yaxud

TƏNƏZZÜLÜN TƏSVİRÇİSİ VƏ TƏHLİLÇİSİ

Məşhur alman yazıçısı və tənqidçisi Tomas Mann 1875-ci ildə Almaniyanın şimalında yerləşən Lübek şəhərində doğulmuş və 1955-ci ildə Sürixdə vəfat etmişdir. Onun atası taxıl ticarəti ilə məşğul olurdu və sonralar Lübek şəhərinin senatoru məqamına da yüksələ bilmişdi. Odur ki, T.Mannın uşaqlığı tam firavan bir şəraitdə keçmişdir. Orta təhsilini bitirdikdən sonra o, sığorta şirkətində işə düzəlmiş və elə həmin dövrdə bədii yaradıcılığa başlayaraq, "Atılmışlar" adlı ilk əsərini qələmə almışdır. Mann çoxsaylı səfərlərdə və səyahətlərdə olmuş, eyni zamanda roman və hekayələr yazmaqda davam etmişdir. 1929-cu ildə o, ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Hitlerin hakimiyyətə gəlişi və Çexoslovakiyanın işğalından sonra Mann faciəvi sonluğu duyub öz həmvətənlərindəki militarist əhval-ruhiyyəyə etiraz əlaməti olaraq, Almaniyanı tərk etmiş və həyatının qalan hissəsini Amerikada və İsveçrədə keçirmiş, bir daha Almaniyaya qayıtmamışdır. Almanlar bunu ona bağışlamadılar, çünki üstəlik Mann ömrünün sonuna qədər öz xalqını və ölkəsini amansızcasına tənqid edirdi.

Tomas Mann dünya şöhrəti qazanmış alman yazıçılarından biridir. Yazıçının bədii dil sahəsindəki sənətkarlığı ona alman ədəbiyyatının klassikləri ilə bir sırada dayanmaq hüququ qazandırmışdır. Əslində onu alman ədəbiyyatının sonuncu klassiki saymaq olar. Onun nəsri özündən sonrakı ədəbiyyata əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. Alman ədəbiyyatşünası Georq Ştaynerin fikrincə, "müharibədən sonra nəsr və bədii dil sahəsində Tomas Mann ilə rəqabətə girə biləcək bir şəxs meydana çıxmamışdır". O, hətta əlavə edirdi ki, Günter Qras da heç vaxt alman dilində T.Mann kimi yazmağı bacarmayacaq. Alman mədəniyyətinin tanınmış tədqiqatçılarından olan professor Vilhelm Qusman isə yazır: "Tomas Mann alman nəsrində ən böyük sehrkardır. Onun "Buddenbroklar", "İosif və qardaşları", "Doktor Faustus" kimi romanlarında, hekayələrində, nitq və məqalələrində alman dilinin ruhu canlanır". Bu səbəbdən T.Mannın əksər əsərlərinin tərcüməsi müşkül və ağır bir işdir. O, xüsusən hekayələrində dillə elə oynayır və cinaslardan, təşbeh və istiarələrdən elə faydalanır ki, onları anlamaq və başqa dildə ifadə etmək qeyri-mümkünlük dərəcəsinə qədər çətin olur.
T.Mann ədəbi ənənələrə sıx bağlıdır, XIX əsr nəsrinin bədii təcrübəsindən geniş şəkildə istifadə edir, lakin Herman Hesse kimi öz dövründəki ədəbi dəyişikliklərə də biganə qalmır, əsərlərinə metaforik və alleqorik bir ruh verir. Yazıçı realist romanın üsul və vasitələrindən istifadə edir, lakin son nəticədə simvolizm, ironiya və digər qeyri-realist ünsürlərlə qarışmış romantik ruhlu məhsul meydana çıxır. Öz sözləri ilə deyəsi olsaq, o, "reallığı simvolik yüksəkliyə qaldırır".
T.Mann Şopenhauerin, Nitşenin və Vaqnerin də təsirinə məruz qalmışdır və bu təsir onun yaradıcılığına bədbin, pessimist bir atmosfer bəxş etmişdir. Eyni zamanda o, bütün alman yazıçıları kimi antik yunan və Roma mədəniyyətinə də bağlı olmuş və bu intəhasız dəryadan yaradıcı şəkildə bəhrələnmişdir.
Mannın əsərlərində ən müxtəlif mövzu və problemlər bir-birinə qarışıb: XIX əsrin sonlarındakı burjua mədəniyyəti, kapitalist dünyasında sənətkarın yaşamaq haqqı, XX əsrin 30-40-cı illərində Almaniyanın taleyi, siyasi mühacirət, ədəbiyyat, fəlsəfə və s. O, özünü "tənəzzülün təsvirçisi və təhlilçisi" adlandırır və eyni zamanda tənəzzül və nihilizmə qalib gəlmək əzmində olduğunu bildirir. Məqalələrindən birində T.Mann yazır: "Almaniyanın vəziyyəti o vaxt düzələcək ki, Karl Marks Fridrix Hölderlinin əsərlərini oxumuş olsun". Və əlavə edir ki, bunun əksi də zəruridir, yəni bu iki fikir cərəyanının birtərəfli tanışlığı səmərəli olmayacaqdır. Beləliklə, Mann Almaniyanın idealist və romantik ruhu ilə inqilabi və sosialist meylləri arasındakı təzada diqqət yetirir və bu cür çıxış yolu görürdü. O, həmçinin Almaniyanın "xəstəliyindən", mütəfəkkir almanla militarist alman arasındakı ziddiyətdən və bu ziddiyyətin təhlükəli nəticələrindən danışırdı.
Ölüm, sənət və bunların həyatla qarşıdurması, əksliyi Tomas Mannın əsərlərinin başlıca problematikasını təşkil edir. Təsadüfi deyil ki, çoxları onun romantiklərin əbədi problemi - sənətlə həyat arasındakı təzad üzərində "baş sındırdığını" qeyd edir və buna sübut kimi onun əksər qəhrəmanlarının sənətdən uzaq olduğunu vurğulayırlar.
T.Mannın ən mühüm əsəri, şübhəsiz, "Sehrli dağ" adlı irihəcmli romanıdır. Burada yazıçını düşündürən əsas məsələ zaman və varlıq, ölüm və həyat problemidir. T.Mann bu məşhur promanda zamanın mahiyyətini, onun varlıq və insanla əlaqəsini xüsusi bir dərinliklə araşdırır. Əsərdəki simvolizmi və fəlsəfi problematikanı duymayan oxucuya o, son dərəcə maraqsız və cansıxıcı görünə bilər. Belə ki, burada nə həyəcan doğuran hadisələr var, nə kəskin konfliktlər, nə də oxucunu intizarda saxlamaq üçün düşünülmüş üsullar…
T.Mann yazıçı olmaqla yanaşı, həm də incə təhlil qabiliyyətinə malik tənqidçi və ədəbiyyatşünas idi. Onun çoxsaylı məqalələri tənqid və təhlil bacarığının misilsiz nümunələri kimi bu gün də ədəbi-estetik dəyərini qoruyub saxlayır.

Hazırlayan: Məsiağa Məhəmmədi