«QƏRBLƏ İSLAM DÜNYASI ARASINDA
KÖRPÜ SALINMALIDIR»

Böyük Britaniya krallığının vəliəhdi, Şahzadə Çarlzın
Londonda keçirilmiş seminarda etdiyi çıxışın mətni:

Xanımlar və cənablar! Sizin burada iştirakınızdan olduqca məmnunam.
Xeyli müddət idi ki, müqəddəslik duyğusu və onun Qərbdə və islam dünyasında idrak problemi ilə əlaqəsinə dair belə bir seminarın keçirilməsi ideyası məni bərk məşğul edirdi. Məncə, bu, heç də problemin qəti həllinə nail olmaq cəhdi, yaxud bəzilərinin düşündüyü kimi, mürəkkəb bir məsələyə baxmağın sadə və rahat yolu deyildir. Əlbəttə, mən bu həqiqəti də anlayıram ki, mənim həmin mövzu ətrafında əvvəlki (hətta bu məsələdən tamamilə xəbərsiz şəxslərlə, yaxud transmilli iqtisadiyyatın nümayəndələri olan iş adamları ilə) söhbətlərim də orkestrdə böyük bir təbilin yersiz səslənməsi kimi hamının diqqətini özünə cəlb etmişdir. Mən bu fikirdəyəm ki, bizim hər birimizdə həmin müqəddəslik duyğusunun azacıq (zəif) da olsa, işartısı mövcuddur. Lakin bizim əksəriyyətimiz məsxərəyə qoyulmaqdan və ya sui-istifadəyə məruz qalmaqdan qorxub bunu boynumuza almırıq. Həmin məsxərəyə qoyulmaq qorxusu hətta Tanrının adını dilə gətirməkdən çəkinmək həddinə qədər gedib çıxır ki, bu da Qərb sivilizasiyasında məqsəd çatışmazlığının bariz bir nişanəsidir.

Mən söhbətimə belə bir inamla başlamaq istəyirəm ki, islam mədəniyyəti özünün ən yaxşı təzahüründə bir çox Şərq dinləri ( iudaizm, induizm, brəhmənizm və buddizm) kimi Qərbə mühüm bir söz deyir, belə ki, o, özündə ətraf dünyamıza münasibətdə müqəddəslik duyğularına daha düzgün və daha kamil bir baxışı qoruyub saxlamışdır. Mən hiss edirəm ki, biz Qərbdə islamın ilkin və dərin ənənələrinə hörmət qoymaqla, varlığımızın idraki köklərini anlaya və islam ənənələrinin köməyi ilə nəzəri yüksəlişə nail ola bilərik. Mən inanıram ki, bu proses öz etiqadlarımızı bir-birinə maksimum yaxınlaşdırmaqda bizə yardımçı ola bilər. Həmçinin islamın ehtiva etdiyi baxış Qərbdə insan və ətraf mühit barədə yenidən, daha yüksək səviyyədə düşünməyə təkan verər və ondan səhiyyədə, ətraf mühitin qorunmasında, kənd təsərrüfatında, şəhərlərin planlaşdırılması və memarlıq üslubunda faydalanmaq olar.
Mənim fikrimcə, müasir materializm özünün ifratçılığı və doğurduğu uzunmüddətli nəticələr baxımından ziyanlıdır. Dünyanın demək olar ki, bütün dinləri gerçəkliyə münasibətdə müqəddəslik duyğuları əsasında konstruktiv bir baxış irəli sürürlər. Misal üçün, ənənəvi xristianlıq inkarnasiya barədə simvolik və mistik ehkamları ilə ruh və materiyanın vəhdətindən, Tanrının dünyada və insanda təzahüründən söz açırdı. Lakin son üç əsr ərzində ən azı Qərbdə, bizim ətraf dünyanı dərketmə yolumuzda təhlükəli bir maneə yaranmışdır. Elm bizim idrak qabiliyyətimizi bir əmtəə kimi inhisara alaraq (və hətta istismar edərək), öz məqsədlərinə çatmaq vasitəsinə çevirmişdir. Din ilə elm bir-birindən ayrılmışdır və XIX əsrin naturalist şairi Uilyam Vordsvortun sözləri ilə desək, biz qoynunda yaşadığımız təbiət barədə az şey bilirik. Elm təbiəti Tanrıdan almağa cəhd göstərmişdir: bu minvalla o, kosmosu parçalamış, müqəddəs şeyləri ikinci pilləyə endirmiş, varlığa və ətraf aləmə münasibətdə bizim şüurumuzu korlamışdır.
İndi biz yalnız bu mövqeyin doğurduğu faciəvi nəticələrin miqyasını müəyyənləşdirməklə məşğuluq. Belə görünür ki, biz Qərbdə ətraf mühitimizin bütövlüyü hissini, bütün varlıq qarşısında qaçılmaz və böyük məsuliyyətimizi unudubmuşuq. Bu isə getdikcə güclənən bir depressiya ilə sonuclandı ki, onun sayəsində biz əcdadlarımızın əsrlər boyu qazandıqları ənənə, ağıl və düşüncənin qədrini bilməyə başlamışıq.
Məncə, müasir dünyada daha geniş, daha ətraflı bir baxışa ehtiyac vardır. Elm bizə təsəvvür etdiyimizdən qat-qat mürəkkəb bir dünyanı göstərməklə, olduqca dəyərli bir iş görmüşdür, lakin özünün müasir (materialist və birölçülü) formasında o, bütün şeyləri təfsilatı ilə açıqlaya bilməz. Tanrının fəaliyyəti Nyuton fizikasının qanunları, yaxud mexaniki saat ustasının işi qədər sadə deyildir. Frensis Bekon deyirdi ki, Tanrı öz möcüzələrini otun cücərməsində və yağışın yağmasında möcüzə görməyi bacarmayanları inandırmaq üçün göndərmir. Elm və texnologiya ruhani, əxlaqi və mənəvi prinsiplərdən nə qədər çox uzaqlaşırsa, bu uzaqlaşmadan doğan nəticələr bir o qədər təhlükəli və qorxunc olur. Necə ki, məsələn, gen mühəndisliyində elmi eqoizmin rüsvayçı sonuclarını müşahidə edirik.
İnanmaq istərdim ki, özgələşmiş dünyamızda bu materialist ehtirasların böyüməkdə olan təhlükəsini duyanlar var. Bəziləri deyə bilər ki, artıq proses geriyə dönməyə başlamışdır. Lakin məncə, hələ də tənqiddən sığortalanmış şəxslərdən ibarət böyük bir qrup mövcuddur ki, bu yolu bağlamağa çalışır. Bir çox alimlər yavaş-yavaş onları ilhamlandıran mürəkkəb məsələləri və varlığın sirrini anlamağa başlayırlar. Amma bizim daxili və xarici dünyamız, fiziki və ruhi təbiətimiz arasındakı körpünün yenidən kəşf olunmasına ehtiyac qalmaqdadır. Bu körpü bizim insani əlaqələrimizi göstərir və həmin funksiyanı ənənəvi elm və sənətdən faydalanmaqla yerinə yetirir. Bu həmən ənənəvi elm və sənətdir ki, insanı mədəniləşdirmiş və ona uzun həyat sürmək imkanı vermişdir. Əsrlərlə davam edən qəflət və bədgümanlıqdan sonra böyük dinlərin, o cümlədən, xristianlıq, iudaizm və islamın metafizik hikməti və eləcə də Platondan başlayan ənənəvi metafizika elmi (yada salaq ki, o, Qərbdə fəlsəfi və mistik nəzəriyyələrin mühüm mənbəyi olmuşdur) yenidən dirçəlməkdədir.
Mən həmişə hiss etmişəm ki, ənənə bizim həyatımızda heç də insan tərəfindən yaradılmış bir bünövrə deyil. Əksinə, o, təbii ritmik ahəng və fundamental harmoniya əsasında Tanrının bəxş etdiyi bir bəsirətdir: həmin harmoniya isə təbiətin bütün aspektlərində özünü göstərən əksliklərin vəhdətindən doğur. Ənənə – kosmosun əzəli nizamının inikasıdır ki, bizi varlıq aləminin böyük rəmzlərini anlamağa vadar edir. Uilyam Bleyk bunu belə açıqlayır: «Biz dünyanı bir qum dənəsində, əbədiyyəti bir saat içərisində görə bilərik».
Bu səbəbdən, mənim əqidəmcə, insan sırf bioloji hadisədən nəsə üstün bir şeydir. İncəsənət və mədəniyyət bunu parlaq şəkildə sübuta yetirir. Burada, misal üçün, müsəlman sənətkarların mövqeyini xatırlada bilərik: onların yaradıcılığı məharətlərini nümayiş etdirməyə, yaxud istedadları sayəsində yüksəlməyə deyil, yalnız öz sənətlərini Tanrıya təqdim etməkdən razılıq, məmnunluq duymağa yönəlmişdir. Məncə, bu mövqe Quranın aşağıdakı ayələrinin inikasıdır: «Hansı tərəfə baxsanız, Allahın təzahürünü görəcəksiniz: Allah hər yeri bürümüşdür və hər şeyi bilir». Bu mühüm məsumluq duyğusunun aradan getdiyini və beləliklə, hər şeyin məhvə sürükləndiyini təsdiq etməklə yanaşı, mən inanıram ki, əcdadlarımızdan bizə gəlib çatmış mütərəqqi dəyərlərin yaşaması onların bizim qəlbimizdə yaşamasından və müqəddəslik hissini, mistik duyğuları inkişaf etdirməsindən asılıdır.
Mən hələ 1993-cü ildə Oksford universitetindəki çıxışında islam və Qərb məsələsindən bəhs edərkən, göstərməyə çalışmışdım ki, ənənəvi dinlər varlığa öz konstruktiv baxışlarıyla bütün dünyəvi və səmavi məsələlərin əhəmiyyətinin yenidən kəşfi kimi mühüm bir yolda bizə yardımçı ola bilərlər. Varlığımızın həyati əhəmiyyətə malik bu aspektindən xəbərsizlik təhlükəsi təkcə bizim idrak və şüurumuzla əlaqədar deyil. Bu təhlükə həmçinin materializm sahəsində islam dünyası ilə Qərb arasındakı dərin uçurumla şərtlənir. İslamın Qərb materializmini rədd etməsi, mənim fikrimcə, siyasi aksiya deyil, yaxud paxıllıq və ya həqarət duyğusundan doğmur: məsələ tam əksinədir. İslam dünyası ilə bir tərəfdən əsas Şərq dinləri, digər tərəfdən isə Qərb arasında uçurum yaranması təhlükəsi inkarolunmaz bir reallıqdır. Əgər biz XXI əsr üçün düzgün oriyentirlər müəyyənləşdirmək məqsədilə mədəniyyətlərimizin hər birində dini və dünyəvi işləri birləşdirmək üçün əl-ələ verib səmərəli həll yolları tapmağı bacarmasaq, bu təhlükə gələcəkdə daha böyük və daha geniş miqyaslı olacaqdır.
Müqəddəs şeylərə belə düzgün baxışın tapılması həmçinin mühüm və gərəkli praktik sahələrdə də bizə yardımçı ola bilərdi. Bəzi alimlər nə deyirsə-desin, təbabətdə dinlə elm, maddi dünya ilə müqəddəslik duyğusu arasındakı əlaqələrin qılırması çox zaman kor-koranə sağlamlıq axtarışlarına, sağalma prosesinin bütövlük və sirrini anlamaqda acizliyə gətirib çıxarmışdır. Əgər xəstəxanalar sağalma prosesinə kömək göstərmək üçün daha mükəmməl üsullara yiyələnmək istəyirlərsə, onlar proqramlaşdırılmağa və hər şeydən öncə, sağalmanın bütövlüyünü əks etdirmək üçün planlaşdırılmağa möhtacdırlar. Müasir tibb elmi bir sıra möcüzəli uğurlarına baxmayaraq, əksər hallarda xəstəliyə birölçülü baxışı nəzərdə tutur. Bu elm bilmək üçün mövcud olan şeylərdən artıq şey bilmir (onlardan kənara çıxmır). Odur ki, bu elm ənənəvi baxışlar sayəsində dərinləşə və zənginləşə bilər. Məmnunluq hissi ilə qeyd edə bilərəm ki, hazırda ənənəvi və müasir baxışların sintezinə nail olmaq yollarını axtaranlar var. Bu sıradan son illər əlaqədə olduğum Londondakı Madilburn mərkəzini, Bristoldakı xərçəng xəstəliyinə tutulanlara yardım mərkəzini göstərə bilərəm.
Ətraf mühit bizim əməllərimizin fəlakətli nəticələrindən əzab çəkir. Bu, xeyli dərəcədə bizim iqtisadi inkişafa birtərəfli baxışımızdan irəli gəlmişdir: belə ki, son vaxtlara qədər məxluqatın bir-birindən qarşılıqlı asılılıqda olması nəzərə alınmırdı, təbiətin bətnində olan və fəaliyyət sahələrinin yaranması üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən tarazlığın mahiyyətini anlamağa az fikir verilirdi. Məhz bunun nəticəsidir ki, indi ətraf mühitin qorunması bir problemə çevrilmişdir, inkişafa qadir olan kənd təsərrüfatı belə əhəmiyyət kəsb etmişdir (əlbəttə, əgər biz torpaqdan səmərəli istifadə olunmasını və beləliklə, gələcək nəsilləri də yedirdə bilmək üçün onun gücünün qoruyub saxlanmasını arzulayırıqsa).
Ruhla materiyanın ayrılmasının dramatik nəticələr doğurduğu üçüncü sahə memarlıq üslubudur. Mən belə düşünürəm ki, bu ayrılma ultramüasir memarlıq üslubunun daxilindəki zəiflikdən – zəruri ruhani xüsusiyyətləri, kosmik bir harmoniyanı əks etdirən ənənəvi prinsipləri dərk etməyə acizlikdən irəli gəlir: Həmin ənənəvi prinsiplərə görə, insanlar yaşadıqları binalarda rahatlıq duymalı, orada ömür sürməyi sevməlidirlər. Məhz bu səbəbdən mən son beş il ərzində özümün kiçik memarlıq institutumu yaratmışam.
Titus Burkhardt yazır: «Ruhu sevindirmək – incəsənətin təbiətidir». Əlbəttə, hər sənət ruhani ölçüləri ehtiva etmir. Belə bir ruhaniliyi biz ənənəvi xristian memarlığında görürük – o, labüd şəkildə dərin simvolik şüuru bizim təsəvvür edə biləcəyimizdən də yüksək dərəcədə əks etdirir. Bu ruhani ölçü həmçinin islam memarlığının mürəkkəb həndəsi layihələrinin üslubunda özünü büruzə verir: bu üslub Quranın əsas müddəalarından qaynaqlanan ilahi vəhdətin inikası kimi yaranmışdır. Məhəmməd peyğəmbər özü də Quranın belə bir müddəasını vurğulamışdır: «Allah gözəldir və gözəllikləri sevir».
Yeri gəlmişkən, şəhərlərin planlaşdırılmasına nəzər salın. Böyük tarixçi İbn Xəldun anlamışdı ki, şəhər həyatı ilə mənəvi rahatlıq arasında sıx əlaqə sivilizasiyanın zəruri təməlidir. Görəsən, biz şəhərlərimizdə yenidən bu vəhdətə qayıda bilərikmi? Elə həmin İbn Xəldun deyirdi: «Sivilizasiyalar süquta doğru getdikləri kimi, sənətlər də tənəzzülə doğru irəliləyirlər».
Bütün bu prinsiplər nəhayətdə ilahi dəyərləri qorumaq uğrunda mübarizə ilə sonuclanır. Bu, həyatımızın mənəvi-ruhi bütövlüyünü dərk etməyi dirçəltmək – müasir dünyanın məhv etdiyi şeyi yenidən həyata qaytarmaq uğrunda mübarizədir. İslam mədəniyyəti özünün ənənəvi formasında dünyaya bu vahid mənəvi-ruhani münasibətin qorunub saxlanması üçn son dərəcə yüksək səylər göstərmişdir və biz yeni dövr Qərb nəsillərində analoji səyləri müşahidə etməmişik. Bu mənada biz islamın dünyaya baxışından çox şeyləri əxz edə bilərik və onlar bizə öz əzəli köklərimizi dərk etməyə, mövqelərimizi bir-birinə yaxınlaşdırmağa kömək göstərərlər. Həmin prosesdə bizim hər birimiz – həm müsəlman, həm də Qərb cəmiyyətləri – yenidən ətraf aləmə münasibətdə Tanrının üzərimizə qoyduğu məsuliyyətlərə cavab verən ənənəvi və müştərək həyat mövqelərimizi formalaşdıra bilərik.
Mən 1993-cü ildə etdiyim çıxışda Qərblə islam dünyası arasında qarşılıqlı anlaşmaya təkan verəcək son dərəcə geniş səylərin zəruriliyindən bəhs etmişəm. Bu işin əhəmiyyətinə mənim qəti inamım əsla dəyişməmişdir. Əgər münasibətlərimizdə cəhalət və təəssüb kök salarsa, bizim mədəniyyətlərimizin hər biri ölçüyəgəlməz itkilərlə üzləşəcəkdir.
Bu qarşılıqlı anlaşma və ehtiramı bərqərar etmək üçün çoxlu yollar mövcuddur. Hətta müqəddəs şeylər sahəsində sadə anlaşmadan başlaya bilərik. Bu, islam və Qərb sivilizasiyaları arasında yeni və dəyərli ilişkilər yaratmaq üçün potensial bir amildir.
Misal üçün, biz Britaniya məktəblərinə daha çox müsəlman müəllimlər cəlb etməkdən başlaya bilərik. Dünyanın hər yerində alamlar ingilis dilini öyrənmək istəyirlər. Lakin Qərbdə biz müsəlman müəllimlərin köməyilə beynimz kimi qəlbimizi də təlimləndirməyə möhtacıq. Mən qəti əminəm ki, bütöv bir sivilizasiyanın varlığı və yaşaması üçün biz daha dünyamızın əzəli göstəricilərindən bixəbər ola bilmərik. Mən inanıram ki, müqəddəslik duyğusu anlaşma üçün yeni üfüqlər açılmasına zəmin yaratmaqda bizə kömək edə bilər. Bu anlaşma bizim etiqadlarımız arasında əlaqələri gücləndirər və övladlarımız üçün, gələcək nəsillər üçün yaxşı miras olar.

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi