Romano Qvardini «Hakimiyyət» adlı kitabının əvvəlində yazır: «Yeni dövr öz başlıca və əsas cəhətləri baxımından çıxılmaz vəziyyətə düşmüşdür». Bu tezis qoyulan məsələyə diqqətin artdığını nişan verir və həmin fikir çoxsaylı müasir müəlliflər tərəfindən müxtəlif formalarda irəli sürülür. Əksər müəlliflər bizim texnikaya baxışımızdakı dəyişikliyə işarə edirlər. Onlar belə bir cəhəti vurğulayırlar ki, texnoloji inkişafın müasir dünyagörüşü məhdudlaşdırması texnika ilə irsan ruhu arasındakı mübarizəni və əksliyi getdikcə daha dərindən və daha aydın anlamağa imkan verir.
Doğrudan da, Avropa və Amerikada çoxları bu qənaətə gəlmişlər ki, texnika bəşəriyyətin ruhani və mənəvi dəyərlərini təhlükə altına alır. Onlar əvvəlki nəsillərin texnoloji inkişafa qəti inamdan necə ilhamlandıqlarını anlamaqda çətinlik çəkirlər. Texnikaya və onun imkanlarına hədsiz inam isə Orta əsrlər dünyasının süqutundan sonrakı əsrlərdə insanın üzləşdiyi şəraitdə meydana gəlmişdir. O vaxta qələr özünü onun bütün maddi və mənəvi varlığını ehtiva edən kainatın ayrılmaz hissəsi sayan insan birdən gördü ki, kökündən üzülüb və uzun müddət onu sarsılmaz dini əqidənin qoynunda bəsləyən metafizik məskənindən uzaq duşub. İndi bu qovulmuş varlıq özünə elə bir yeni məskən hazırlamaq məcburiyyətində qalmışdı ki, onun bünövrəsi arzular aləmində yox, bu dünyadakı həyatda olmalı idi. İndi yer üzündəki bu yuvanın qurulması, onun istilik və etibarlılığının təmin edilməsi onun üçün ciddi və zəruri bir mübarizəyə çevrilmişdi. İnsan təbiət qüvvələrini anlamaq və onlardan öz məqsədləri üçün istifadə etmək sahəsindəki uğurlarının səviyyəsinə uyğun həddə fəaliyyət göstərə bilərdi. Beləliklə, insanın texnikadan yapışması üçün zəmin yarandı. O zamanlar elə düşünülürdü ki, texnikanın hökmranlığı insanın hakimiyyəti və müstəqilliyinin müjdəsi olacaq. Texnikanın inkişafı ilə insanın inkişafı arasında bərabərlik işarəsi qoyulurdu.

İnsanın texnikaya bu cür inamlı münasibəti Orta əsrlərdə olduğundan fərqlənsə də, dinə zidd sayılmırdı. Bu təsəvvür Orta əsrlər dünyagörüşünün süqutundan sonra inkişaf etmiş bir düşüncənin əsas mahiyyətini göstərir. Həmin düşüncə dini seyrçilikdən və sırf materializmdən («dünyapərəstlik»dən) eyni dərəcədə uzaq olan bir yol axtarırdı. Dini dünyagörüşü ilə əməyin müqəddəsləşdirilməsi arasında bu cür harmonik əlaqə yaratmaq istəyi Maks Veber və onun davamçılarının kapitalizm quruluşu ilə bağlı belə bir tezis irəli sürməsinə səbəb olub ki, kapitalizmin yaranması protestant etikasının nəticəsidir. Burada gətirilməsinə lüzum görmədiyimiz dəlillərə əsasən, həmin tezisi yeni formasiyanın tarixi izahı kimi qəbul etmək mümkün olmasa da, orası da dıüzdür ki, texniki istehsalı müdaifə etmək üçün çox vaxt onun Tanrının bizə bəxş etdiyi dünyəvi nemətlərdən bəhrələnməyin ən səmərəli yolu olması kimi teoloji arqument və dəlillər irəli sürülürdü.
Bu təfəkkür tərzi sənayeləşmə dövrünün ilk mərhələsi ilə məhdudlaşmamış və XX əsrə qədər davam etmişdir. Misal üçün, I Dünya müharibəsindən bir neçə il əvvəl Qotfrid Trobun yazdığı «Etika və kapitalizm» adlı kitabı göstərmək olar. Bir protestant ilahiyyatçısı və xristian əxlaqına bağlı olan bütün şəxslər kimi müəllif qəti əmindir ki, texnikanın istənilən qələbəsini qəbul etmək və alqışlamaq lazımdır. Trob əsaslandırmağa çalışır ki, patriarxal şəraiti və köhnə, xeyirsiz istehsal üsullarını aradan qaldırmaq üçün ən səmərəli vasitə və üsullardan faydalanmaq zəruridir. Elə üsullardan ki, ən yüksək məhsuldarlığa və ən mükəmməl idarəçilik formasına imkan verir. Heç vaxt texnika ilə insanın həqiqi yaşayış tərzi arasındakı sıx bağlılığı unutmaq olmaz. Belə bir həqiqəti dərk etmək lazımdır ki, texnikanın inkişafına çalışmaq zahiri həyatımızı daha rahat etmək məqsədindən qat-qat mühümdür: bu Tanrıya pərəstişin bir yoludur.
Belə görünür ki, bu gün bizim texnikaya inam və etibarımız əvvəllər olduğundan xeyli azdır və hətta müasirlərimizin çoxu tərəqqi anlayışına ironiya ilə yanaşır. Bu dəyişiklik, əlbəttə, bir gecədə baş verməyib. Hətta texnoloji nailiyyətlərin böyük hay-küylə qarşılandığı ötən dövrlərdə də xəbərdarlıq və şübhə ifadə edən səslər eşidilib. Lakin o vaxtlar texnika əleyhinə irəli sürülən ittihamlar indikilərdən tamamilə fərqli səciyyə daşıyırdı. O dövrdə texnikaya hücumlar başlıca olaraq, cəmiyyətin sürətli iqtisadi inkişafının pərişan etdiyi adamlar tərəfindən irəli sürülürdü. Əlbəttə, elə xəyalpərvər müəlliflər də vardır ki, texniki həyatın çirkab və yeknəsəqliyindən bezib kənd sənətkarlarının kiçik emalatxanalarına üz tuturdular, yaxud kəndlinin torpağı şumladığı sakit əkin sahələrinin həsrətini çəkirdilər. Hər halda ötən çağlardan ötrü bu nostalgiya hissi dəyişilmiş istehsal üsulları sayəsində mövcudluğu təhlükəyə məruz qalmış adamların öz dözülməz həyatının baisi kimi texnika əleyhinə qiyam qaldırması ilə müqayisədə o qədər də əhəmiyyətli deyildi. Texnikanın tərəqqisinin əslində insan həyatının, onun azadlıq və müstəqilliyinin inkişafı və yüksəlişi demək olması barədə ən güclü dəlillər də onların qorxu hissini zəiflədə bilmirdi. Qorxuya düşmüş fəhlələr yenə də texniki vasitələri özlərinin düşməni sayırdılar və onların texnikaya nifrəti bəzən böyük miqdarda maşın və alətlərin sındırılıb dağıdılması ilə nəticələnən qəzəbli qiyamlar şəklində təzahür edirdi.
Fəhlələrin üzləşdiyi təhlükənin qorxuncluğu XVII-XVIII əsrlərdə Almaniya və İngiltərədə toxuculuq maşınlarından istifadəni qadağan edən fərman və hökmlərdə də qeyd olunmuşdur. Lanslot abbatının 1579-cu ildə yazdığı hesabatda göstərilir ki, qubernator yeni toxuculuq maşını ixtira etmiş şəxsin öldürülməsi barədə məxfi əmr imzalayıbmış.
Bu gün texniki tərəqqi ideyasına qarşı hücumlar başlıca olaraq, iqtisadi dairələr tərəfindən deyil, mənəvi və mədəni dəyərlərdən ötrü narahatlıq keçirən qruplar tərəfindən edilir. Bu tənqidçilər texnika ilə insan ruhu arasında antiteza olmasına inanırlar; bu, elə bir uçurumdur ki, üstündən körpü salmaq mümkün deyil. Onlar bu fikirdədirlər ki, biz texnikanın inkişafının qurbanı olmuşuq, ona uduzmuşuq. Şpenqler, Orteqa-i-Qasset və Höyzinqa kimi müəlliflər tərəfindən irəli sürülmüş bu pessimist baxış XX əsrin birinci rübündə geniş yayılmışdı və indiyə qədər də beyinləri rahat buraxmır. Bu ideya müxtəlif ölkələrin alim və filosoflarının iştirak etdiyi çoxsaylı elmi diskussiyaların mövzusu olmuşdur. 1947-ci ildə keçirilmiş II Beynəlxalq Cenevrə konfransı «Texniki tərəqqi və əxlaqi inkişaf» probleminə həsr edilmişdi. Konfransın adı göstərirdi ki, daha texniki tərəqqi ilə insanın inkişafı arasında bərabərlik işarəsi qoyulmur. İki il sonra Amerika, İngiltərə, Fransa iqtisadçıları və sosioloqları toplaşaraq, buna yaxın olan «Sənayeləşmə və texnologiya» problemini müzakirə etdilər. Hələ 1935-ci ildə isə Almaniyanın öncül ziyalılarının bir qrupu, o cümlədən Romano Qvardini, Verner Hayzenberq və Martin Haydegger Münhendə bir yığıncaq keçirib, incəsənət və texnika arasındakı münasibətlərə dair fikir mübadiləsi etmişdilər.
Burada həmin konfransları, eləcə də texnika ilə bəşəri dəyərlərin münasibətlərini araşdıran çoxsaylı yazıları təsvir və şərh etmək imkan xaricindədir. Odur ki, texnoloji dəyişikliklərin nəticələrinə pessimistcəsinə yanaşanların mövqeyinin yalnız əsas məqamlarını qeyd etməklə kifayətlənəcəyik. Bu pessimistlərin fikrincə, texnika insana öz həyatını təşkil etmək üçün güc verməkdən ibarət olan missiyanı yerinə yetirməmişdir. Ola bilər ki, bizim əməyimiz daha yüngül və səmərəli olub, lakin eyni zamanda biz şəxssizliklə, insan şəxsiyyətinin silinməsi, süqutu ilə üzləşmişik və şəxsiyyətin bu süqutu təhlükəli bir qüvvəyə çevrilmişdir. Bizim həyatımız və düşüncəmiz hətta iş prosesindən kənarda da total şəkildə stereotipləşmişdir. Gəlin görək, biz asudə vaxtlarımızı istər mağazada, istər zavodda, istərsə də idarədəki iş prosesində boğduğumuz şəxsi istəklərimizin, fərdi xüsusiyyətlərimizin təcəssümü, təzahürü və reallaşmasına sərf edə bilirikmi? Yoxsa şəxsi dəyərlərimizin üzə çıxmasına, fərdi bütövlüyümüzün əldə olunmasına şərait yaradan əlaqələrdən (ünsiyyətdən) qaçmağa üstünlük veririk? Bunu etiraf etmək kədərli olsa da, demək lazımdır ki, Hollivudun yaradıcıları eyniləşdirmə və şablonlaşdırmanın əhəmiyyətini vurğulayanda, yanılmırdılar və onları filmlərin aşağı keyfiyyətli olması ilə əlaqədar tənqid edəndə, soyuqqanlıqla cavab verirdilər: «Bu, camaatın sevdiyi şeydir, biz insanlara bəyəndikləri şeyi təqdim edirik».
Şəxsiyyətin «silinməsinə» aparan bu proses texnika əsrinin daxili tendensiyasını əks etdirir. Həmin tendensiya özünə uyğun baxış tərzi doğurur. Məhz bunun sayəsində həyat aldadıcılıq keyfiyyətini itirir, təbiətdə artıq heç bir rəmz yoxdur, əksinə o, problemlərlə doludur. Hər şey, o cümlədən, insan proqnozlaşdırıla və hesablana bilir. Əgər bu daimi, fasiləsiz hesablama prosesi yalnız materiallar və texnika ilə məhdudlaşsa və insanı əhatə etməsə, məğlubiyyətə düçar olar. Odur ki, fərdlərin öz fərdiyyətlərini itirməsi və onlardan material kimi istifadə olunması zəruridir. Beləliklə, biz «institut materialı», yaxud «xəstəxana materialı» kimi ifadələr eşitdikdə, təkcə nitq yanlışlığı, dil qüsuru ilə rastlaşmırıq.
Texnikanın bəzi tənqidçiləri göstərirlər ki, şəxsiyyətin bu süqutu və yoxsullaşıb adiləşməsi son nəticədə hisslərin kütləşməsinə gətirib çıxarır. Romano Qvardini texnika əsrinin doğurduğu bu apatiya və duyğusuzluğun bariz nümünəsi kimi belə bir misal gətirir: əvvəllər bir nəfər başqa birisini öldürürdüsə, daxilən öz əməlinin qəddarlığını duyur, onun mahiyyətini anlayırdı, lakin indi, qırğının elmi şəkildə böyük yüksəklikdə uçan təyyarə vasitəsilə həyata keçirildiyi bir şəraitdə tam fərqli bir vəziyyət yaranmışdır: bir düymə basılır və yüz minlərlə insan məhv edilir.
Bütün bunlar kifayət qədər bədbinlik doğurur, lakin texnika tənqidçilərinin şərh və proqnozlarını daha da bədbinləşdirən onların belə bir sarsılmaz inamıdır ki, parçalanma və şəxsiyyətsizləşmənin qarşısını almaq və ya ondan xilas olmaq üçün heç bir yol yoxdur. Onların fikrincə, müasir texniki tərəqqinin özünün mahiyyətində kədərli bir təzad var: insanın məqsədlərinə xidmət etmək üçün yaranmış texnika insanın istək və iradəsinə tabe olmamaq qüdrəti qazanmışdır. Texnika insana azadlığa qovuşmaq yolunda kömək göstərmək əvəzinə, ona qalib gəlmişdir. Texnoloji inkişaf insanın sayəsində mümkün olmuşsa da, deyəsən, artıq onun itaətindən çıxıb və qabaqcadan müəyyənləşmiş qanunlar əsasında yoluna davam edir. Bizim öz yaratdığımız qarşısındakı acizliyimiz həmən cadugər şagirdinin vəziyyətinə bənzəyir ki, qorxmuş halda özünün xilas etdiyi qüvvələrə baxır, onlara hökm edə bilmir və ümidsiz halda fəryad edir: “Özüm çağırdığım ruhları qova bilmirəm!»
Beləliklə, texnika dövrünə qarşı irəli sürülmüş müddəaları aşağıdakı şəkildə xülasə edib ümumiləşdirmək olar. İnsan öz işində daha özünü ifadə edib göstərə bilmir. Həyatın artmaqda olan bölgüsü təbiət və cəmiyyətə hesablayıcı baxış doğurmuş, onlarla birlik və əlaqə bağlarını qırmışdır. Texniki dünya öz yolu ilə gedir və insanın rəhbərliyi altından çıxıb. Bütün bu müddəalar nəhayətdə belə bir qəti hökmlə sonuclanır ki, texnologiya dövründə insan özünə, öz işinə, cəmiyyət və təbiətin reallıqlarına qarşı yadlaşma (özgələşmə) burulğanına düşmüşdür. Bu tənqid əvvəllər texnikanın ayrı-ayrı təzahürləri və nəticələrindən edilən şikayət və sızıltılardan daha insani və daha dərindir. Bu ittiham ötən dövrdə texnikanın müdafiəsindən ötrü gətirilən arqumentlərlə rədd və təkzib edilə bilməz. XVIII-XIX əsrlərdə qeyd olunurdu ki, cəmiyyət texniki tərəqqi yoluna təzəcə qədəm qoyub, ona görə də bu inkişafın bəzi ağrılı təzahürlərindən şikayət etməyə dəyməz, əksinə, onları sağlam və təhlükəsiz bir prosesin qüsurları kimi dəyərləndirmək lazımdır və gələcək inkişaf gedişində onlar hökmən aradan qalxacaqlar. Beləliklə, müvəqqəti ağrılara dözüb, «daha çox texnikaya doğru irəli!» şüarını qətiyyətlə müdafiə etmək tələb olunurdu. Lakin bizim günlərdə bu cavab hətta texnika müdafiəçilərinin özləri üçün də qənaətbəxş deyil. Texnikanın hazırkı müdafiəsində başlıca tezis belədir ki, texnika prinsipcə xidmət etdiyi məqsədlərə münasibətdə neytraldır, buna görə həm yaradıcı və qurucu, həm də destruktiv və dağıdıcı məqsədlərə yönəldilə bilər. O, həm insanın özünü tapmasına, həm də özündən uzaqlaşmasına xidmət etməyə qadirdir; həm insanın cəmiyyət və təbiətlə çıx əlaqədə olmasına, həm də onlara yadlaşmasına gətirib çıxara bilər. Bu müdafiənin son nəticəsi belədir: əgər insanın yadlaşmasının sirrini anlamaq istəyirsinizsə, nəzərlərinizi texnikadan ayırın və öz təbiəti, mahiyyəti etibarilə susmağı, təsirsizliyi qeyri-mümkün olan, əksinə, hakimiyyət uğrunda münaqişə və mübarizələrdən həzz alan qüvvələrə daha açıq gözlə baxın. Məsələn, nə üçün siyasi qurumların təkamülü və inkişafına, insanın mövcudluğuna onların güclü təsirlərinə nəzər salmayaq?!

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi