Qədir İsmayılın əziz xatirəsinə

Amansız ölüm tanınmış türkoloq-alim, AMEA akademik Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun baş elmi işçisi, türk ədəbiyyatının əvəzsiz tədqiqatçısı və təbliğatçısı İsmayılov Qədir Səlim oğlunu - Qədir İsmayılı bizlərdən ayırdı. Ağır itkidir. Bunu uzun illər onunla çiyin-çiyinə çalışan həmkarları hamıdan artıq duyurlar və hələ də Qədir müəllimin yoxluğuna inana bilmirlər. Bunu türk ədəbiyyatı ilə, Türkiyə-Azərbaycan ədəbi əlaqələri ilə az-çox maraqlananlar yaxşı anlayırlar, çünki bu sahədə Qədir İsmayıl qədər fəaliyyət göstərən ikinci bir şəxsin olmadığından agahdırlar.
Q.İsmayıl elmi-ədəbi fəaliyyətinə ötən əsrin 50-ci illərində, özü də müasir Azərbaycan ədəbi prosesinə həsr olunmuş yazılarla başlamışdı. Bu sahədə ilk addımları uğurlu olmuş, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığına həsr etdiyi "Konfliktlər, obrazlar, dil" adlı geniş məqaləsilə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdi. Lakin özünün etirafına görə, böyük türk şairi Nazim Hikmətin şəxsiyyəti və sənəti onun nəzərlərini qardaş Türkiyənin ədəbiyyatına yönəltmiş və elmi-ədəbi maraq dairəsini birdəfəlik müəyyənləşdirmişdi.

Bundan sonrakı qırx ildən artıq bir müddətdə Q.İsmayıl müasir türk ədəbiyyatına dair onlarla məqalə və çoxsaylı tərcümələr nəşr etdirmişdi. Onun yazılarının həcmi və xarakteri də rəngarəng idi: ədəbi hadisə, yeni kitablar haqqında məlumatlar və resenziyalardan tutmuş iri həcmli məqalələrə, nəzəri araşdırmalara qədər. Lakin bütün bu rəngarənglik içərisində Qədir müəllimin təkcə türk ədəbiyyatının deyil, bütövlükdə, dünya ədəbiyyatının iki böyük nümayəndəsinin - Nazim Hikmət və Yaşar Kamalın yaradıcılığına ardıcıl marağını sezməmək mümkün deyil (gözünün ağı-qarası bir oğluna "Yaşar" adı verməsi də Yaşar Kamala hədsiz sevgi və pərəstişindən qaynaqlanırdı). Bu iki dahi sənətkara çoxsaylı məqalələr həsr etsə də, həmin maraq azalmaq, sönmək bilmirdi, əksinə, Qədir müəllim, özü demiş, Nazim və Yaşar haqqında hər dəfə yenicə tapdığı və kəşf etdiyi bir şey barəsində danışırmış kimi söhbət edərdi. Həqiqətən də N.Hikmət və Y.Kamal yaradıcılığı onun üçün daim yeni idi. (Onun son mətbu yazısı da "Nazim Hikmət Rəsul Rza haqqında" adlanırdı). Bu fakt Qədir müəllimin ədəbi zövqü barədə çox şey deyir. Və həmin zövq onun Azərbaycan ədəbiyyatına münasibətində də özünü göstərirdi: Qədir müəllim yenilikçi şeirimizin bayraqları Rəsul Rzanın, onun Fikrət Qoca və Fikrət Sadıq kimi davamçılarının yaradıcılığına vurğun idi. Sonuncularla onu həm də şəxsi dostluq telləri bağlayırdı və Qədir müəllim bu dostluğu yüksək qiymətləndirirdi.
Qədir müəllimin namizədlik dissertasiyası da Yaşar Kamalın nəsrinə həsr olunmuşdu. Əslində, o, dissertasiyasını yazmışdı - çap olunan məqalələri buna sübutdur. Lakin o, axıradək bu dissertasiyasını müdafiə etmədi, daha doğrusu, professor Şamil Salmanovun dəqiq müşahidəsinə əsasən, buna macal tapmadı. Ona görə ki, yeni əldə etdiyi material əsasında məqalə hazırlayıb qəzetə və ya jurnala təqdim etmək, Qədir müəllimin nəzərində, Ali Attestasiya Komissiyası üçün protokollar və çıxarışlar hazırlamaqdan daha əhəmiyyətli və ləzzətli bir iş idi. O da başını aşağı salıb bu işlə məşğul olurdu. Qədir müəllim elmi axtarış və yaradıcılığına karyera vasitəsi kimi baxmırdı. Onsuz da bilənlər Qədir müəllimin kim olduğunu bilirdi. Təsadüfi deyildi ki, mərhum akademik Ziya Bünyadov "dərəcəli" türkoloqların narazılığına məhəl qoymayıb Qədir müəllimi türk filologiyası şöbəsinə müdir təyin etmişdi.
Beləcə Q.İsmayıl çoxlarının "türk" sözünü dilə gətirməkdən çəkindikləri bir dövrdə yorulmaq bilmədən türk ədəbiyyatını və mədəniyyətini öyrənib təbliğ etməklə məşğul olurdu və buna görə nə onda, nə də sonralar heç bir imtiyaz, ad-san ummurdu. Demokratiya və müstəqillikdən, Türkiyə ilə əlaqələrin bərpasından o, xidmətlərini gözə soxmaq üçün deyil, fəaliyyətinin miqyasını genişləndirmək üçün istifadə etdi. (Bu miqyası təsəvvür etmək üçün 1990-cı illərin dövri mətbuatına nəzər salmaq kifayətdir). Yeni peyda olmuş "türkoloqlar"ı xəfif kinayə ilə seyr etsə də, şikayətlənmirdi. Şikayəti bircə Türykiyə ilə elmi-ədəbi əlaqələrin çox vaxt ciddi və strateji prinsiplərə, real işlərə deyil, şüarçılığa söykənməsindən idi. Bu sahədəki iradlarını, dediyinə görə, diplomatik münasibətlərimizin on illiiynə həsr edilmiş tədbirdə səsləndirmişdi…
Q.İsmayılın bütün ömrü boyu qoruyub saxladığı yenilikçilik duyğusu onun gənclərlə münasibətinə də sirayət etmişdi. O, sözün həqiqi mənasında, gəncliyin dostu idi. Gənc alim və yazıçıların yaradıcılığını izləyir, onların uğurlarına sevinirdi, hər zaman sözü və məsləhətlərilə gənclərə dayaq durmağa hazır idi.
Ölümündən bir neçə gün əvvəl şəxsi kitabxanasındakı bir çox kitabları və jürnalları gətərib institutun elmi arxivinə bağışladı və əlavə etdi: "Qoy gənclər oxusun!". Marağalı Övhədi haqqında bir kitabı da bu sətirlərin müəllifinə verib: "Sənə lazım olar", - dedi. Bu nə idi? Olmaya Qədir müəllim nəsə duymuşdu?! Amma yox, o, yaxın dövr üçün planlarından danışırdı, məqalələrini toplayıb kitab halında nəşr etdirmək fikrində idi. Bir də Nazim Hikmətin yaradıcılığına həsr olunmuş respublika konfransının keçirilməsini arzulayırdı. Yazda belə bir konfransı təşkil etmək barədə razılığa gəldik. Amma bir həftə sonra… Qədir müəllim səssizcə bizləri tərk etdi…
Q.İsmayılın məğrur və təmannasız şəxsiyyəti, dolğun və şərəfli həyatı və … səssiz ölümü barədə düşündükcə, R.Rzanın "Çinar ömrü" şeirindən bu misraları xatırlayıram:

Fırtınada, qasırğada
Əyilmədi,
Acizlik, qorxu nədir -
bilmədi,
Yaşadı çinar kimi…
Az da, çox da yaşasaydı,
belə yaşayacaqdı.
Kökü torpağa bağlı,
vüqarlı çinar kimi,
müdrik babalar kimi…
Getdi səssiz, haraysız
Təəssüfü, yanğısı gəzdi
dodaq-dodaq
ağız-ağız…

Heyf sənə, Qədir müəllim! Qədrini qədərincə bilmədik…

"Bizim əsr" qəzeti, fevral 2002