XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində dünya, birinci növbədə rus şərqşünaslıq elminin zəngin ənənələri əsasında formalaşan Azərbaycan şərqşünaslğı XX əsrin sonu – XXI əsrin əvvəllərində öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoymaqdadır: İkinci dünya müharibəsindən sonra yetişmiş Ziya Bünyadov, Rüstəm Əliyev, Vaqif Aslanov… kimi görkəmli Azərbaycan «sovet şərqşünasları»nın tələbələri keçən əsrin son onilliklərindən başlayaraq öz sələflərinin görmüş olduqları böyük işləri sadəcə davam etdirməklə kifayətlənmir, bir tərəfdən milli müstəqillik düşüncəsinin total ideoloji təsiri ilə Azərbaycan şərqşünaslıq məktəbinin özünəməxsus metodoloji əsaslarını axtarır, digər tərəfdən, dünya şərqşünaslığının peşəkarlıq texnologiyasına yiyələnməyə, çoxspektrli elmi-ideoloji, siyasi maraqları səviyyəsinə qalxmağa çalışırlar.
Azərbaycan şərqşünaslığının, ənənəvi olaraq, üç istiqaməti daha çox inkişaf etmişdir: türkologiya, iranşünaslıq və ərəbşünaslıq.

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində (əslində 30-cu illərə qədər) bu sahələrdən ən populyarı türkologiya idi, XX əsrin 30-cu illərindən sonra respublikaya ideoloji basqıların nəticəsi olaraq (xüsusilə Azərbaycan xalqının genezisi ilə bağlı yanlış rəsmi mülahizələrdən irəli gələrək) türkologiya, prinsip etibarilə, yasaq edildi. Və məhz bundan sonra iranşünaslıq qarşısında «maneəsiz» inkişaf üçün geniş meydan açıldı… Azərbaycan şərqşünaslığının, ümumiyyətlə, şərqşünaslığın əsaslarını təşkil etmiş ərəbşünaslığa münasibət isə həmişə islam dininə rəsmi ideoloji münasibətlə bağlı olaraq çox mürəkkəb xarakter daşımışdır ki, bu, ayrıca bir söhbətin mövzusudur…
Azərbaycan iranşünaslığının son nəslinə aid kifayət qədər görkəmli bir nümayəndəsinin – Məsiağa Məhəmmədinin «Tədqiqlər və tərcümələr»ini hörmətli oxucuların, xüsusilə şərqşünas-iranşünasların mühakimələrinə təqdim edərkən söhbəti bir qədər uzaqdan başlamağım təsadüfi deyil… Azərbaycanın iranşünaslığa, obyektiv bir elm olaraq (sözün klassik mənasında!) böyük ehtiyacı vardır. «Azərbaycan» sözünün etimolgiyasından tutmuş QətranTəbrizi, Xaqani, Nizamiyə, hətta İran mədəniyyətinin tənəzzül dövründə yaşamış Saib Təbriziyə qədər Azərbaycan türk düşüncəsi tarixinin öyrənilməsində iranşünaslığın gördüyü (və görəcəyi!) iş heç bir digər sahə üzrə mütəxəssislərin səlahiyyətində deyil. Lakin azərbaycanşünaslıq üçün bu qədər zəruri olan iranşünaslıq araşdırmaları o zaman metodoloi problemlər yaradır ki, türkologiyanın tarixi fakturasına da interpretasiya vermək iddiasına düşür… və bu zaman iranşünaslıq öz meydanını buraxıb başqa meydanda at oynatmaq fikrinə düşən yalançı cəngavəri xatırladır. Onun hərbə-zorbaları, qeyri-adi təşbehləri, mübaliğələri yalnız məsələnin mahiyyətinə aşina olmayanların başını gicəlləndirə bilir.
Məsiağa Məhəmmədi özünün bilavasitə müəllimi professor Rüstəm Əliyevin təsiri ilə iranşünaslıq araşdırmalarını sözün geniş mənasında mətnşünaslıqdan başlamış, gənc yaşlarında poeziyada «hind üslubu»nun görkəmli nümayəndəsi Saib Təbrizinin yaradıcılığı barədə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının dəyərli əsərlərindən birini yaratmaqla hələ neçə illər bundan əvvəl yetkin bir iranşünas-şərqşünas olduğunu təsdiq etmişdir. Lakin müəllimindən fərqli olaraq, Məsiağa Məhəmmədi elə ilk mükəmməl əsərində mətnşünaslıq problemləri çərçivəsindən kənara çıxmağa, müasir filologiyanın maraqları miqyasında elmi-nəzəri mülahizələrini irəli sürməyə çalışmış, rus-sovet şərqşünaslığının ideya-məzmun özünəməxsusluqlarından nəticə etibarilə imtina edən «farsdilli ədəbiyyat» eklektikasında zəruri diferensiasiya axtaran klassik şərqşünasların arxasınca getməyə, farsdilli mətnin «etnik anatomiyasını» aşkarlamağa cəhd etmişdir.
Məsiağa Məhəmmədinin «Tədqiqlər və tərcümələr»inin əsas obyekti Azərbaycan ədəbiyyatıdır… O, İmam Qəzzalidən,Xacu Kirmanidən danışanda söhbətin əsas mövzusu Nizami, Kəlim Kaşanidən bəhs edəndə Saib Təbrizi olduğu kimi, müasir fars poeziyasına baş vuranda da mətləb böyük Şəhriyarın ədəbi-estetik mövqeyidir. Azərbaycan türkcəsinə birinci növbədə məhz Baba Kuhi Bakuvini, Şəms Təbrizini, Şeyx Məhəmməd Xiyabanini tərcümə edir… Və bu ədəbiyyatşünas işini həm də bir ideoloq-metodoloq kimi görən müəllif özünün sadə bir ədəbiyyatçı deyil, aydın mövqeyi ilə seçilən ədəbiyyatşünas-mütəfəkkir olduğunu təsdiq edir.
Mənim dərin inamıma görə, tarix elə gətirib ki, Azərbaycanı həm türkoloqlar, həm ərəbşünaslar, həm iranşünaslar, həm də qafqazşünaslar öyrənməli olmuş, bu sahələrin hər biri üzrə mütəxəssislər azərbaycanşünaslığa həmin sahələrin yalnız uğurlarını deyil, problemlərini, qüsurlarını da gətirmişlər. Və Azərbaycan xalqının tarixi öyrənildikcə türkologiya azərbaycanşünaslığın nəinki metodoloji «qida mənbələri»ndən birinə, bütövlükdə onun kontekstinə çevrilir. Odur ki, istər qafqazşünaslıq, istər iranşünaslıq, istərsə də ərəbşünaslıq Azərbaycanı (onun tarixini!) öyrənərkən türkologiyanın metodoloji nəzarətindən kənara çıxmamalı, «sərbəst» qərarlar qəbul etməməlidir. Məsələn, Nizaminin yaradıcılığı ilə uzun müddət yalnız iranşünaslığın məşqul olması ucbatından böyük Azərbaycan (türk!) mütəfəkkirinin qədim (və ilk orta əsrlər) türk eposundan gələn ideya-estetik mənbələri, demək olar ki, unudulmuş, daha çox «Nizamidə türk sevgisi» kimi absurd bir mülahizə ilə kifayətlənilmişdir. İran(fars-)dilli Azərbaycan, ümumən türk ədəbiyyatı məhz Azərbaycan, ümumən türk ədəbiyyatı olsa da, onun müəyyən ideya-məzmun, poetika-forma özünəməxsusluqları vardır ki, bu da nəinki yalnız həmin ədəbiyyatı, büövlükdə İran(fars-)dilli ədəbiyyatı milli sərhədlər qoymadan uzun illər iranşünas-filoloqların bölünməz tədqiqat obyektinə çevirmişdir: Rudəki, Firdovsi, Xaqani, Nizami, Ömər Xəyyam, Sədi Şirazi, Cəlaləddin Rumi, Əmir Xosrov Dəhləvi, Əbdürrəhman Cami, Saib Təbrizi… kimi müxtəlif etnik-kulturoloji regionlarda, müxtəlif ideya-estetik dövrlərdə yaşamış böyük sənətkar-mütəfəkkirləri birləşdirən, yəqin ki, təkcə onların hansı dilə üstünlük verməsi deyil, eyni zamanda linqvistik poetikaları, bir-birlərinə yaxından və ya uzaqdan ideya-mündərəcə, süjet-poetexnologiya təsirlərdir. Və klassik şərqşünaslığın əsaslandığı belə bir metodoloji müddəa da gərək yanlış olmasın ki, bu cür daxili birlik müəlliflərin milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq orta əsrlər ərəb-, fars- və türkdilli ədəbiyyatın ümumən ruhundadır… Odur ki, istənilən şərqşünas öz tədqiqat obyektinə ciddi (və kompleks) yanaşarkən qlobal bir paradoks qarşısında qalır: bir tərəfdə milli (regional) müəyyənlik, yəni aydın əlamətləri ilə seçilən ərəb, fars, türk özünəməxsusluqları; o biri tərəfdə eyni dərəcədə aydın görünən ümumi cəhətlər, ideya-estetik universallıqlar… Və mədəniyyətlərin qarşılıqlı asılılığının qəribə bir iyerarxiyası:
Ərəblər ərəbcə, farslar həm farsca, həm də ərəbcə, türklər isə həm türkcə, həm farsca, həm də ərəbcə yazırlar.
Bunun səbəbi nədir? Dillərin bir-birindən fərqli nüfuz səviyyələrimi, yoxsa xalqların bir-birindən fərqli ünsiyyətə girmək qabiliyyəti, milli düşüncənin (mədəniyyətin) dünyaya maraq genişliymi?..
«Tədqiqlər və tərcümələr» müəllifi yalnız konkret problemlər deyil, eyni zamanda mücərrəd paradokslar qarşısındadır. Bununla belə mən əminəm ki, Azərbaycanda öz metodoloji mövqeyini dəqiqləşdirmək dövrü yaşayan şərqşünaslığın, xüsusilə iranşünaslığın bu cür paradoksları, problemləri nə qədər çox (və bundan sonra hələ artmalı) olsa da, Məsiağa Məhəmmədi kimi öz kamillik dövrünə qədəm qoymuş mütəxəssislərin araşdırmaları şərqşünaslığın «mübhəmlər»ini aydınlaşdırmaqda, xüsusilə Azərbaycanın Şərq dünyasındakı tarixi mövqeyini müəyyənləşdirməkdə keyfiyyətcə yeni mərhələnin əsaslarını yaradacaqdır. Bu isə həmişə təvazökar tədqiqlərdən, tərcümələrdən başlayır…

(Professor, Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi Nizami Cəfərovun «Tədqiqlər və Tərcümələr» (Bakı, 2004) adlı kitabıma yazdığı ön söz)