|
Ey gözəllər gövhəri, ey könlümün cananəsi,
Ey mənim gülzari-hüsnün bülbüli-məstanəsi,
Ey mənim canım sənin şəmi-rüxün pərvanəsi,
Dilbərimsən, mən yüzün dildadeyi-divanəsi!
Bu misralar 1860-cı ildə Parisdə çapdan çıxmış kiçik bir şeir kitabından götürülmüşdür. Kitab iki hissədən ibarətdir: birinci hissəsi türk, ikinci hissəsi fars dilindədir. 15 səhifəni tutan türkcə şeirlər müxtəlif janrlarda (qəsidə, qəzəl, mürəbbə, şərqi, təxmis) yazılmışdır. Farsca şeirlər də müxtəlif bədii formaları əhatə edir. Şeirlərin müəllifi Şarl Verne (Charles Verney) adlı gənc bir fransızdır ki, kitab çapdan çıxdığı zaman 17 yaşı varmış. Əlbəttə, deyilə bilər ki, onun şeirləri zəifdir. Lakin məsələ bunda deyil. Mühüm olan budur ki, 1860-cı ildə (yəni 148 il bundan öncə) gənc bir fransızın türkcə və farsca şeirləri nəşr olunmuşdur.
Şarl Verne çox cavan olmasına baxmayraq (1842-ci ildə anadan olmuşdur – M.M.), bir çox başqa dilləri də bilmişdir. O, 11 yaşından 16 yaşına qədər türkcə-farsca divanını yazmışdır (həmin divan 1858-ci ildə çap olunub) və indi onun nüsxələri bir sıra Fransa kitabxanalarında, o cümlədən, Paris Milli Kitabxanasında mövcuddur. Sözügedən kiçik şeir kitabı isə İran Milli Kitabxanasında 7857 şifrəsi ilə saxlanır. Bu kitabı Əkbər Tərkə adlı bir şəxs İran dövlət kitabxanasına bağışlamışdır. Əkbər Tərkənin adı və imzası olan səhifənin aşağısında əl ilə bir neçə sətir yazılaraq, kənarına möhür vurulmuşdur, lakin indi bunlar oxunmur.
Kitabın üz qabığında ad yazılmamışdır, lakin titul vərəqində türkcə və farsca məzmun baxımından təxminən eyni olan iki kiçik mətn verilmişdir. Türkcə mətn belədir: "On dörd yaşından on altı yaşına qədər inşa və tərtib olunmuş divani-türki və farsisində təb olunmayan əşari-türkiyyə və farsiyyəyi-Şarl Vernedir" (yəni bu kitaba Şarl Vernenin türkcə və farsca mükəmməl divanında çap olunmamış şeirləri daxil edilmişdir – M.M.).
Kitabın sonunda fransız dilində nisbətən geniş bir mətn verilib ki, buradan müəllif barədə dəyərli məlumatlar əldə edə bildik. Məlum oldu ki, Şarl Vernenin Şərq divanı (türkcə-farsca divanı) 1858-ci ildə çapdan çıxıb və bununla əlaqədar o dövrün bir çox tanınmış şəxsiyyətləri, o cümlədən, papa IX Piy, kardinal de Bunal, qraf Montalmder, Fransa Akademiyasının üzvləri de Pankervill, Lakuder, Osmanlı dövlətindən Əmin Əfəndi, Cəmil bəy, İrandan sədrəzəm Fərrux xan, Mirzə Əbdülvahab, polkovnik Əbdürrəsul xan və başqaları Şarl Verneyə məktub yazmışlar. Elə bu məlumatdan bəlli olur ki, Şarl Vernenin fransız və italyan dillərində də şeir topluları olmuşdur. Verne şeirlərinin birində özünün dörd dildə şeir yazmasına işarə edərək, deyir:
Verneyəm mən, kim səninçin dörd dildə şairəm,
Yox əcəb kim, ləhceyi-eşqində, ey büt, mahirəm!
Şarl Vernenin şeirləri onun Şərq düşüncəsinə yaxından bələd olduğunu göstərir. Əlbəttə, bu şeirlər ədəbi-bədii cəhətdən zəifdir, lakin tarixi baxımdan çox dəyərlidir. Burada Vernenin qəzəllərindən birini nümunə üçün veririk:
Ey səmənbər, eyni-lütfün Səlsəbil olsun mənə,
Ta qiyamət ruzinə eşqin dəlil olsun mənə.
Aləmi-xain mənə dəva qılırsa, şahida,
Qəlbi-safi şahidü rəhmin vəkil olsun mənə.
Qoy qənavü ərzə fəqrü cənnəti tərcih edim,
İmtəhan etsən məni, ömri-təvil olsun mənə.
Feyzinin kəsbi üçün dari-fənayə gəlmişəm,
Ta verəm canım sənə, könlüm kəfil olsun mənə.
Bu qəzəldə Verne nəql etdi məhəbbət əqdini,
Ləli-dilbərdən keçib zikri-cəmil olsun mənə.
Şarl Verne öz şeirlərində Şərq ibarələrini bol-bol işlətməklə yanaşı, bəzi şəxsi xüsusiyyətlərini də ifadə etmişdir. Məsələn, xristian olduğu üçün o həzrət İsaya, İncilə hörmətlə yanaşır. Farsca şeirlərindən birində Verne yazır:
Ey Verne, gənc olsan da, eşqə mübtəlasan,
Əhsən sənə ki, uşaqlıqdan könlünü İsaya vermisən. (sətri tərcümə)
Və yaxud:
Şərif İncil Verneyə köməkdir,
Öz ruhumda bu kitabı saxlaram.
Bununla belə, Vernenin türkcə və farsca şeirlərində Fransa həyatı və mədəniyyətinin, xüsusən fransız poeziyasının heç bir təsiri görünmür.
Verne öz şeirlərində müxtəlif şəxsəri mədh etmişdir. Türkcə şeirlərində Osmanlı dövlətindən Qıbrıslı Paşanın, İrandan Mirzə Əli Əkbərin, Mirzə Abdullanın, farsca şeirlərində isə iranlı sədrəzəm Fərrux xanın, polkovnik Əbdürrəsul xanın, Mirzə Əbdülvahabın mədhində yazılmış parçalara rast gəlirik.
Şarl Vernenin Şərq dillərini öyrənərək, bu dillərdə şeirlər yazmasını onun Şərqə hədsiz vurğunluğunun ifadəsi kimi qiymətləndirmək lazımdır. XIX yüzillikdə Şərqə bu cür sevgi bəsləyənlər heç də az olmamışdır və onları tanımaq bizim borcumuzdur.
Tərcümə və transliterasiya: Məsiağa Məhəmmədi
ƏLAVƏ: Şarl Vernedən bir rübai:
Dəhanın qönçeyi-xəndana bənzər,
Ləbin bir gövhəri-rəxşana bənzər,
Rüxün gül, kakilin sünbül, sözün mül,
Hüsuli, rövzeyi-rizvana bənzər.
Ey mənim gülzari-hüsnün bülbüli-məstanəsi,
Ey mənim canım sənin şəmi-rüxün pərvanəsi,
Dilbərimsən, mən yüzün dildadeyi-divanəsi!
Bu misralar 1860-cı ildə Parisdə çapdan çıxmış kiçik bir şeir kitabından götürülmüşdür. Kitab iki hissədən ibarətdir: birinci hissəsi türk, ikinci hissəsi fars dilindədir. 15 səhifəni tutan türkcə şeirlər müxtəlif janrlarda (qəsidə, qəzəl, mürəbbə, şərqi, təxmis) yazılmışdır. Farsca şeirlər də müxtəlif bədii formaları əhatə edir. Şeirlərin müəllifi Şarl Verne (Charles Verney) adlı gənc bir fransızdır ki, kitab çapdan çıxdığı zaman 17 yaşı varmış. Əlbəttə, deyilə bilər ki, onun şeirləri zəifdir. Lakin məsələ bunda deyil. Mühüm olan budur ki, 1860-cı ildə (yəni 148 il bundan öncə) gənc bir fransızın türkcə və farsca şeirləri nəşr olunmuşdur.Şarl Verne çox cavan olmasına baxmayraq (1842-ci ildə anadan olmuşdur – M.M.), bir çox başqa dilləri də bilmişdir. O, 11 yaşından 16 yaşına qədər türkcə-farsca divanını yazmışdır (həmin divan 1858-ci ildə çap olunub) və indi onun nüsxələri bir sıra Fransa kitabxanalarında, o cümlədən, Paris Milli Kitabxanasında mövcuddur. Sözügedən kiçik şeir kitabı isə İran Milli Kitabxanasında 7857 şifrəsi ilə saxlanır. Bu kitabı Əkbər Tərkə adlı bir şəxs İran dövlət kitabxanasına bağışlamışdır. Əkbər Tərkənin adı və imzası olan səhifənin aşağısında əl ilə bir neçə sətir yazılaraq, kənarına möhür vurulmuşdur, lakin indi bunlar oxunmur.
Kitabın üz qabığında ad yazılmamışdır, lakin titul vərəqində türkcə və farsca məzmun baxımından təxminən eyni olan iki kiçik mətn verilmişdir. Türkcə mətn belədir: "On dörd yaşından on altı yaşına qədər inşa və tərtib olunmuş divani-türki və farsisində təb olunmayan əşari-türkiyyə və farsiyyəyi-Şarl Vernedir" (yəni bu kitaba Şarl Vernenin türkcə və farsca mükəmməl divanında çap olunmamış şeirləri daxil edilmişdir – M.M.).
Kitabın sonunda fransız dilində nisbətən geniş bir mətn verilib ki, buradan müəllif barədə dəyərli məlumatlar əldə edə bildik. Məlum oldu ki, Şarl Vernenin Şərq divanı (türkcə-farsca divanı) 1858-ci ildə çapdan çıxıb və bununla əlaqədar o dövrün bir çox tanınmış şəxsiyyətləri, o cümlədən, papa IX Piy, kardinal de Bunal, qraf Montalmder, Fransa Akademiyasının üzvləri de Pankervill, Lakuder, Osmanlı dövlətindən Əmin Əfəndi, Cəmil bəy, İrandan sədrəzəm Fərrux xan, Mirzə Əbdülvahab, polkovnik Əbdürrəsul xan və başqaları Şarl Verneyə məktub yazmışlar. Elə bu məlumatdan bəlli olur ki, Şarl Vernenin fransız və italyan dillərində də şeir topluları olmuşdur. Verne şeirlərinin birində özünün dörd dildə şeir yazmasına işarə edərək, deyir:
Verneyəm mən, kim səninçin dörd dildə şairəm,
Yox əcəb kim, ləhceyi-eşqində, ey büt, mahirəm!
Şarl Vernenin şeirləri onun Şərq düşüncəsinə yaxından bələd olduğunu göstərir. Əlbəttə, bu şeirlər ədəbi-bədii cəhətdən zəifdir, lakin tarixi baxımdan çox dəyərlidir. Burada Vernenin qəzəllərindən birini nümunə üçün veririk:
Ey səmənbər, eyni-lütfün Səlsəbil olsun mənə,
Ta qiyamət ruzinə eşqin dəlil olsun mənə.
Aləmi-xain mənə dəva qılırsa, şahida,
Qəlbi-safi şahidü rəhmin vəkil olsun mənə.
Qoy qənavü ərzə fəqrü cənnəti tərcih edim,
İmtəhan etsən məni, ömri-təvil olsun mənə.
Feyzinin kəsbi üçün dari-fənayə gəlmişəm,
Ta verəm canım sənə, könlüm kəfil olsun mənə.
Bu qəzəldə Verne nəql etdi məhəbbət əqdini,
Ləli-dilbərdən keçib zikri-cəmil olsun mənə.
Şarl Verne öz şeirlərində Şərq ibarələrini bol-bol işlətməklə yanaşı, bəzi şəxsi xüsusiyyətlərini də ifadə etmişdir. Məsələn, xristian olduğu üçün o həzrət İsaya, İncilə hörmətlə yanaşır. Farsca şeirlərindən birində Verne yazır:
Ey Verne, gənc olsan da, eşqə mübtəlasan,
Əhsən sənə ki, uşaqlıqdan könlünü İsaya vermisən. (sətri tərcümə)
Və yaxud:
Şərif İncil Verneyə köməkdir,
Öz ruhumda bu kitabı saxlaram.
Bununla belə, Vernenin türkcə və farsca şeirlərində Fransa həyatı və mədəniyyətinin, xüsusən fransız poeziyasının heç bir təsiri görünmür.
Verne öz şeirlərində müxtəlif şəxsəri mədh etmişdir. Türkcə şeirlərində Osmanlı dövlətindən Qıbrıslı Paşanın, İrandan Mirzə Əli Əkbərin, Mirzə Abdullanın, farsca şeirlərində isə iranlı sədrəzəm Fərrux xanın, polkovnik Əbdürrəsul xanın, Mirzə Əbdülvahabın mədhində yazılmış parçalara rast gəlirik.
Şarl Vernenin Şərq dillərini öyrənərək, bu dillərdə şeirlər yazmasını onun Şərqə hədsiz vurğunluğunun ifadəsi kimi qiymətləndirmək lazımdır. XIX yüzillikdə Şərqə bu cür sevgi bəsləyənlər heç də az olmamışdır və onları tanımaq bizim borcumuzdur.
Tərcümə və transliterasiya: Məsiağa Məhəmmədi
ƏLAVƏ: Şarl Vernedən bir rübai:
Dəhanın qönçeyi-xəndana bənzər,
Ləbin bir gövhəri-rəxşana bənzər,
Rüxün gül, kakilin sünbül, sözün mül,
Hüsuli, rövzeyi-rizvana bənzər.
Şərh yaz