İslam tarixində göstərdiyi müstəsna xidmətlərə görə «Hüccətül-islam» («İslamın dəlili») ləqəbi ilə məşhur olan İmam Əbu Hamid Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-Qəzzalinin (1058-1111) «İhya ülum əd-din» («Dini elmlərin dirçəldilməsi») və «Kimiyayi-səadət» («Xoşbəxtlik iksiri») adlı əsərlərində müsəlmanlığın əsas şərtləri olaraq müəyyənləşdirdiyi dörd məsələdən birincisi özünüdərkdir. Bəri başdan deyək ki, özünüdərk probleminin qoyuluşu çox qədim dövrlərə aiddir və hətta antik Yunanıstandakı Apollon məbədi üzərində belə bir cümlə həkk olunmuşdu: «Özünü dərk et!»» Amma islam fəlsəfəsi bu məlum problemi özünəməxsus şəkildə şərh edir və burada biz Qəzzalinin adı çəkilən əsərləri əsasında həmin özünəməxsusluğu yığcam şəkildə açıqlamağa çalışacağıq.

Hər şeydən əvvəl belə bir sual meydana çıxır: nə üçün Qəzzali özünüdərk məsələsini müsəlmanlığın şərtləri içərisində ön plana çəkir? Çünki Qəzzaliyə görə, özünü dərk etmək Allah-təalanı dərk etməyin açarıdır. Və bu zaman o, aşağıdakı məşhur hədisə əsaslanır: «Kim özünü dərk edərsə, öz Rəbbini də dərk edər». Bundan əlavə o, Qurani-Kərimin bir ayəsini də xatırladır: «Öz əlamətlərimizi aləmdə və onların (insanların) daxilində göstəririk ki, həqiqət onlara bəlli olsun» («Fussilət» surəsi, 53-cü ayə). Buradan belə nəticə çıxır ki, insanın daxilində, qəlbində ilahi nişanələr mövcuddur («Yer üzündə yəqin əhli üçün əlamətlər vardır: Sizin özünüzdə də əlamətlər vardır, məgər görmürsünüz?» – «Zariyat» surəsi, 20-21-ci ayələr) və məhz həmin nişanələri anlamaq vasitəsilə insan Tanrını tanımaq yoluna qədəm qoya bilər. Digər tərəfdən, heç bir şey insana onun özü qədər yaxın deyil və əgər o, özünü dərk etməsə, başqasını da dərk edə bilməz.
Əlbəttə, hər bir insana elə gəlir ki, o özü haqqında kifayət qədər biliyə malikdir. Lakin Qəzzali bu fikri adi şüurun yanılması hesab edir və insana müraciətlə yazır: «Əgər sən zahirdə yalnız başın, üzün, əlin, ayağın, ətin, dərin olduğunu bilirsənsə və batinindən də ancaq onu bilirsənsə ki, acanda çörək yeyəsən, qəzəblənəndə kiməsə acığını tökəsən, şəhvətin baş qaldıranda nikah edəsən – bu məsələlərdə bütün canlılar səninlə bərabərdir», yəni digər canlılar da özləri haqda bu bilgilərə malikdir. Halbuki insanın özünüdərki aşağıdakı məsələləri ehtiva etməlidir: İnsan varlığının mahiyyəti nədir, o haradan gəlmişdir və hara gedəcəkdir, bu dünyaya nə üçün gəlmişdir, onun xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi nədədir?
Qəzzaliyə görə, insanın daxilində dörd cür xasiyyət vardır: heyvan, yırtıcı, şeytan və mələk xasiyyətləri. İnsan bu keyfiyyətlərdən hansının onun həqiqi mahiyyətini təşkil etdiyini müəyyənləşdirməli, hər bir xasiyyətin funksiyasını aydınlaşdırmalıdır. Əks təqdirdə o, əsl səadətin nədən ibarət olduğunu, yaşayışının nəyə xidmət etdiyini anlaya bilməz.
İslamda insan təliminin çıxış nöqtəsi kimi onun iki başlanğıcdan, yəni adi gözlə görünən bədəndən və adi gözlə görünməyən, yalnız batini bəsirətlə dərk olunan ruhdan ibarət olması götürülür. Ruh insan varlığının mahiyyətini təşkil edir, bütün başqa ünsürlər isə ona tabedir və ona xidmət edir. Ruh bu aləmdən deyil, o, mələklərin cövhəri ilə eyni cinsdəndir, onun əsil mədəni İlahinin hüzurudur, oradan gəlmişdir və ora da qayıdacaqdır («Bəqərə» surəsi, 156-cı ayə). Şəriət ruhun mahiyyətini araşdırmağa icazə vermir, çünki Peyğəmbər onu şərh etməyib. Belə ki, Allah-təala Qurani-Kərimdə öz rəsuluna buyurub: «Və soruşurlar səndən ruh haqqında. De: Ruh mənim Rəbbimin əmrindəndir…» («İsra» surəsi, 85-ci ayə). Beləliklə, peyğəmbər yalnız buna icazə aldı ki, desin: ruh ilahi işlərdəndir və aləmi-əmrdəndir. Aləmi-xəlqdən, yəni maddi dünyadan fərqli olaraq, aləmi-əmr sahəyə, ölçüyə və çəkiyə malik deyil, deməli, ruh da bölünməzdir, çəkisiz və ölçüsüzdür. Ruh nə «cism»dir (materiya), nə «ərəz» (aksidensiya), o, mələklərin cövhəri ilə eyni mənşəli cövhərdir (substansiyadır), onun mahiyyətini dərk etmək çətindir və din yolunun başlanğıcında bunu bilməyə ehtiyac da yoxdur, çünki din yolunun başlanğıcı mücahidədir və mücahidə edən insan bunu heç kəsdən eşitməsə də gec-tez özü anlayır. Necə ki, Allah-təala Quranda buyurur: «Bizdən ötrü mücahidə edən kəslərə, əlbəttə, biz öz yollarımızı göstərər¬ik» ( «Ənkəbut» surəsi, 69-cu ayə).
Deməli, mahiyyət etibarilə özünüdərk fərdi psixoloji və mistik təcrübəyə bağlanır.
Qəzzaliyə görə, mücahidəyə başlamazdan əvvəl hər bir insan ruhun «qoşununu» tanımalıdır. Burada söhbət ruhun bədənlə, onun ayrı-ayı üzvləri ilə münasibətindən gedir və həmin münasibət son dərəcə əyani obraz və müqayisələrlə açıqlanır. Məsələn, bədən bir ölkədir, əl, ayaq və digər üzvlər işçilərdir, ehtiras – vergi məmurudur, qəzəb – ölkənin darğasıdır, ruh ölkənin şahıdır, ağıl da bu şahın vəziridir. Duyğular isə ağıla casusluq etmək üçün yaradılmışdır. Belə bir cəhət mühümdür ki, ruh bu «qoşunun» hər bir üzvü ilə əlaqədə olduğu üçün hərəsindən bir xasiyyət kəsb edir. Bu xasiyyətlərin bəzisi pisdir və onu məhvə aparır, bəzisi isə yaxşıdır və onu xoşbəxtliyə çatdırır. Ruh aynaya bənzər, pis xasiyyətlər tüstü və çirk kimi onu qaraldırlar ki, İlahinin camalını görməsin. Yaxşı xasiyyətlər isə nur kimidir – ruha yetişdikdə onu qaranlıqdan və günahlardan təmizləyir. Ona görə də peyğəmbər buyurub: «Hər pisliyin dalınca yaxşılıq et ki, onu aradan qaldırsın». Və məhşər günü qiyamət səhrasına yalnız ruh gələcək: ya işıqlı, ya da qaralmış halda. «Yalnız saf qəlblə Allahın hüzuruna gələnlər nicat tapacaqlar» («Şüəra» surəsi, 89-cu ayə). İnsan ruhu yaradılışdan bir dəmir kimidir, əgər insan onu yaxşı saxlasa, elə bir ayna əldə edər ki, bütün aləm onda görünər, əks halda onu pas tutar və ondan ayna çıxmaz. Necə ki, Allah-təala Quranda buyurub: «Yox, əslində insanların işlətdiyi günahlar onların qəlbində pas bağlamışdır» («Mütəffifin» surəsi, 14-cü ayə).
Qəzzali ruhun üstünlüyünü onun bütün şeylərdən «qəribə» olması ilə, yəni unikallığı ilə izah edir və göstərir ki, bu üstünlük iki cəhətdən irəli gəlir: elmdən və qüdrətdən.
Ruhun elmdən olan üstünlüyünün özü də iki qismdir: birincisini bütün insanlar bilir, ikincisi isə nisbətən gizlidir, hər kəs onu bilməz və bu sonuncu daha qiymətlidir. Aşkar olan odur ki, ruh bütün elmləri öyrənməyə və sənətlərə yiyələnməyə qadirdir. Yəni söhbət praktik bilikdən gedir, bu isə beş duyğu vasitəsilə əldə olunur və belə aşkar olduğu üçün hamı onun yolunu bilir. Daha qəribəsi odur ki, ruhun xaricindən maddi aləmə beş qapı (duyğu) açıqlığı kimi, ruhun daxilindən də aləmi-mələkuta pəncərə açılmışdır. Belə bir pəncərənin mövcud¬uğunun iki dəlili var. Birincisi yuxudur. Yuxuda duyğuların yolu bağlanır və daxili pəncərə açılır, ruh aləmi-mələkutda və Lövhi-məhfuzda olan sirlərə yol tapır, gələcəkdə olacaq şeyləri ya olduğu kimi, ya da misal vasitəsilə (bu halda yuxunun yozuma ehtiyacı olur) görüb bilir. Yuxuda duyğular fəaliyyətlərini dayandırsalar da, yaddaş öz yerində qalır və buna görə də insanın yuxuda gördükləri yaddaşdakı obrazlar geyimində təzahür edir və bir qədər örtülü olur. İkinci dəlil isə «ilham»dır (intuisiya). Bu isə duyğular vasitəsilə baş vermir, elə ürəkdə meydana gəlir və insan onun haradan gəldiyini bilmir. Yalnız bunu başa düşür ki, heç də bütün biliklər duyğular vasitəsilə əldə edilmir. Və beləliklə, anlayır ki, ruh bu aləmdən deyil, aləmi-mələkutdandır, bu dünya üçün yaradılmış duyğular ruhun o biri dünyanı öyrənməsinə mane olur və insan duyğulardan xilas olmayınca, o biri aləmə yol tapa bilməz.
Lakin elə düşünmək lazım deyil ki, yuxusuz və ölümsüz ürəyin pəncərəsi aləmi-mələkuta açıla bilməz. Müəyyən şərtlər daxilində (riyazət, guşənişilik və zikr vasitəsilə) buna oyaq və sağ vaxtı da nail olmaq mümkündür. Və Peyğəmbərin dediyi: «Yer mənim qarşımda açıldı və mən məşriqləri və məğribləri gördüm», yaxud Allah-təalanın buyurduğu: «Beləcə İbrahimə göylərin və yerin mülkünü göstərdik…» («Ənam» surəsi, 75-ci ayə) sözləri bu hala işarə edir. Peyğəmbərlərin bilikləri duyğular və təlim vasitəsilə deyil, məhz bu yolla əldə edilib. Amma bu, yalnız peyğəmbərlərə məxsus keyfiyyət deyildir, bütün insanlar fitrən buna qabildir.
Ruhun qüdrətdən doğan üstünlüyü də var ki, bu üstünlük mələklərə də məxsusdur, başqa canlılarda yoxdur. Bədənin ruha tabe olması özlüyündə aydındır. Amma bəzi ruhlar daha güclü olur və mələk cövhəri kimi, bədəndən xaricdə olan cisimlərə də təsir göstərə bilir. Bu, əqli dəlillərlə mümkündür və təcrübədən də məlumdur. Bu, həmin şeydir ki, ona «göz dəymək» deyirlər. «Sehr» deyilən şey də bu qəbildəndir və insan ruhunun başqa cisimlərə təsirindən ibarətdir.
Bütün bu məsələləri bilməyən şəxs peyğəmbərliyin mahiy¬ətini anlaya bilməz. Peyğəmbərlik və övliyalıq insan ruhunun yetişdiyi ən yüksək səviyyədir ki, onun da nəticəsi üç keyfiy¬ətdən ibarətdir. Birincisi odur ki, hamıya yuxuda açılan şey peğəmbərə aşkarda əyan olar. İkincisi, bütün insanların ruhu yalnız öz bədənlərinə təsir edər, amma onun ruhu bədənindən kənarda olan cisimlərə də təsir göstərər. Üçüncüsü, bütün insanlar bilikləri təlim yolu ilə öyrəndiyi halda, o, təlimsiz, öz daxilindən elm (bilik) hasil edər. Və buna ilahi (mistik) bilik deyərlər (elmi-lədunni). Necə ki, Allah-təala Quranda buyurub: «… Ona öz yanımızdan elm öyrətdik» («Kəhf» surəsi, 65-ci ayə). Allah-təala bu üç keyfiyyətdən hamıya əlamətlər vermişdir: yuxu birinci keyfiyyətin göstəricisidir, sağlam düşüncə ikincinin, saf qəlb isə üçüncünün. Çünki insan özündə olmayan şeyə çətinliklə inanır.
Ruh haqqında bu fikirlərdən sonra Qəzzali yenidən bədən üzərinə qayıdır və qeyd edir ki, ruh insanın bir dayağıdır, onun digər dayağı isə bədəndir. Bədənin təbiətində qəribəliklər çoxdur, onun xarici və daxili üzvlərinin hərəsində bir hikmət gizlənmişdir. İnsanın bədənində bir neçə min damar, əzələ və sümük vardır, hərəsi bir şəklə və xüsusiyyətə malikdir, müxtəlif məqsədlərə xidmət edir. Əslində insanın bədəni bütün dünyanın xülasəsi və timsalıdır. Belə ki, Allah-təala dünyada nə yaradıbsa, insanın bədənində onun bir nişanəsi var.
Bədənin quruluşunu və ayrı-ayrı üzvlərin vəzifələrini öyrənən elmə «elmi-təşrih» (anatomiya) deyirlər, bu böyük bir elmdir, insanların əksəriyyəti isə ondan xəbərsizdir və onu öyrənmir. Öyrənən də onun üçün öyrənir ki, tibb elmində ustad olsun, bunun isə din yoluna dəxli yoxdur. Amma o kəs ki, bunları Allah-təalanın xilqətinin qəribəliklərini dərk etmək üçün öyrənir, ona hökmən ilahi sifətlərdən üçü aydın olar. Birincisi, bilər ki, bu bədəni yaradan qadiri-mütləqdir, Onun qüdrətində heç bir nöqsan və acizlik yoxdur. İkincisi, O elə bir alimdir ki, elmi sonsuzdur, çünki bu qədər qəribəlkilər və hikmətlər yalnız mütləq elm vasitəsilə mümkün ola bilər. Üçüncüsü, Onun bəndələrinə lütfü, mərhəmət və səxavəti sonsuzdur, onları yaradarkən, nəyə ehtiyacları varsa vermişdir.
Beləliklə, insanın varlığını öyrənmək ilahi sifətləri dərk etməyin açarıdır və yalnız bu baxımdan həmin elm üstündür, ona görə yox ki, təbibə lazımdır. Şerin, elmi əsərin, sənətin sirlərini dərindən anladıqca, insanın qəlbində şairin, alimin, sənətkarın böyüklüyü daha da aydınlaşdığı kimi, Allah-təalanın yaratdıq¬larının hikmətini öyrəndikcə də, böyük Yaradanın əzəmətini dərk etməyə başlayırsan. Və bu da özünü dərk etməyin bir qapısı¬dır, amma ruhu dərk etməklə müqayisədə məhduddur, çünki bu, bədəni dərk etməkdir, bədən isə bir atdır, ruh da onun suvarisi. Yaradılışdan məqsəd süvaridir, at yox; at süvari üçündür, süvari at üçün deyil.
Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, insan özünü heç də asanlıqla tam dərk edə bilməz. Qəzzalinin fikrincə, özünü, yəni özünə hamıdan yaxın olanı dərk etməyən, amma başqalarını tanıdığını iddia edən kəs elə bir yoxsula bənzəyir ki, özü yeməyə çörək tapmır, amma öyünür ki, şəhərin bütün dilənçiləri onun çörəyini yeyir. Bu isə yalnız istehza və ikrah doğurur.
Beləliklə, Qəzzali insanın özünüdərkini iki aspektdə – fizioloji və psixoloji aspektlərdə götürür və bu iki cəhətin vəhdətini onun tamlığının zəruri şərti kimi dəyərləndirir.

Qaynaqlar:

1. İmam Məhəmməd Qəzzali. Kimiyayi-səadət. Be təshihi-Əhməd Aram. C. 1 – 2. Tehran. 1376.
2. Абу Хамид ал-Газали. Воскрещение наук о вере. Перевод с арабского, исследование и комментарий В.В.Наумкина. М., 1980.
3. Qurani-Kərim. Ərəb dilindən tərcümə edənlər Ziya Bünyadov və Vasim Məmmədəliyev. Bakı, 1992.
4. Cəlaləddin Hümayi. Qəzzalinamə. Tehran, 1336.
5. Е. Э. Бертельс. Суфизм и суфийская литература. М.,1965.
6. Ziyəddin Göyüşov. Daxilə pəncərə. Bakı, 1978.