin rusca mətnini Rüstəm müəllimə verdim və oxuyub münasibət bildirməsini xahiş etdim. Rüstəm müəllim elə şöbədəcə qarşısındakı çayı içə-içə "Təzkireyi-Nəsrabadi" XVII əsr farsdilli ədəbiyyat tarixinə dair mənbə kimi" adlı məruzəmin mətnini oxumağa başladı. Adəti üzrə maraqlı bir fikrə, yaxud fakta rast gələndə özünü saxlaya bilmirdi. Xüsusilə elmi mətləblərin, farsca beytlərin rus dilində ifadəsi xoşuna gəlmişdi və tez-tez dayanıb bəyəndiyi yerləri ucadan sağdakı stolun arxasında əyləşmiş görkəmli yazıçımız Əlibala Hacızadəyə oxuyurdu. Mən sakitcə oturub Rüstəm müəllimin son rəyini gözləyirdim. Nəhayət, o, yazını bitirib üzünü mənə tutdu:
- Bura bax, mən rus dilini Leninqradda öyrənmişəm, bəs sən hara öyrənmisən?
- Əli Bayramlıda, Rüstəm müəllim.
Əlini-əlinə vurub şaqqanaq çəkdi:
- Ə, Əli Bayramlıda rus var?
- Yoxdu, Rüstəm müəllim, kitablardan öyrənmişəm, bir də müəllimlərim güclü olub.
Yenə üzünü Əlibala müəllimə tutub mənim ruscamı tərifləməyə başladı. Amma Rüstəm müəllim, təbii ki, mübaliğəyə varırdı, çünki mənim və bir çox başqalarının bildiyi rus dili ilə onun yazıb danışdığı rus dili arasında yerdən göyə qədər fərq vardı. Bunun üçün onun klassik Şərq nəsrindən etdiyi tərcümələrə baxmaq kifayətdir. Qarabağ hadisələri başlanarkən Rüstəm müəllimin yüksək üslublu rus dilinə necə hakim olmasının hamılıqla bir daha şahidi olduq. O vaxtlar insanlarda hələ Mərkəzə – Moskvaya inam vardı və ayrı-ayrı kollektivlər separatçıların qarşısını almaq çağırışı ilə Mərkəzi Komitəyə, şəxsən M.S.Qorbaçova məktublar, müraciətlər ünvanlayırdı. Növbəti insidentdən sonra bizim Şərqşünaslıq İnstitutunda da iclas keçirildi və müraciət hazırlamaq qərara alındı. Kimlərsə mətn yazmalı, başqaları da onu rus dilinə tərcümə etməli idi. Ertəsi gün mətn müzakirə olunarkən Rüstəm müəllim iri addımlarla içəri girdi və az sonra öz yazdığı mətni oxumaq üçün sədrdən söz istədi. Onun Qorbaçova müraciətlə yazdığı beş səhifəlik mətn o qədər təsirli və bəlağətli idi ki, Rüstəm müəllimə çox da rəğbət bəsləməyən iclas sədri məhz bu variantın əsas kimi götürülməsini təklif etməli oldu…
Xarici dilləri belə yüksək səviyyədə bilməsi Rüstəm müəllimin dünyagörüşünün, elmi axtarışlar diapazonunun genişliyini şərtləndirən amillərdən biri idi. O eyni uğurla həm Xəyyam və Sədidən, həm də Lonqfello və Coysdan danışa bilirdi. Bu, bir tərəfdən də Rüstəm Əliyevin keçdiyi məktəbin bəhrəsi idi. O daim Leninqrad şərqşünaslıq məktəbinin məzunu olması ilə öyünür, dünya şöhrətli müəllimləri – Kraçkovski, Bertels, Freyman, Boldırev və başqaları haqqında fəxrlə danışırdı. Mən əsərləri vasitəsilə tanıdığım rus alimləri barəsində tez-tez Rüstəm müəllimə suallar verir, fikrini soruşurdum.Hər dəfə də Rüstəm müəllimin kefi açılır, həmin alimlərin güclü və zəif cəhətləri, onlarla görüşləri və şəxsi münasibətləri barədə danışmaqdan yorulmurdu. Ayrı-ayrı görkəmli mütəxəssislər haqqında danışarkən, onların elmdəki yerini dəyərləndirərkən ara-sıra məşhur bir əsərin adı olan "sonuncu mogikan" ifadəsini işlədərdi. Rüstəm müəllim dünyasını dəyişəndən sonra mən hər dəfə onun elmi yaradıcılığının miqyası barədə düşünəndə istər-istəməz bu ifadənin üzərinə gəlir və onun özü üçün də bundan yaxşı təyin tapa bilmirəm…
Rüstəm Əliyevin müəllimlərinə hədsiz sevgisindən, ümumiyyətlə, yaşlı nəsildən olan alimlərə ehtiramından danışarkən bir faktı xatırlamaya bilmirəm. 1989-cu ildə Akademiya üzvlüyünə yeni seçkilər keçirilirdi. Bir gün evindəki söhbətimiz əsnasında Rüstəm müəllim qayıtdı ki:
- Aslan Aslanov (mərhum akademik Aslan Aslanov o zaman ictimai elmlər bölməsinin akademik-katibi idi – M.M.) mənə deyir ki, sənədlərini hazırla, müxbir üzvlüyə ver.
Bu məsələ çoxdan məni düşündürdüyü üçün dərhal dilləndim:
- Düz deyir, Rüstəm müəllim, lazımdı.
Rüstəm müəllim qəribə, qınayıcı baxışlarla məni süzdü. Nə demək istədiyini anlamadım. Sakitcə ayağa durub kitab şkafına yaxınlaşdı. Bir xeyli axtarışdan sonra: "Hə, tapdım" – deyib bir neçə kağız və qəzetlə geri döndü. Kağızları stolun üstünə atıb kresloda yerini rahatladı. Mən qəzeti götürdüm. 4 noyabr 1970-ci il tarixli "İzvestiya" qəzeti idi. Orada SSRİ Elmlər Akademiyası üzvlüyünə namizədlərin siyahısı dərc olunmuşd. Müxbir üzvlüyə namizədlər sırasında bir neçə il əvvəl ABŞ-da oxuduğu mühazirələr sonucunda Harvard Universitetinin fəxri professoru seçilmiş 41 yaşlı azərbaycanlı alim Rüstəm Musa oğlu Əliyevin də adı vardı. Heyrət məni bürümüşdü. Akademiya sistemində işləyənlər bunun o dövr üçün necə böyük məsələ olduğunu yaxşı bilirlər. Bircə şeyi deyim ki, yetmiş illik sovet hakimiyyəti dönəmində, mən biləni, heç bir azərbaycanlı humanitar sahədə SSRİ EA-nın həqiqi və ya müxbir üzvü seçilməmişdir. Sonra Rüstəm müəllim gətirdiyi kağızlar içərisindən akademiklər B.Qafurov və İ.Mayskinin 9 oktyabr 1970-ci il tarixdə onun üçün yazdıqları təqdimatı tapıb mənə uzatdı. Birnəfəsə oxudum. Qurtaran kimi sual dolu nəzərlərimi üzünə dikdim:
- Bəs nə oldu, Rüstəm müəllim?
- Heç nə, həmin ərəfədə növbəti dəfə İrana getməyə hazırlaşırdım ( o vaxtlar Rüstəm müəllim İran şahının xüsusi diqqəti və orada çap etdirdiyi kitablar sayəsində öz şöhrətinin zirvəsində idi – M.M.) Filankəs (təbii ki, adını dedi, tanınmış şərqşünasdır) gəldi ki, xahiş edirəm, namizədliyini mənim xeyrimə geri götür, bu mənim son şansımdır, sən isə cavansan, hələ müxbir üzv də seçilməyə, akademik də olmağa vaxtın var. Mən də komissiyaya namizədliyimi geri götürməyim barədə ərizə yazıb Tehrana uçdum.
Beləcə Rüstəm müəllim yaşlı həmkarına və ağsaqqal alimə hörmət naminə böyük bir şansı əldən vermişdi. Yəqin belə bir şansın daha olmayacağını düşünməmişdi də. Rüstəm müəllim haradan biləydi ki, hər şeyi ideoloji meyarlara qurban verən sovet rejimi təqribən iki il sonra onu partiya sıralarından xaric etməklə ölkəni, o cümlədən, Azərbaycanı dünya meridianlarına çıxaran gənc bir alimin uğurlu karyera yolunu bağlayacaq. Və bunun nəticəsində Rüstəm Əliyev sovet dönəmində heç vaxt layiq olduğu qiyməti ala bilməyəcək. Rüstəm müəllim öz qiymətini yaxşı bilən adam kimi bunun fərqində idi. Çox zaman büruzə verməsə də, qəlbində bunun ağrısını daşıyırdı. Bir dəfə də mənə: "Mənim kimi alim hansı ölkədə olsaydı, onu əllərinin üstündə gəzdirərdilər" – demişdi. Düz demişdi Rüstəm müəllim…
Amma bu dünyada heç nə əvəzsiz qalmır. Rəsmi dairələrdən layiq olduğu qiyməti almayan Rüstəm Əliyev əvəzində Şəhriyar kimi bir dühanın sevgisini qazanmış, onun ölməz misraları ilə təltif olunmuşdu. Rüstəm müəllim özü yaxşı deyib: "Böyük iftixar hissi ilə bildirirəm ki, Şəhriyarın mənə ithaf etdiyi Azərbaycan türkcəsilə üç şeiri və fars dilində yazdığı iri həcmli mənzumə mənim həyatımda təltif edildiyim ən böyük orden və medalladır". Doğrudan da, Şəhriyar kimi bir şairin sevgi dolu yanıqlı sətirlərinin ünvanı olmaq hər kəsə nəsib olmayan böyük bir xoşbəxtlikdir. Rüstəm müəllimə bu xoşbəxtlik nəsib olmuşdu.
Rüstəm müəllim Kommunist Partiyasından çıxarıldıqdan (və Moskvada, SSRİ EA-da şöbə müdirliyindən kiçik elmi işçi (!) vəzifəsinə endirildikdən) sonra Şəhriyarın ona həsr etdiyi "Can, Rüstəm!" şeiri haqqında məlumatım olsa da, onu bütövlükdə nə eşitmiş, nə də oxumuşdum (təbii ki, sovet dövründə bu şeir çap oluna bilməzdi və yalnız müstəqillik dönəmində nəşr edildi). Rüstəm müəllim yeri düşəndə həmin şeirdən:

Hizbi-şeytandan olan qoy səni ixrac eləsin,
Başda yazmış səni öz hizbinə Rəhman, Rüstəm!

- beytini xüsusi həzzlə söyləyər, "ixrac" sözündəki "a"-nı xeyli uzadaraq, əlinin hərəkəti ilə də bu uzunluğu nümayiş etdirərdi. Bir-iki dəfə bu şeiri bütövlükdə oxumaq istəyimi bildirsəm də, Rüstəm müəllim aydın bir şey deməmiş, "Əlyazmalar İnstitutunda "uşaqlar" bunu əzbər bilir" – söyləmişdi. Amma iş elə gətirdi ki, bu şeiri mənə ilk dəfə bütövlükdə elə Rüstəm müəllimin özü oxudu, həm də tamam başqa bir şəraitdə.
1988-ci ilin sentyabrında Şəhriyarın ölüm xəbəri yayıldı. Həmin günün səhəri qabaqcadan şərtləşdiyimiz kimi Rüstəm müəllimgilə getdim. Onun hazırladığı "Sirlər xəzinəsi"nin yeni elmi-tənqidi mətni üzərində müəyyən texniki işləri görməli idik. Rüstəm müəllim evdə tək idi. Məni həmişəki kimi iş otağına yox, mətbəxə dəvət etdi. Çay dəmləmişdi. Etirazıma baxmayraq mənə də çay süzdü. Üzbəüz oturduq. Ona xas olmayan boğuq, xırıltılı bir səslə: "Şəhriyar öldü!" – dedi. Qısa fasilədən sonra: "Cənubda bir də elə şair yetişməyəcək" – deyə əlavə etdi. Başımı tərpətdim. "Onun mənə yazdığı şeiri oxumusan?" "Yox" – dedim. Həmişə bu şeirə marağımı diqqətsiz buraxan Rüstəm müəllim yerindən qalxdı, ağır-ağır otağa keçdi, bir azdan əlində bir vərəq geri dönüb kətilin üstündə əyləşdi. Asta-asta şeiri oxumağa başladı. Tez-tez qəhərlənir, səsi titrəyirdi. Çayından bir qurtum içib davam edirdi. Amma sonuncu beyti oxuya bilmədi, qəhər onu boğdu, əlini yelləyib göz yaşlarını sildi, vərəqi stolun üstünə atıb otağa keçdi. Boğazım qurumuşdu. Çaydan bir qurtum içdim. Sonra ehtiyatla, sükutu pozacağımdan qorxurmuş kimi durub otağın açıq qapısına yaxınlaşdım. Rüstəm müəllim pəncərənin önündə dayanıb gözlərini bayıra dikmişdi. Amma arxada durduğumu hiss etdi. Üzünü çevirmədən:
- Get, Məsiağa, bü gün işləyə bilmədik, – dedi.
Yerimdən tərpənmədim. Rüstəm müəllim təzədən:
- Get, narahat olma, – dedi.
Evdən çıxıb ağır-ağır pilləkənləri enməyə başladım. Ağır itki hissi məni bürümüşdü. Rüstəm müəllimi başa düşürdüm: bu, onun üçün çox böyük bir itki idi. O, həyatının şirin xatirələrlə, coşqun duyğylar, kövrək ümidlərlə dolu bütöv bir mərhələsini, böyük bir parçasını itirmişdi. İkinci tərəfdən, Şəhriyarın şeirindəki sözlərin, ifadələrin, fikirlərin təsiri altında idim. Rüstəm müəllimin böyüklüyünü bir daha, tam yeni bir cəhətdən duyurdum.
Bəli, zər qədrini zərgər bilər. Rüstəm müəllimin ətrafında dedi-qodu aparan, orda-burda ona ağız büzən alimciklərdən fərqli olaraq, böyük Şəhriyar Rüstəm müəllimin şəxsiyyəti və əməllərinin böyüklüyünü yaxşı dərk etmiş, bunu son dərəcə səmimi və təsiri bir tərzdə bəyan etmişdi. Neçə illər ondan qabaq böyük rus şərqşünası Yevgeni Eduardoviç Bertels də eyni həqiqəti duymuşdu. 1950-ci illərin sonlarında "Şahnamə"nin elmi-tənqidi mətnini hazırlamaq üçün o, sonralar keçmiş SSRİ-də iranşünaslığın yükünü çiyinlərində daşıyan gəncləri Moskvaya yığmışdı. Rüstəm Əliyevi Leninqraddan çağırmışdı. Oğlu Andrey Bertels də bu qrupa daxil idi. Hərdən işdən kənar səmimi söhbətlərdə tələbələrinə qiymət verər, onları bir-biri ilə müqayisə edib hərənin üstünlüyünü göstərərdi. Və oğlu da daxil olmaqla qrup üzvlərinə açıq-aşkar söyləyərdi: "Rüstəmdə olan ilahi qığılcım sizin heç birinizdə yoxdur". Elə bu qığılıcım da Rüstəm müəllimin elmdəki missiyasını müəyyənləşdirmiş, onun heyrətamiz fəaliyyətinin mayasında durmuşdu. Kiçik Morul kəndində doğulan bu qığılcımın işığı Moskvaya, Tehrana, Dəməşqə, Qahirəyə, Dehliyə, Avropaya və Amerikaya yayılmışdı…

P.S. Şəhriyarın sözügedən şeirini aşağıda oxuya bilərsiniz.