PAŞA ƏLİOĞLU

Azərbaycan şərqşünaslığının son illərdəki inkişafı əhəmiyyətli dərəcədə gənc ədəbiyyatşünas-alimlərimizin yaradıcılığı ilə bağlıdır. Ötən illərdə şərqşünaslıq elmimiz böyük bir inkişaf yolu keçmiş, sovet ideologiyasının təzyiqi və senzurası çərçivəçində üzərinə düşən vəzifələri həll etməyə çalışmışdır. Müstəqillik dövrü xüsusilə gənc alimlərimizin qarşısında yeni, daha çətin və məsuliyyətli vəzifələr qoymuşdur.
İxtisasca iranşünas olan istedadlı tədqiqatçı, filologiya elmləri namizədi Məsiağa Məhəmmədi özünün elmi əsərləri ilə sübut etməkdədir ki, aparıcı şərqşünaslığımız istər iranşünaslıq, istərsə də ərəbşünaslıq olsun, əslində, azərbaycanşünaslığa xidmət edir. Öncəki illərdə farsdilli poeziyada "hind üslubu"nu və bu üslubun görkəmli nümayəndəsi olan Saib Təbrizinin yaradıcılığının tədqiqinə həsr olunmuş sanballı elmi monoqrafiya yazmış M.Məhəmmədi istedadlı bir alim olduğunu sübut etmişdir. Onun məqalə və tərcümələrdən ibarət son dövrdə çapdan çıxan kitabı barədə professor, AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov belə yazır:

"Məsiağa Məhəmmədinin "Tədqiqlər və tərcümələr"inin əsas obyekti Azərbaycan ədəbiyyatıdır... O, İmam Qəzzalidən, Xacu Kirmanidən danışanda söhbətin əsas mövzusu Nizami, Kəlim Kaşanidən bəhs edəndə Saib Təbrizi olduğu kimi, müasir fars poeziyasına baş vuranda da mətləb böyük Şəhriyann ədəbi-estetik mövqeyidir. Azərbaycan türkcəsinə birinci növbədə məhz Baba Kuhi Bakuvini, Şəms Təbrizini, Şeyx Məhəm¬məd Xiyabanini tərcümə edir.... Və bu ədəbiyyatşünas işini həm də bir ideoloq-metodoloq kimi görən müəllif özünün sadə bir ədəbiyyatçı deyil, aydın mövqeyi ilə seçilən ədəbiyyatşünas-mütəfəkkir olduğunu təsdiq edir".
M.Məhəmmədinin "Tədqiqlər və tərcümələr" kitabını oxuduqca bir daha professor N.Cəfərovun dediklərinin şahidi oluruq. Kitabda çap edilmiş, böyük müsəlman mütəfəkkiri İmam Əbu Hamid Məhəmməd əl- Qəzzalinin (1058-1111) həyat və yaradıcılığına həsr olunan üç məqalədə Azərbaycan sənətkarlarının, xüsusilə də Nizami Gəncəvi irsinin islam mədəniyyəti kontekstində araşdırılmasının zəruriliyini irəli sürülmüşdür. Müəllif ciddi araşdırmalar nəticəsində bu nəticəyə gəlir ki, əl-Qəzzali, xüsusilə də onun "İhya ülum əd-din" ("Din elmlərinin dirçəldilməsi") və "Kimyayi-səadət" ("Xosbəxtkbr iksiri") əsərləri böyük Nizaminin dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
M.Məhəmmədi fars ədəbiyyatında yalnız böyük qələm ustadı kimi deyil, həm də Nizami Gəncəvi ənənələri əsasında beş poema - "Xəmsə" yazmış şair kimi daxil olan Xacu Kirmaninin (1290-1352) yaradıcılığını tədqiq edən ədib kimi iz qoymuşdur. Məlumdur ki, Xacunun poemaları indiyə qədər dünya şərqşünaslığında ətrafı araşdırılmayıb. Müəllif göstərir ki, belə bir tədqiqat Nizami ədəbi məktəbinin tarixi inkişaf xüsusiyyətlərini daha dərindən başa düşməyə imkan verərdi. M.Məhəmmədi yazır: "Xacunun əsərləri ilə hətta səthi tanışlıq zamanı belə bir mühüm cəhət diqqəti cəlb edir ki, Nizaminin bir çox davamçılarından fərqli olaraq, Xacu Kirmani öz məsnəvilərində Nizaminin mövzu və süjetlərini deyil, onun başlıca yaradıcılıq prinsiplərini, bədii ifadə tərzini inkişaf etdirməyə çalışmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu xüsusiyyət daha çox Nizaminin XIV əsrdən sonrakı davamçılarının yaradıcılığı üçün səciyyəvidir. Məhz bu baxımdan Xacunun məsnəviləri öz dövrü üçün nadir və maraqlı hadisədir və onların araşdırılmasının elmi əhəmiyyəti də bununla şərtlərmişdir".
M.Məhəmmədi həmçinin XVII əsrin görkəmli Azərbaycan şairi, yaradıcılığı ilə bütün farsdilli poeziyaya böyük təsir göstərmiş, obrazlar sisteminə heyrətamiz bir dinamizm xas olan Mirzə Məhəmmədi Saib Təbrizinin (1601-1677) ədəbi irsini, onun ədəbiyyata gətirdiyi yenilikləri ciddi tədqiqat obyektinə çevirmişdir. О, sübut etmişdir ki, Şərq və Qərb alimləri arasında böyük mübahisələr doğuran, son dövrlərə qədər farsdilli ədəbiyyat mütəxəssisləri üçün tapmaca olaraq qalan məşhur "hind üslubu"nun yaradıcısı "Təbrizin рак torpağı"nda dünyaya göz açmış Azərbaycan şairi Saib Təbrizi olub. Tədqiqatçı göstərir ki, Saibin qəzəllərində donuq, sükunətdə olan obrazlara çox az rast gəlinir. Hərəkət Saib poetikasının əsasını təşkil edir. Cansız əşyalar burada cana gəlir, dil açıb danışır. Alleqoriya Saibin ən çox işlətdiyi bədii vasitələrdəndir. M.Məhəmmədiyə görə, bütün bu xüsusiyyətlərin dərin fəlsəfi əsası olmuşdur: "Orta əsrlərdə ictimai-siyasi, ideoloji və mədəni həyatın bütün sahələrinə dərin nüfuz etmiş sufizmin mütərəqqi ənənələrindən bəhrələnən Saibin dünyagörüşünə qəribə bir genişlik və universallıq xas idi. Və bununla da o, dövrün məhdud düşüncəsinə, fanatizmə qarşı dururdu".
M.Məhəmmədi məqalələrinin birində göstərir ki, Səfəvi hökmdarlarından Şah Səfi (1629-1642) və II Şah Abbasın (1642-1666) müasiri olmuş istedadlı şair, "bir sıra xüsusiyyətləri baxımından nadir və hətta müstəsna hadisə kimi maraq doğuran" Tərzi Əfşarın yaradıcılığının ən önəmli cəhəti onun özünəməxsus dilə, orijinal ifadə tərzinə malik olmasıdır. Ümumiyyətlə, XVII əsr şairlərinin yaradıcılığında yeni üslub axtarışları özünü qabanq göstərir. Maraqlı cəhət orasındadır ki, Kəlim Kaşani, Saib Təbrizi, Qəni Kəşmiri kimi şairlərin poeziyasında yeni üslub yaradıcılığı daha çox tematik və estetik istiqamətdə aparılırdısa, Tərzi həmin işi sırf linqvistik planda həyata keçirirdi.
Şeirlərində fars dilindəki məsdər modelinə əsaslanaraq, analogiya üsulu ilə adlardan feillər düzəldən şairin yaradıcılıq axtarışlarına münasibət birmənalı olmamışdır. M.Məhəmmədi məqaləsində şairin yaradıcılığındakı axtarışlarını belə dəyərləndirir: "Tərzi Əfşann özünəməxsus "tərz"ində bir tərəfdən dövrün dil şəraitinin inikasını, digər tərəfdən isə mövcud poetik dilə yeni nəfəs vermək cəhdini görmək lazımdır. Şair öz "mən"inin daha sərbəst ifadəsinə və uyğun nitq açılışına nail olmaq üçün dil təfəkkürünün ətalətini dəf etməyə və poetik dillə danışıq dili arasındakı ziddiyyəti aradan qaldırmağa çalışmışdır. Bu mənada Tərzi Əfşarı XX əsrin futuristləri ilə müqayisə etmək olar".
M.Məhəmmədi XVI-XVII əsrlərdə yaşamış, Orta Asiya fəlsəfi fikrinin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmiş görkəmli Azərbaycan filosofu Yusif Qarabağiyə həsr etdiyi məqaləsində bizi onun şeir yaradıcılığı ilə tanış edir. O, Sankt-Peterburqun M.Y.Saltıkov-Şedrin adına dövlət kütləvi kitabxanasından əldə etdiyi Yusif Qarabağinin "Həft cinan" ("Yeddi bağ") adlı farsca risaləslnin surəti əsasında görkəmli alimin həm də istedadlı bir şair olması qənaətinə gəlir. Risalədəki şeirləri nəzərdən keçirən müəllif göstərir ki, Yusif Qarabağinin hələlik əldə edilməyən poetik divanı olmuşdur.
M.Məhəmmədi görkəmli Azərbaycan alimi Məhəmməd Tahir Nəsrabadinin təzkirəsini nəzərdən keçirərkən Saib Təbrizinin müəllimi Rüknəddin Məsih Kaşaninin həyat və yaradıcılığına aid hissədə Mirzə Fətəli Axundovun "Aldanmış kəvakib" hekayəsində təsvir edilən hadisə barədə yeni məlumata rast gəlmişdir. Məlum olur ki, mahir təbib və istedadlı şair olan Rüknəddin I Şah Abbas sarayına yaxın olmuş, İskəndər bəy Münşinin "Tarixi-aləmarayi-Abbasi" əsərində təsvir etdiyi Yusif Sərracın taxta çıxarılmasını və bununla bağlı bütün hadisələri öz gözü ilə görmüşdür. Nəsrabadinin təzkirəsində həmin hadisədən sonra şairin Şah Abbasa müraciətlə yazdığı üç beytlik şeir parçası verilmişdir. Həmin şeiri ətraflı təhlil edən tədqiqatçı göstərir ki, burada zahirən şair Şah Abbasın hədsiz hökmünü və sonsuz qüdrətini mədh edir. Lakin əslində, şair ironiya ilə Yusifi dinsiz və "şeytan" adlandıran saray əyanlarının Yusif taxta çıxandan sonra onun qarşısında baş əymələrini, görünməmiş yaltaqlıq və riyakarlıqlarını göstərmək və bu¬nunla da ətrafındakıların əslində kim olduqlarını şahın nəzərinə çatdırmaq istəmişdir.
Alimin tədqiqatlan ilə bərabər, kitabına daxil etdiyi tərcümələri də maraq doğurur. Onun farscadan tərcümə etdiyi Baba Kuhi Bakuvinin (934-1050) "Həllacın həyatı və ölümü" əsəri təsəvvüf tarixinin tədqiqi baxımından böyük maraq doğurur. Şəms Təbrizinin "Məqalat"ından seçilərək tərcümə etdirən on hekayət Azərbaycanın sufi şairinin yaradıcılığından dilimizə edilən ilk tərcümədir. Bunlardan başqa, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin "Yüz kəlam", Söhrab Sipehri, Spujməy Zəryab və Pərviz Hüseyninin şeir və hekayələri fars dilindən tərcümə edilərək, oxucularımıza çatdırılmışdır.
Ümidvarıq ki, istedadlı alim Məsiağa Məhəmmədinin gələcəkdə işıq üzü görəcək yeni tədqiqat və tərcümələri də azərbaycanşünaslığa töhfə olacaq, mütəxəssislər tərəfindən böyük maraqla qarşılanacaqdır.

"Xəzər" qəzeti, 21.10.2006
_________
Bu yazıya görə Paşa Əli Kərim oğluna bir daha təşəkkür edir, 50 yaşının tamam olması münasibətilə ən səmimi təbrik və arzularımı bildirirəm. Paşa bəyin yubileyi ilə bağlı bəndənizin kiçicik yazısını BURADAN oxuya bilərsiniz - M.M.