|
«Modernizm» deyiləndə ilk növbədə Qərb ədəbiyyatı göz önündə canlansa da, Şərq dünyasının da bir çox ədibləri bu cərəyanın nümayəndələri sayılırlar. Bu baxımdan müasir Kıbrıs türk ədəbiyyatının dünya şöhrətli şairi Osman Türkay və XX əsr farsdilli poeziyanın görkəmli nümayəndəsi Rza Bərahəni modernizmin Şərq aləmindən olan təmsilçiləri sırasındadırlar.
1927-ci ildə Kıbrıs adasında dünyaya göz açan Osman Türkay həm öz şəxsiyyətində, həm də yaradıcılığında Şərq və Qərb mədəniyyətini birləşdirən bir şairdir. Ravil Buxarayev - şairin rusiyalı tədqiqatçısı, onun haqqında aşağıdakı sözləri yazır: “Osman Türkay da Pablo Neruda və Nazim Hikmət kimi XX əsr ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olmuşdur.” (1, 1)
O, ilk gənclik illərindən şeir yazmağa başlamış və həm Şərq, həm də Qərb dünyasında tanınaraq bir çox Beynəlxalq şeir mükafatlarına layiq görülmüşdür ki, bunlar arasında “Gümüş Zəncirli Beynəlxalq Şeir Mükafatı” (1987, İtaliya), “Qızıl Şeir Medalyonu” (Asiya Şairləri Federasiyası), “Afrika Şeir Kralı” (Keniya, Nayrobi), “Qızıl Zürafə”, “Viktoriya Şeir Medalyonu” (İngiltərə), “Uçan Qızıl Qumru” (Avstraliya), “Qızıl Val” mükafatı (Amerika), “Ədəbiyyata Xidmət” mükafatı (Kıbrıs Balkanlar və Avrasiya Türk Ədəbiyyatları Qurumu), “Millenium Şairi” (Beynəlxalq Şeir Akademiyası) kimi təltiflər və eləcə də iki dəfə Nobel mükafatına namizəd göstərilmək kimi onun yüksək şairlik məqamından xəbər verən dünya miqyasında və ali səviyyələrdə qiymətləndirmələr vardır.
Osman Türkay türk ədəbiyyatında modernist şerin banilərindən və tanınmış nümayəndələrindən sayılsa da, yaradıcılığa heca və əruz vəznlərində yazdığı və klassik türk şerinin təsiri duyulan əsərlərlə başlamışdır. XX əsrin birinci yarısında Kıbrısda dərc olunan bir sıra dərgilərdə işıq üzü görən həmin şeirlər eşq, ölüm, vətənpərvərlik kimi bəşəri mövzularda yazılmışdır. Həmin nümunələrdə romantik duyğular daha qabarıqdır. Məsələn, bahar və payız fəsillərinin təsviri ilə bağlı şeirlər şairin hüznü və sevinci ilə əlaqədə verilmişdir:
Müjde! Geldi bizim köye de bahar,
Bahçelerde alev çiçek açtı nar.
Ruhum bu sevgiye durmadan kanar,
Hülyamı süslerken badem çiçegi.
Eyni məzmunlu şeirlərə Osman Türkay kimi, hətta, ondan da erkən – 10-11 yaşlarından bədii fəaliyyətə başlayan və XX əsr farsdilli ədəbiyyatda layiqli yerini tutan Rza Bərahəninin də yaradıcılığında rast gəlirik:
bahar gelmiş, ben duyarlıyım
nergisler ortasında makineli hapşırık ve öskürük fırtınası
duyarlıyım
sakalımı kesmişim
bıyıklarım eski dağ rengindedir
ve ciğerlerimin gözyaşları gözlerimden akıyor
…ihtiyarlılık degil, sevgilim!
seni görmemek beni duyarlı kılmıştır
ve diğer odadan uykudaki biri seslenir: baba baba
duyarlıyım
nergisler ortasında makineli hapşırık ve öskürük fırtınası
Fikir versək, görərik ki, böyük Azərbaycan şairi Şah İsmayıl Xətainin “Dəhnamə” əsərində olduğu kimi, hər iki şeirdə baharın gəlişi, hər tərəfin gülə-çiçəyə bürünməsi, gözəlliyə qərq olması və qönçələyən qızılgüllər arasında özünü tənha bülbül kimi hiss edən şair ürəyi təzadlı şəkildə verilmişdir. Söhbət payızdan getdikdə isə bu ziddiyyət aradan qalxır və bir şair könlünü yağan yağışlar isladır, əsən küləklər isə bir xəzan yarpağı kimi alıb aparır. «Benim tüm mevsimlerimde bir kadın şarkı söyler»,- deyən Rza Bərahəni isə bu dünyanın bir dəli küləyinə qoşulub eşqini bütün dünyaya izhar edir:
ve ben senin o adını söyleyeceğim
dağa doğru esen o ak melteme
meltem ve dağ
söylemenin tepelerini senin adınla söyleyecekler
ve ben senin adını
çöle, güneşe ve kuma söyleyeceğim
Hər iki şairin yaradıcılığında ümumi olan mövzulardan biri də qürbət motivləri ilə bağlıdır. Məlumdur ki, Osman Türkay 1953-cü ildə iki il öncə gəldiyi Türkiyədən ayrılaraq Londona getmiş və həyatının sonrakı illərini əsas etibarilə burada yaşamışdır. Rza Bərahəni isə indinin özündə belə qürbətdə - Kanadada yaşamaqdadır və Vətənindən, ana yurdundakı doğmalarından uzaqlığın acısını çəkməkdədir. Aşağıdakı şerini isə o, İngiltərədə olarkən qələmə almışdır:
bu yabancı güzel yerde
sensiz
ruhum
adsız nefer mezarı gibi boştu boş ve tantanalı
yabancıların saygı gösterisi neye yarar?
kendi tanrılarını bana kurban etsinler diyelim!
ne fayda var?
…dünya duraklarında yalnızdım
rüzgarlarda, dünyanın kitapları açılıp kapanıyorlardı birisi okuyordu onu
ben hiçbir şey okumuyordum ve kimse okumuyordu beni
metrolarda herkes okuyordu, gidiyordu, geliyordu ve okuyordu
ben bunların ortasında yalnız kalırdım
ve mikrofon senin adını çağırırdı ruhumda
ve hiçbir şeyi benim değildi dünyanın
yabancıların saygı göstermesi neye yarar?
Eyni hisslərlə yazılmış şeirlərə Osman Türkay yaradıcılığında da dönə-dönə təsadüf edirik. O da fərqli mədəniyyətdə, fərqli mühitdə, ayrı dildə danışan insanlar arasında özünü qəriblikdə hiss edir və Londonun sisli küçələrini dolaşan zaman xəyalında Beşbarmaq dağlarını seyrə çıxır, Aralıq dənizinin (Rza Bərahəninin yaradıcılığında bu mənada Savalan dağı və Xəzər dənizi yad olunur) ağ köpüklü sularına baş vurur:
Şarkılarını dinliyorum yüce Beşparmak
Şarkılarını dinliyorum binlerce kilometre uzakda
Thames‘in süt mavi sisleri ortasında…
İçimde duygular bir iç deniz
İçiçe dalgalı Akdeniz
Osman Türkay yaradıcılığının yeni mərhələsi də o, məhz İngiltərəyə getdikdən sonrakı dövrü əhatə edir. Burada o, Qərb ədəbiyyatı ilə daha yaxından tanış olur, vaxtının çox hissəsini kitabxanalarda keçirir, mütaliə edir və artıq bədii yaradıcılıqda da simvolizmdən, romantizmdən uzaqlaşaraq XX əsrdə aktual olan məsələlər barəsində yazmağa başlayır. 1959-cu ildə dərc olunan “7 Telli” adlı ilk şeir kitabından başlayaraq, yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində də artıq yeni bir mövzudan – kosmosa qədəm basan insandan və həmin insanın daxil olduğu başqa bir dünyadan söhbət açır. Beləliklə, o, “kosmos erası şairi” kimi ədəbiyyat tarixinə daxil olur. Şairdən bəhs edən tənqidçilər də onun bu cəhəti üzərində daha çox dururlar; onu başı ulduzlardan yuxarıda bir şair adlandırırlar (5, 2). XX əsr astronavtika, kosmos əsri olduğu kimi, bu türk şairi də bir çox əsrdaşlarından fərqli olaraq, həmin dövrün ozanı adını daşımaq şərəfinə layiq görülür. Yaradıcılığının sonrakı illərində türk və ingilis dillərində yazdığı dördhissəli “Dünya üçün simfoniya” əsərində olduğu kimi, bütün dünya onun əsərlərinin mövzusuna çevrilir; o, artıq məhdud, yalnız öz şəxsi dünyası ilə bağlı mövzulardan uzaqlaşaraq, demək olar ki, bütün coğrafi meridianlar üzrə dünyəvi məsələlərdən söhbət açır, qlobal problemlərə toxunur, istər bir afrikalı zəncinin, istər Altay dağlarının qoynunda yaşayan və “Göy övladı sayılan” türkün, istər göyə ucalan göydələnlərdən boylanan amerikalının, istərsə də antik mədəniyyətin beşiyi sayılan yerlərdən bir avropalının gözü ilə dünyanı seyr etməyi bacarır. O, «Hər gecə sularda» adlı 7 bəndlik şeirində müasir dünyanı aşağıdakı şəkildə təsvir edir:
Kuşkusuz bu dünya böyle değildi daha önceleri
Sulardan dinle onu yoğuran kim?
Ben bir gölge gibi gezip tozarken kenti
Bir bankacının kocaman kasasından çıkan fabrika yüzlü
Kağıt paralar, değerli taşlar der ki
Havayı sen zehirledin, suları sen kirlettin
Aldırmamaya yeminli, gezerim sokakları yağmurda;
Bakarım katiller insancıl, hırsızlar erdem öğretmeni
Derim Vietnamı ben yakmış olmayayım!
Mozambik kıyımını yapan kim Bay Açık deniz
Kuşkulanırım kendimden, doğruyu ögrenmek için
Bu akşam televizyonda hangi komedyeni dinlemeliyim
Rza Bərahəninin şeirlərində də tez-tez dünyadan bəhs olunur. Lakin bu, başqa bir dünyadır – sevgi, həsrət, vüsal, aşiq-məşuq dünyası. Bu baxımdan Osman Türkay və Rza Bərahəninin dünyaya baxış bucaqları tamamilə fərqlidir. Osman Türkay dünyanın bu günkü vəziyyətindən, ekoloji tarazlığın pozulmasından tutmuş, nüvə müharibəsi təhlükəsinə qədər müxtəlif problemlərdən narahatdırsa, Rza Bərahəni: «benim tüm dünya insanları ile işim yoktu, insanlar benim için tanımış olduklarımdır» (3, 19) - deyərək dünyanı haradasa nihilist baxışlarla və ya bir gözəlin timsalında qəbul və dərk edir. Və həmin gözəl dünyanı bir “öpücük kimi” yoxsullara bağışlayır, şair isə göydəki ulduzları belə gözəllər arasında bölüşdürür.
Rza Bərahəni yaradıcılığında sevgi xaricində cəhənnəm dolu bir başqa dünya və bu dünyaya həsr olunmuş silsilə şeirlər də var: həbsxana şeirləri. Müəyyən sərhədlərlə bütün dünyadan təcrid olunmuş bu aləmin insanların əksəriyyəti nə sevgi, nə də ekologiya, nüvə müharibəsi və s. kimi məsələlərin fərqində deyillər. Onlar hər dəqiqəsi əzab olan bir dünyada yaşayaraq, ancaq azadlıq, qurtuluş haqqında fikirləşirlər. Və həbsxana qadınları nə göyü fəth edir, nə də evdar qadınlar kimi özlərini ailələrinə həsr etməyi bacarırlar. Onlar bu dünyanı əzab şəklində yaşayırlar:
kadınlar bilirim
namusluca elden ele düşmüş
cellatlar arasında
ve tecavüz düşü beyinlerinde
sonsuza degin haykıran
altı yaşlarında çocuklar bilirim
tekme tokat ve kırbaç altında itiraf etmişler
baba şüpheli birini eve getirdi diye
yahut
anne şüpheli bir adama bir evin yolunu gösterdi
bir kadın bilirim
puşt cellatlar soymuşlar onu
elektrikli cop koyarlardı güneş görmemiş memeleri üstüne
ve bir saat sonra hücresinde kadın
o memeleri koyardı sütteki bebeginin ağzına
ve bu daha cehennemin tümü değil
benim tanıdığım
Hər iki şairin yaradıcılığında ölüm və həyat, varlığın əzəli və sonu kimi fəlsəfi məsələlərdən bəhs edən şeirlərə də rast gəlirik. Varlığın mahiyyəti, insanın, təbiətin, yaşadığımız kainatın nədən, necə yaranması həm Osman Türkay, həm də Rza Bərahəni yaradıcılığında fəlsəfi sual şəklində qoyulur.
Osman Türkay:
bunca göksel cismi
bunca bilinmeyen adı
biryerlere yöneten kim
bu evrenleri kapsayan
sonsuzluklar
bir damla su gibi
içine alan
ve hızını
hiç şaşmadan yöneten kim?
Rza Bərahəni:
ben ağaçtan doğmuşum
sen ey ki söylemen esintilerin esmesidir ağaçlarda
söyle bana söyle
ağacı kim doğurmuştur?
beni yıldız doğurmuş
sen ey ki söylemen pınarlar gibidir, serin pınarlar
söyle bana, söyle
yıldızı kim doğurmuştur?
yıldızı, ağacı sen doğurmuşsun
sen ey ki söylemen kuşların uçuşmasıdır
söyle bana, söyle
seni kim doğurmuştur?
R.Bərahəninin yaradıcılığından verdiyimiz sitatın ilk misrası mifoloji qaynağı ilə diqqəti cəlb edir. Bəllidir ki, «əski türk qəbilə birləşmələri və xalqlarında ən çox mifikləşdirilmiş obrazlardan biri də ağacdır». (19, 61) Osman Türkay yaradıcılığında da Həyat Ağacının varlığın əsasında dayanan motiv kimi verilməsinə təsadüf edirik. Şairin “Dalları Yeryüzünde Ağaç” (“Budaqları Yer üzündə ağac”) şeiri bunun ən gözəl örnəyidir:
Ben kökümü arıyorum karanlık, sık bir ormanda
Nerdesin ilk insan ağacı
Suların dibindeyim akıntılı açık denizlerde
Balıklar, ilkel yaşam hücreleri, fosiller konuşmaz bana
Hala karanlıklarımda Afrika, uzaklarmda proconsul
Yanlış eleştirdin gövdemi Bay Darwin
İnkişafda nəbatat, heyvanat və insan pillələrini rədd edən Türkay kökünü Həyat Ağacının bitdiyi meşədə arayır. Mifoloji mətnlərdən aydındır ki, yalnız «Oğuz Kağan» dastanında deyil, bir çox miflərdə, o cümlədən yakut türklərinin «Er Soqotoh» dastanında Ağacdan törəmə motivi əsas yer tutur.
Rza Bərahəninn ulduzlardan yaranma ilə əlaqəli ikinci tezisi isə birbaşa türk mifologiyasında insanın mənşəyinin Göy aləminə şamil edilməsinə bağlanır. Osman Türkayın «Lotusun içinə uçmaq» adlı geniş həcmli poemasında bütövlükdə və eləcə də digər əsərlərində bu və ya digər dərəcədə Göy türklərdən bəhs edilir.
Ümumiyyətlə, ilk təəssüratda Rza Bərahəninin poeziyası lirik təsir bağışlayırsa da, bunlar arasında fəlsəfi məzmunlu şeirlərə də rast gəlirik. Məsələn, aşağıdakı parça bu baxımdan diqqəti cəlb edir:
ölülerden kimi sanki hiçbir zaman ölmezlerdi
onlar, fosforlu mezarlarıyla mezarlıktan dönerlerdi
ve aydınlatırlardı kentleri
onlar yeryüzü geleceklerinin ışıklarının aydınlığıydılar
ve kimi ölüler fakat mazlumdular
onlar sanki hep yokmuştular; başından beri yaşamın ölmüştüler
kocaman bir yeraltı süpürgesi onların teninin kırıntılarını süpürürdü
ve dökerdi dipsiz kuyulara
bir süpürme ve dökmeler doğasıydı tabiatın
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Osman Türkay kosmos erasının şairi idi və onun yaradıcılığı bütövlükdə, bütün dünyaya, kainata, qalaktikalar sisteminə yazılmış, bəstələnmiş ecazkar bir musiqidir. Hər bir səma cismi onun qələmində tədqiq, təsvir və tərənnüm olunur. Rza Bərahəni şeirlərində də tez-tez kosmoloji cisimlərin adları çəkilir, amma tamamilə başqa, məcazi anlamda. Rza Bərahəni göy cisimlərinin adlarından klassik Şərq şerində olduğu kimi, bədii təsvir və ifadə vasitəsi kimi istifadə edir. Məsələn, Osman Türkay Samanyolundan (Kəhkəşan) həqiqi mənasında bəhs edirsə, Rza Bərahəni həmin ifadəni sevgilisinin sinəsinə (paralel şəkildə Günəş və Ayı – üzünə, gözəlliyinə) işarə olaraq işlədir:
ki serpmiştir Samanyolunu koynunun yücesinden
her merde namerde neden?
Nəticə olaraq bunu demək olar ki, Rza Bərahəni daha çox sevda şairidir. Sevgi onun əsərlərində aparıcı mövzudur. O, modernist şair sayılsa da, lirikasında klassik Şərq şerindən gələn cəhətlər də gözə çarpır. Metaforalar, bədii təzad və digər ifadə vasitələri ilə zəngindir. «Meltem və Kül» şeri bədii obrazlılığı ilə daha çox yadda qalır. 2001-ci ildə vəfat edən Osman Türkay yaradıcılığının başlıca obyekti isə dünyadır, həm bir planet kimi, bəşəriyyətin mövcudluğunun şərti olan kosmoloji cisim kimi, həm də ayrı-ayrı fərdlərin və insan qruplarının dünyalarından ibarət bir məkan kimi.
Məlumdur ki, modernist şeir həm də müasir texnika ilə bağlı poeziyadır. Texnikanın inkişafı isə ekzistensialistlərin, o cümlədən, A.Kamünün söylədiyi kimi, insan xoşbəxtliyinə xidmət etmir. İnsan xoşbəxtliyinə xidmət edən bilik özünüdərk, bəşəri reallığın dərkindən əldə edilən bilikdir (10, 233). O. Türkay isə aşağıdakı misralarda olduğu kimi bu reallığı insanın gözü önünə sərib, böhran vəziyyətindən nəticə çıxarmağı məsləhət görürdü:
Otomobil, uyuşturucu zehir, televizyon, sinema
Cinsel yaşam, çıplaklık, açık - saçık yayın
Güzelleşme ameliyatı, mutluluk kapsülleri
Artık - değer üretmek, tüketime yaslanmak
Kalp nakli, seruma aşırı güven, okullarda cinsel egitim
Takma saç, sevişme ilaçları , güclülük hapları
Nüfus patlamaları, nükleer savaş, silahlanma yarışı
Hava - su kirlenmesi, azar- azar zehir
Hep bugünün gerçekleri, hep bugünün gerçekleri
Ümumiyyətlə, O. Türkay və Rza Bərahəninin yalnız poetik nümunələrinə deyil, həm də ümumi yaradıcılıq yollarına nəzər saldıqda, hər ikisinin yalnız şair kimi deyil, nasir və dramaturq, tənqidçi, tərcüməçi kimi də fəaliyyət göstərdiklərinin şahidi oluruq. O. Türkayın adlarını çəkdiyimiz kitablarından başqa “Bethovendə aydınlığa oyanmaq” (1970), “Uyurgezer” (1969, “Qiyamət günü müşahidəçiləri” (1975), “Dünyəvi simfoniya” (1972) şeir topluları, “Piramida Üçlüsü” (1998), “Ölümsüzlük acısı” (1998) pyesləri, “Ədəbiyyat, tənqid və dil haqqında düşüncələr” (1993) adlı tənqidi görüşlərindən bəhs edən əsəri, eləcə də, T. S. Eliotdan, S. Spenderdən, Mayakovskidən və digərlərindən türkcəyə və türk şairlərindən ingiliscəyə tərcümələri vardır. Rza Bərahəninin isə “Bağ ceyranları”, “Meşə və şəhər”, “Günəş altında müsibət”, “Kəpənəklərə xitabən” və s. şeir kitabları, “Yurdumun sirləri”, “Öldürülənlərin sədası”, “Ayaz cənablarının acınacaqlı sərgüzəştləri” romanları, “Misdə qızıl”, “Şeir və şairlikdə təcrübə və yaradıcılıq” və s. tənqidi görüşlərini ifadə etdiyi əsərləri, Ekzüperidən, Şekspirdən, İ.Andriçdən və başqalarının yaradıcılıqlarından tərcümələri mövcuddur. Hər iki şairin yaradıcılıq nümunələri arasında ingilis dilində yazdıqları əsərlər də vardır.
Türk araşdırıcısı Mehmet Salihoğlu şairləri 2 qrupa ayırır: 1) böyük; 2) kiçik. Böyük şair ulu şeir irmağının yönünü dəyişdirən, ona yeni bir dəyər qazandıran şəxsdir. Digərləri isə böyük olmasalar da, uğurlu şeirləri ilə o irmağın suyunu daha da artırırlar (11, 11). Fikrimizcə, həm Osman Türkay, həm də Rza Bərahəni XX əsr poeziyasında birinci qrupa daxil olan şairlər sırasındadır. Onların yaradıcılıq yolları bunu sübut edir.
Ədəbiyyat:
1. Равиль Бухараев. Осман Тюркай: Абсолютный сюжет судьбы поэта. Независимая газета, 19, 04, 2001 г.
2. Osman Türkay. İlk şiirleri üzerine bir araştırma (1946-1961). Gökada yayınları. Lefkoşa,2002
3. Rıza Baraheni. Şiirler. (Türk dilinə tərcümə, əlyazma hüququnda, Əli Şamilin şəxsi arxivindən).
4. Osman Türkay. 7 Telli. Beşparmak yayınları. Lefkoşa, 1959
5. Dünya Basınında Osman Türkay. «Varlık» dergisi, Aralık 1975, sayı:819
6. Osman Türkay. Her gece sularda. «Varlık» dergisi, Mart 1974, sayı: 798
7. Osman Türkay. Seçme Şiirler. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara, 1990
8. Osman Türkay. Uyurgezer. Yeditepe Yayınları. İstanbul, 1969
9. Osman Türkay. Beethovende Aydınlığa Uyanmak. Yeditepe Yayınları. İstanbul, 1970
10. Fərman İsmayılov. İnsan və dünya. Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası. Bakı, 1994
11. Mehmet Salihoğlu. Şiirde etkilenme ve ötesi. 15 Nisan 1962, sayı: 572
12. Suut Kemal Karaalioğlu. Edebiyat Akımları. İstanbul
13. Rıza Baraheni. İrandakı Cehennem. «Varlık» dergisi, Haziran 1979, sayı: 861
14. Sədrəddin. Türk dilində yazdığım qəzetimi mənə zorla yalatdırdılar. «Ayna» qəzeti, 2002, 25 oktyabr, № 42
15. «Tribun»un Təhririyyə Heyəti. Rza Bərahəninin əsərlərinə bir baxış.
16. Rza Bərahəni. Əmirovun Şurunu Demirəm.
17. Espen Hovardsholm. Modernizm. Tarixi-fəlsəfi tədqiqat. «Cahan» jurnalı, 1997, №3
18. Enver Ercan. Önay sözler ve postmodern üzerine. Varlık dergisi, Aralık 1992, sayı: 1023
19. Ağayar Şükürov. Mifologiya. 6-cı kitab. Qədim türk mifologiyası. Bakı, «Elm», 1997
1927-ci ildə Kıbrıs adasında dünyaya göz açan Osman Türkay həm öz şəxsiyyətində, həm də yaradıcılığında Şərq və Qərb mədəniyyətini birləşdirən bir şairdir. Ravil Buxarayev - şairin rusiyalı tədqiqatçısı, onun haqqında aşağıdakı sözləri yazır: “Osman Türkay da Pablo Neruda və Nazim Hikmət kimi XX əsr ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olmuşdur.” (1, 1)
O, ilk gənclik illərindən şeir yazmağa başlamış və həm Şərq, həm də Qərb dünyasında tanınaraq bir çox Beynəlxalq şeir mükafatlarına layiq görülmüşdür ki, bunlar arasında “Gümüş Zəncirli Beynəlxalq Şeir Mükafatı” (1987, İtaliya), “Qızıl Şeir Medalyonu” (Asiya Şairləri Federasiyası), “Afrika Şeir Kralı” (Keniya, Nayrobi), “Qızıl Zürafə”, “Viktoriya Şeir Medalyonu” (İngiltərə), “Uçan Qızıl Qumru” (Avstraliya), “Qızıl Val” mükafatı (Amerika), “Ədəbiyyata Xidmət” mükafatı (Kıbrıs Balkanlar və Avrasiya Türk Ədəbiyyatları Qurumu), “Millenium Şairi” (Beynəlxalq Şeir Akademiyası) kimi təltiflər və eləcə də iki dəfə Nobel mükafatına namizəd göstərilmək kimi onun yüksək şairlik məqamından xəbər verən dünya miqyasında və ali səviyyələrdə qiymətləndirmələr vardır.
Osman Türkay türk ədəbiyyatında modernist şerin banilərindən və tanınmış nümayəndələrindən sayılsa da, yaradıcılığa heca və əruz vəznlərində yazdığı və klassik türk şerinin təsiri duyulan əsərlərlə başlamışdır. XX əsrin birinci yarısında Kıbrısda dərc olunan bir sıra dərgilərdə işıq üzü görən həmin şeirlər eşq, ölüm, vətənpərvərlik kimi bəşəri mövzularda yazılmışdır. Həmin nümunələrdə romantik duyğular daha qabarıqdır. Məsələn, bahar və payız fəsillərinin təsviri ilə bağlı şeirlər şairin hüznü və sevinci ilə əlaqədə verilmişdir:Müjde! Geldi bizim köye de bahar,
Bahçelerde alev çiçek açtı nar.
Ruhum bu sevgiye durmadan kanar,
Hülyamı süslerken badem çiçegi.
Eyni məzmunlu şeirlərə Osman Türkay kimi, hətta, ondan da erkən – 10-11 yaşlarından bədii fəaliyyətə başlayan və XX əsr farsdilli ədəbiyyatda layiqli yerini tutan Rza Bərahəninin də yaradıcılığında rast gəlirik:
bahar gelmiş, ben duyarlıyım
nergisler ortasında makineli hapşırık ve öskürük fırtınası
duyarlıyım
sakalımı kesmişim
bıyıklarım eski dağ rengindedir
ve ciğerlerimin gözyaşları gözlerimden akıyor
…ihtiyarlılık degil, sevgilim!
seni görmemek beni duyarlı kılmıştır
ve diğer odadan uykudaki biri seslenir: baba baba
duyarlıyım
nergisler ortasında makineli hapşırık ve öskürük fırtınası
Fikir versək, görərik ki, böyük Azərbaycan şairi Şah İsmayıl Xətainin “Dəhnamə” əsərində olduğu kimi, hər iki şeirdə baharın gəlişi, hər tərəfin gülə-çiçəyə bürünməsi, gözəlliyə qərq olması və qönçələyən qızılgüllər arasında özünü tənha bülbül kimi hiss edən şair ürəyi təzadlı şəkildə verilmişdir. Söhbət payızdan getdikdə isə bu ziddiyyət aradan qalxır və bir şair könlünü yağan yağışlar isladır, əsən küləklər isə bir xəzan yarpağı kimi alıb aparır. «Benim tüm mevsimlerimde bir kadın şarkı söyler»,- deyən Rza Bərahəni isə bu dünyanın bir dəli küləyinə qoşulub eşqini bütün dünyaya izhar edir:
ve ben senin o adını söyleyeceğim
dağa doğru esen o ak melteme
meltem ve dağ
söylemenin tepelerini senin adınla söyleyecekler
ve ben senin adını
çöle, güneşe ve kuma söyleyeceğim
Hər iki şairin yaradıcılığında ümumi olan mövzulardan biri də qürbət motivləri ilə bağlıdır. Məlumdur ki, Osman Türkay 1953-cü ildə iki il öncə gəldiyi Türkiyədən ayrılaraq Londona getmiş və həyatının sonrakı illərini əsas etibarilə burada yaşamışdır. Rza Bərahəni isə indinin özündə belə qürbətdə - Kanadada yaşamaqdadır və Vətənindən, ana yurdundakı doğmalarından uzaqlığın acısını çəkməkdədir. Aşağıdakı şerini isə o, İngiltərədə olarkən qələmə almışdır:
bu yabancı güzel yerde
sensiz
ruhum
adsız nefer mezarı gibi boştu boş ve tantanalı
yabancıların saygı gösterisi neye yarar?
kendi tanrılarını bana kurban etsinler diyelim!
ne fayda var?
…dünya duraklarında yalnızdım
rüzgarlarda, dünyanın kitapları açılıp kapanıyorlardı birisi okuyordu onu
ben hiçbir şey okumuyordum ve kimse okumuyordu beni
metrolarda herkes okuyordu, gidiyordu, geliyordu ve okuyordu
ben bunların ortasında yalnız kalırdım
ve mikrofon senin adını çağırırdı ruhumda
ve hiçbir şeyi benim değildi dünyanın
yabancıların saygı göstermesi neye yarar?
Eyni hisslərlə yazılmış şeirlərə Osman Türkay yaradıcılığında da dönə-dönə təsadüf edirik. O da fərqli mədəniyyətdə, fərqli mühitdə, ayrı dildə danışan insanlar arasında özünü qəriblikdə hiss edir və Londonun sisli küçələrini dolaşan zaman xəyalında Beşbarmaq dağlarını seyrə çıxır, Aralıq dənizinin (Rza Bərahəninin yaradıcılığında bu mənada Savalan dağı və Xəzər dənizi yad olunur) ağ köpüklü sularına baş vurur:
Şarkılarını dinliyorum yüce Beşparmak
Şarkılarını dinliyorum binlerce kilometre uzakda
Thames‘in süt mavi sisleri ortasında…
İçimde duygular bir iç deniz
İçiçe dalgalı Akdeniz
Osman Türkay yaradıcılığının yeni mərhələsi də o, məhz İngiltərəyə getdikdən sonrakı dövrü əhatə edir. Burada o, Qərb ədəbiyyatı ilə daha yaxından tanış olur, vaxtının çox hissəsini kitabxanalarda keçirir, mütaliə edir və artıq bədii yaradıcılıqda da simvolizmdən, romantizmdən uzaqlaşaraq XX əsrdə aktual olan məsələlər barəsində yazmağa başlayır. 1959-cu ildə dərc olunan “7 Telli” adlı ilk şeir kitabından başlayaraq, yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində də artıq yeni bir mövzudan – kosmosa qədəm basan insandan və həmin insanın daxil olduğu başqa bir dünyadan söhbət açır. Beləliklə, o, “kosmos erası şairi” kimi ədəbiyyat tarixinə daxil olur. Şairdən bəhs edən tənqidçilər də onun bu cəhəti üzərində daha çox dururlar; onu başı ulduzlardan yuxarıda bir şair adlandırırlar (5, 2). XX əsr astronavtika, kosmos əsri olduğu kimi, bu türk şairi də bir çox əsrdaşlarından fərqli olaraq, həmin dövrün ozanı adını daşımaq şərəfinə layiq görülür. Yaradıcılığının sonrakı illərində türk və ingilis dillərində yazdığı dördhissəli “Dünya üçün simfoniya” əsərində olduğu kimi, bütün dünya onun əsərlərinin mövzusuna çevrilir; o, artıq məhdud, yalnız öz şəxsi dünyası ilə bağlı mövzulardan uzaqlaşaraq, demək olar ki, bütün coğrafi meridianlar üzrə dünyəvi məsələlərdən söhbət açır, qlobal problemlərə toxunur, istər bir afrikalı zəncinin, istər Altay dağlarının qoynunda yaşayan və “Göy övladı sayılan” türkün, istər göyə ucalan göydələnlərdən boylanan amerikalının, istərsə də antik mədəniyyətin beşiyi sayılan yerlərdən bir avropalının gözü ilə dünyanı seyr etməyi bacarır. O, «Hər gecə sularda» adlı 7 bəndlik şeirində müasir dünyanı aşağıdakı şəkildə təsvir edir:
Kuşkusuz bu dünya böyle değildi daha önceleri
Sulardan dinle onu yoğuran kim?
Ben bir gölge gibi gezip tozarken kenti
Bir bankacının kocaman kasasından çıkan fabrika yüzlü
Kağıt paralar, değerli taşlar der ki
Havayı sen zehirledin, suları sen kirlettin
Aldırmamaya yeminli, gezerim sokakları yağmurda;
Bakarım katiller insancıl, hırsızlar erdem öğretmeni
Derim Vietnamı ben yakmış olmayayım!
Mozambik kıyımını yapan kim Bay Açık deniz
Kuşkulanırım kendimden, doğruyu ögrenmek için
Bu akşam televizyonda hangi komedyeni dinlemeliyim
Rza Bərahəninin şeirlərində də tez-tez dünyadan bəhs olunur. Lakin bu, başqa bir dünyadır – sevgi, həsrət, vüsal, aşiq-məşuq dünyası. Bu baxımdan Osman Türkay və Rza Bərahəninin dünyaya baxış bucaqları tamamilə fərqlidir. Osman Türkay dünyanın bu günkü vəziyyətindən, ekoloji tarazlığın pozulmasından tutmuş, nüvə müharibəsi təhlükəsinə qədər müxtəlif problemlərdən narahatdırsa, Rza Bərahəni: «benim tüm dünya insanları ile işim yoktu, insanlar benim için tanımış olduklarımdır» (3, 19) - deyərək dünyanı haradasa nihilist baxışlarla və ya bir gözəlin timsalında qəbul və dərk edir. Və həmin gözəl dünyanı bir “öpücük kimi” yoxsullara bağışlayır, şair isə göydəki ulduzları belə gözəllər arasında bölüşdürür.
Rza Bərahəni yaradıcılığında sevgi xaricində cəhənnəm dolu bir başqa dünya və bu dünyaya həsr olunmuş silsilə şeirlər də var: həbsxana şeirləri. Müəyyən sərhədlərlə bütün dünyadan təcrid olunmuş bu aləmin insanların əksəriyyəti nə sevgi, nə də ekologiya, nüvə müharibəsi və s. kimi məsələlərin fərqində deyillər. Onlar hər dəqiqəsi əzab olan bir dünyada yaşayaraq, ancaq azadlıq, qurtuluş haqqında fikirləşirlər. Və həbsxana qadınları nə göyü fəth edir, nə də evdar qadınlar kimi özlərini ailələrinə həsr etməyi bacarırlar. Onlar bu dünyanı əzab şəklində yaşayırlar:
kadınlar bilirim
namusluca elden ele düşmüş
cellatlar arasında
ve tecavüz düşü beyinlerinde
sonsuza degin haykıran
altı yaşlarında çocuklar bilirim
tekme tokat ve kırbaç altında itiraf etmişler
baba şüpheli birini eve getirdi diye
yahut
anne şüpheli bir adama bir evin yolunu gösterdi
bir kadın bilirim
puşt cellatlar soymuşlar onu
elektrikli cop koyarlardı güneş görmemiş memeleri üstüne
ve bir saat sonra hücresinde kadın
o memeleri koyardı sütteki bebeginin ağzına
ve bu daha cehennemin tümü değil
benim tanıdığım
Hər iki şairin yaradıcılığında ölüm və həyat, varlığın əzəli və sonu kimi fəlsəfi məsələlərdən bəhs edən şeirlərə də rast gəlirik. Varlığın mahiyyəti, insanın, təbiətin, yaşadığımız kainatın nədən, necə yaranması həm Osman Türkay, həm də Rza Bərahəni yaradıcılığında fəlsəfi sual şəklində qoyulur.
Osman Türkay:
bunca göksel cismi
bunca bilinmeyen adı
biryerlere yöneten kim
bu evrenleri kapsayan
sonsuzluklar
bir damla su gibi
içine alan
ve hızını
hiç şaşmadan yöneten kim?
Rza Bərahəni:
ben ağaçtan doğmuşum
sen ey ki söylemen esintilerin esmesidir ağaçlarda
söyle bana söyle
ağacı kim doğurmuştur?
beni yıldız doğurmuş
sen ey ki söylemen pınarlar gibidir, serin pınarlar
söyle bana, söyle
yıldızı kim doğurmuştur?
yıldızı, ağacı sen doğurmuşsun
sen ey ki söylemen kuşların uçuşmasıdır
söyle bana, söyle
seni kim doğurmuştur?
R.Bərahəninin yaradıcılığından verdiyimiz sitatın ilk misrası mifoloji qaynağı ilə diqqəti cəlb edir. Bəllidir ki, «əski türk qəbilə birləşmələri və xalqlarında ən çox mifikləşdirilmiş obrazlardan biri də ağacdır». (19, 61) Osman Türkay yaradıcılığında da Həyat Ağacının varlığın əsasında dayanan motiv kimi verilməsinə təsadüf edirik. Şairin “Dalları Yeryüzünde Ağaç” (“Budaqları Yer üzündə ağac”) şeiri bunun ən gözəl örnəyidir:
Ben kökümü arıyorum karanlık, sık bir ormanda
Nerdesin ilk insan ağacı
Suların dibindeyim akıntılı açık denizlerde
Balıklar, ilkel yaşam hücreleri, fosiller konuşmaz bana
Hala karanlıklarımda Afrika, uzaklarmda proconsul
Yanlış eleştirdin gövdemi Bay Darwin
İnkişafda nəbatat, heyvanat və insan pillələrini rədd edən Türkay kökünü Həyat Ağacının bitdiyi meşədə arayır. Mifoloji mətnlərdən aydındır ki, yalnız «Oğuz Kağan» dastanında deyil, bir çox miflərdə, o cümlədən yakut türklərinin «Er Soqotoh» dastanında Ağacdan törəmə motivi əsas yer tutur.
Rza Bərahəninn ulduzlardan yaranma ilə əlaqəli ikinci tezisi isə birbaşa türk mifologiyasında insanın mənşəyinin Göy aləminə şamil edilməsinə bağlanır. Osman Türkayın «Lotusun içinə uçmaq» adlı geniş həcmli poemasında bütövlükdə və eləcə də digər əsərlərində bu və ya digər dərəcədə Göy türklərdən bəhs edilir.
Ümumiyyətlə, ilk təəssüratda Rza Bərahəninin poeziyası lirik təsir bağışlayırsa da, bunlar arasında fəlsəfi məzmunlu şeirlərə də rast gəlirik. Məsələn, aşağıdakı parça bu baxımdan diqqəti cəlb edir:
ölülerden kimi sanki hiçbir zaman ölmezlerdi
onlar, fosforlu mezarlarıyla mezarlıktan dönerlerdi
ve aydınlatırlardı kentleri
onlar yeryüzü geleceklerinin ışıklarının aydınlığıydılar
ve kimi ölüler fakat mazlumdular
onlar sanki hep yokmuştular; başından beri yaşamın ölmüştüler
kocaman bir yeraltı süpürgesi onların teninin kırıntılarını süpürürdü
ve dökerdi dipsiz kuyulara
bir süpürme ve dökmeler doğasıydı tabiatın
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Osman Türkay kosmos erasının şairi idi və onun yaradıcılığı bütövlükdə, bütün dünyaya, kainata, qalaktikalar sisteminə yazılmış, bəstələnmiş ecazkar bir musiqidir. Hər bir səma cismi onun qələmində tədqiq, təsvir və tərənnüm olunur. Rza Bərahəni şeirlərində də tez-tez kosmoloji cisimlərin adları çəkilir, amma tamamilə başqa, məcazi anlamda. Rza Bərahəni göy cisimlərinin adlarından klassik Şərq şerində olduğu kimi, bədii təsvir və ifadə vasitəsi kimi istifadə edir. Məsələn, Osman Türkay Samanyolundan (Kəhkəşan) həqiqi mənasında bəhs edirsə, Rza Bərahəni həmin ifadəni sevgilisinin sinəsinə (paralel şəkildə Günəş və Ayı – üzünə, gözəlliyinə) işarə olaraq işlədir:
ki serpmiştir Samanyolunu koynunun yücesinden
her merde namerde neden?
Nəticə olaraq bunu demək olar ki, Rza Bərahəni daha çox sevda şairidir. Sevgi onun əsərlərində aparıcı mövzudur. O, modernist şair sayılsa da, lirikasında klassik Şərq şerindən gələn cəhətlər də gözə çarpır. Metaforalar, bədii təzad və digər ifadə vasitələri ilə zəngindir. «Meltem və Kül» şeri bədii obrazlılığı ilə daha çox yadda qalır. 2001-ci ildə vəfat edən Osman Türkay yaradıcılığının başlıca obyekti isə dünyadır, həm bir planet kimi, bəşəriyyətin mövcudluğunun şərti olan kosmoloji cisim kimi, həm də ayrı-ayrı fərdlərin və insan qruplarının dünyalarından ibarət bir məkan kimi.
Məlumdur ki, modernist şeir həm də müasir texnika ilə bağlı poeziyadır. Texnikanın inkişafı isə ekzistensialistlərin, o cümlədən, A.Kamünün söylədiyi kimi, insan xoşbəxtliyinə xidmət etmir. İnsan xoşbəxtliyinə xidmət edən bilik özünüdərk, bəşəri reallığın dərkindən əldə edilən bilikdir (10, 233). O. Türkay isə aşağıdakı misralarda olduğu kimi bu reallığı insanın gözü önünə sərib, böhran vəziyyətindən nəticə çıxarmağı məsləhət görürdü:
Otomobil, uyuşturucu zehir, televizyon, sinema
Cinsel yaşam, çıplaklık, açık - saçık yayın
Güzelleşme ameliyatı, mutluluk kapsülleri
Artık - değer üretmek, tüketime yaslanmak
Kalp nakli, seruma aşırı güven, okullarda cinsel egitim
Takma saç, sevişme ilaçları , güclülük hapları
Nüfus patlamaları, nükleer savaş, silahlanma yarışı
Hava - su kirlenmesi, azar- azar zehir
Hep bugünün gerçekleri, hep bugünün gerçekleri
Ümumiyyətlə, O. Türkay və Rza Bərahəninin yalnız poetik nümunələrinə deyil, həm də ümumi yaradıcılıq yollarına nəzər saldıqda, hər ikisinin yalnız şair kimi deyil, nasir və dramaturq, tənqidçi, tərcüməçi kimi də fəaliyyət göstərdiklərinin şahidi oluruq. O. Türkayın adlarını çəkdiyimiz kitablarından başqa “Bethovendə aydınlığa oyanmaq” (1970), “Uyurgezer” (1969, “Qiyamət günü müşahidəçiləri” (1975), “Dünyəvi simfoniya” (1972) şeir topluları, “Piramida Üçlüsü” (1998), “Ölümsüzlük acısı” (1998) pyesləri, “Ədəbiyyat, tənqid və dil haqqında düşüncələr” (1993) adlı tənqidi görüşlərindən bəhs edən əsəri, eləcə də, T. S. Eliotdan, S. Spenderdən, Mayakovskidən və digərlərindən türkcəyə və türk şairlərindən ingiliscəyə tərcümələri vardır. Rza Bərahəninin isə “Bağ ceyranları”, “Meşə və şəhər”, “Günəş altında müsibət”, “Kəpənəklərə xitabən” və s. şeir kitabları, “Yurdumun sirləri”, “Öldürülənlərin sədası”, “Ayaz cənablarının acınacaqlı sərgüzəştləri” romanları, “Misdə qızıl”, “Şeir və şairlikdə təcrübə və yaradıcılıq” və s. tənqidi görüşlərini ifadə etdiyi əsərləri, Ekzüperidən, Şekspirdən, İ.Andriçdən və başqalarının yaradıcılıqlarından tərcümələri mövcuddur. Hər iki şairin yaradıcılıq nümunələri arasında ingilis dilində yazdıqları əsərlər də vardır.
Türk araşdırıcısı Mehmet Salihoğlu şairləri 2 qrupa ayırır: 1) böyük; 2) kiçik. Böyük şair ulu şeir irmağının yönünü dəyişdirən, ona yeni bir dəyər qazandıran şəxsdir. Digərləri isə böyük olmasalar da, uğurlu şeirləri ilə o irmağın suyunu daha da artırırlar (11, 11). Fikrimizcə, həm Osman Türkay, həm də Rza Bərahəni XX əsr poeziyasında birinci qrupa daxil olan şairlər sırasındadır. Onların yaradıcılıq yolları bunu sübut edir.
Ədəbiyyat:
1. Равиль Бухараев. Осман Тюркай: Абсолютный сюжет судьбы поэта. Независимая газета, 19, 04, 2001 г.
2. Osman Türkay. İlk şiirleri üzerine bir araştırma (1946-1961). Gökada yayınları. Lefkoşa,2002
3. Rıza Baraheni. Şiirler. (Türk dilinə tərcümə, əlyazma hüququnda, Əli Şamilin şəxsi arxivindən).
4. Osman Türkay. 7 Telli. Beşparmak yayınları. Lefkoşa, 1959
5. Dünya Basınında Osman Türkay. «Varlık» dergisi, Aralık 1975, sayı:819
6. Osman Türkay. Her gece sularda. «Varlık» dergisi, Mart 1974, sayı: 798
7. Osman Türkay. Seçme Şiirler. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara, 1990
8. Osman Türkay. Uyurgezer. Yeditepe Yayınları. İstanbul, 1969
9. Osman Türkay. Beethovende Aydınlığa Uyanmak. Yeditepe Yayınları. İstanbul, 1970
10. Fərman İsmayılov. İnsan və dünya. Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası. Bakı, 1994
11. Mehmet Salihoğlu. Şiirde etkilenme ve ötesi. 15 Nisan 1962, sayı: 572
12. Suut Kemal Karaalioğlu. Edebiyat Akımları. İstanbul
13. Rıza Baraheni. İrandakı Cehennem. «Varlık» dergisi, Haziran 1979, sayı: 861
14. Sədrəddin. Türk dilində yazdığım qəzetimi mənə zorla yalatdırdılar. «Ayna» qəzeti, 2002, 25 oktyabr, № 42
15. «Tribun»un Təhririyyə Heyəti. Rza Bərahəninin əsərlərinə bir baxış.
16. Rza Bərahəni. Əmirovun Şurunu Demirəm.
17. Espen Hovardsholm. Modernizm. Tarixi-fəlsəfi tədqiqat. «Cahan» jurnalı, 1997, №3
18. Enver Ercan. Önay sözler ve postmodern üzerine. Varlık dergisi, Aralık 1992, sayı: 1023
19. Ağayar Şükürov. Mifologiya. 6-cı kitab. Qədim türk mifologiyası. Bakı, «Elm», 1997
Şərh yaz