MEKSİKA YAZIÇISI KARLOS FUENTES İLƏ MÜSAHİBƏ

-Şimali Amerika mədəniyyətinə daimi marağınız haqqında danışa bilərsinizmi? Şimalla Cənub arasında əlaqə hansı səviyyədədir?
- Mənə elə gəlir ki, bu gün Şimali Amerika ilə Latın Amerikası arasında ədəbi əlaqələr mənim üşaqlıq çağlarımda olduğundan qat-qat güclüdür. Mən özüm əlahiddə bir faktam, çünki ABŞ-da böyümüşəm. Mən nəinki Şimali Amerika ədəbiyyatına, bütövlükdə onun xalq mədəniyyətinə çox yaxın olmuşam. Məsələn, kino, radio (o vaxtlar hələ televiziya yox idi) və caz musiqisi mənə çox təsir göstərib. Sonralar, gənclik illərində aşkar etdim ki, bu təsirlər yalnız mənimlə məhdudlaşmayıb. Kinonun fövqəladə təsirini Manuel Punqun, Kabrera İnfantenin və Salvador Elisondonun yaradıcıdığında görmək mümkündür, caz musiqisinin təsirini isə Kortasarda. Bildiyimə görə, ABŞ-dan başqalarına nisbətən az təsirlənən yazıçı Alexo Karpatye olub. Borxesə də ingilis-amerikan mədəniyyətinin təsiri böyükdür, hərçənd çox məhdud bir mənada. Borxes daim özünün Çestertona, Kiplinqə və Stivensona sevgisindən danışardı.

Bu təsir birtərəfli istiqamətə malik olub. İndi də müəyyən dərəcədə belədir. Servantesin «»Don Kixot»unun ingiliscəyə tərcüməsini redaktə etdikdən sonra bilirəm ki, Şimali Amerikada «Don Kixot»u oxumağı bacarmayan və onu əhəmiyyətsiz əsər sayan savadlı dostlarım var. Bu, ona bənzəyir ki, mən deyəm: «Çoseri, Şekspiri, Con Bunyanı oxuya bilmirəm və onlar mənə yaddır. Bu yazıçılar mənə yad deyil və «Don Kixot» da gərək ingilis-amerikan oxucularına yad olmasın.
- «Don Kixot»dan söhbət düşdü. Siz «Servantes və ya oxumağın tənqidi» adlı məqalənizdə deyirsiniz ki, bu roman bizə «oxumağın tənqidi»ni təqdim edir, halbuki Coys bizə «yazmağın tənqidi»ni verir. Bu məsələni açıqlaya bilərsinizmi?
- Məncə, roman əslində janrsız bir janrdır, müəyyən bir janra sığa bilməz, çünki o, təsbit olunsa, daşlaşar və daha janrların dəyişdiyi və ya dialoqa girdiyi janr ola bilməz. Bu, ona görədir ki, roman əslində eposun törəməsidir. Roman mif, yaxud faciədən daha çox, eposdan doğulmuşdur. Amma eyni zamanda o, özündən əvvəl mövcud olanları ələ salır. Mənə elə gəlir ki, Servantesdən Coysa qədər çəkilmiş bir dairə var və bu dairədə «Don Kixot» və «Uliss» məsxərə eposlarıdır, qarət olunmuş eposlardır ki, eposdan doğulurlar, amma öz valideynlərini inkar edirlər – istər qəhrəmanlıq nəğmələri olsun, istərsə bütün Qərb eposları: Coysda isə Homerdən tutmuş kraliça Viktoriyaya qədər. Buna görə Servantesdə bir növ dünyanı yenidən oxumaq tərzi var, Coysda isə Qərbin solğunlaşmış perqamentini yenidən yazmaq və yozmaq metodu. Məncə, Servantes müasir romanın başlanğıcını qoymuş və Coys müəyyən bir şəkildə onu başa çatdırmışdır və beləliklə, bu iki şəxsiyyət dairənin qapandığı yerdə bir-birinə qovuşurlar. Bu yer Servantesin dünyanın birmənalı, sxolastik və kanonik oxunuşunu, Coysun isə dünyanın yalnız birölçülü, pozitivist, naturalist və realist yazılışını tənqid etdiyi yerdir. Bu iki şəxsiyyət bu janrsız janrın başlanğıc və son nöqtələridir. Çox maraqlıdır, bu gün «Don Kixot»u oxuyanda, onun nə qədər müasir olduğunu və onun daxilində neçə janrın fəaliyyət göstərdiyini görürük. «Don Kixot» - eposdur, rıtsar romanıdır, çoban romanıdır, Bizans romanıdır, roman içində romandır, çox şeylərdir və çox dillər tələb edir. Mən müasir romanı dillərin çəkişmə səhnəsi, müxtəlif dillərin mübarizə meydanı, yəni yaşadığımız dünya sayan Baxtinlə razıyam. Bu romanda bir neçə dil bir-biri ilə çəkişir və məncə, Servantesin dahiliyi ondadır ki, romanı müxtəlif dtillərin toqquşması zəminində yaratmışdır. Bu, o formadır ki, Coys dünyanın çoxlu dillərini oxuyarkən, ondan idrak və emosiya zirvəsində faydalanmışdır. Bir cümlə bir-biri ilə çəkişən çoxsaylı dilləri ehtiva edir.
- «Optimizm və qələbə diyarı olan bir ölkədə yeganə məğlübiyyət romançısı» adlandırdığınız Uilyam Folkner barədə nə deyə bilərsiniz?
- Yeni dövrdə faciə təkcə ədəbiyyatdan deyil, ümumiyyətlə, dünyadan qovuldu. Xristian optimizmində və sonrakı varlanmış, hedonist və sənayeləşmiş cəmiyyətdə faciəyə yer yox idi. Hər şey şən olmalı idi. Xristianlıq anlayışında xilaskarlıq və nicat var idi, dünyəvilik anlayışında isə inkişaf. Və biz unutduq ki, tarix optimizmə zəmanət vermir. XX əsr bizi ayıltdı və bizə dedi ki, tarix optimizmə və inkişafa zəmanət vermir. Dostoyevski bunu anlamışdı, Uilyam Bleyk bunu anlamışdı, Markiz de Sad və Klayst da həmçinin. Lakin həmin xoşbəxtlik və utopik idealın qalası olan Amerika qitəsində («biz kəşf olunmuşuq ki, dünyanı xoşbəxt edək») biz çətinliklə utopik vədləri bir kənara qoyub insan nəslinin faciəsi ehtimalını qəbul edə bilirik. Və mən həqiqətən əminəm ki, Qərb yarımkürəsində bu mümkün faciəni qəbul edən yeganə yazıçı Uilyam Folkner olub. Bu baxımdan o, Latın Amerikası əhalisindən daha çox Latın Amerikasına mənsubdur. Mən həmişə demişəm ki, görunur, Latın Amerikası Meyson-Dikson xəttinin cənubundan başlayır. Cənub – Latın Amerikası mənasındadır və odur ki, Folkner latın amerikalıdır və əgər bunun üçün başqa bir dəlil gətirməsək, onun dili kifayətdir. Folkner həmin tragik pafosu vermək üçün elə bir dildən istifadə edir ki, bizdə onun qədim ənənəsi var və bu, barokko dilidir. Bir vaxtlar Alen Teyt təhqiramiz bir tonda Folkneri «diksi qonqorist» adlandırmışdı. Məncə, Con Milton ilə yanaşı XVII-ci əsrin ən böyük şairi olan bir sənətkara bənzədilmək şərəfdir. Özü də belə bir əlaqə mövcuddur. Borxes Folkneri tərcümə edərkən, Folknerin nəsrinə nəsə bir ziyan vurmaq məcburiyyətində qalmayıb. Bu nəsr ispan dilində hətta daha da yaxşılaşır, çünki onun banisi və nümunəsi burdadır və onun adı Luis Qonqoradır. Bizim elə bir dilə ehtiyacımız var ki, faciəni çatdıra bilsin – barokko dilinə, yanğı dilinə, vakuumu doldurmağa xidmət edən bir dilə, həqiqəti axtaran xalqın dilinə. Məncə, Folkneri başa düşmək üçün bu məsələni bilmək zəruridir. Məğlubiyyət yazıçısı olmaq üçün «mən cənubluyam» demək kifayət deyil. Cənub məğlub oldu, bu, Birləşmiş Ştatların yeganə bölgəsidir ki, məğlub olub, halbuki bu ölkənin bütün qalan hissəsinin bünövrəsi qələbə olub və heç vaxt məğlubiyyətdən ibrət götürməyib. Münasib dil tapmaq da zəruridir və heyrət doğuran budur ki, seçilən dil istər-istəməz barokko dili olur və o da xeyli dərəcədə ispan dilindən qidalanır. Bir sözlə, mənim fikrimcə, Folkner yaradıcılığında bu gün barokko dilindən necə istifadə etmək barədə əsaslı bir dərs var: bu, yalnız forma dərsi deyil, dərin tarix dərsidir ki, biz necə məğlubiyyəti qəbul etməliyik, tarixdə faciənin mümkünlüyü ilə barışmalıyıq. Bu, həm də dərin bir ədəbiyyat dərsidir, yəni roman vasitəsilə romanın kəşfi, hekayə danışmaqla hekayənin kəşfi və şəxsiyyətlərin onlara fəaliyyət imkanı vermək yolu ilə kəşfi. Elə bilirəm, bütün bunlar Latın Amerikası ədəbiyyatına dərin təsir göstərib. Şübhə yoxdur ki, daha gənc yazıçıların çoxu, o cümlədən, Qarsia Markes, Mario Varqas Lyosa və mənim özüm Folknerin ciddi təsirinə məruz qalmışıq.
- Nə üçün sizin mənsub olduğunuz nəslə qədər Latın Amerikasında Coys və Folkner üslubunda roman yazılmamışdır?
- Zaman və məkanla əlaqədar olan sadə, eyni zamanda mürəkkəb bir səbəbə görə. Latın Amerikasında fasiləsiz zaman-məkanın davamlılığı hissi qırılıb. Bizim tariximizin dərinliklərindən gələn və məsələn, bizim qırmızı dərililərin mifologiyasında mövcud olan, eləcə də Renessans dünyasında rast gəlinən bu davamlılıq (dövri zaman, eynizamanlıq zamanı, Coysa böyük təsir göstərmiş Vikonun nəzərdə tutduğu anlamda spiralvari zaman) biz yeni dünyaya qədəm qoymaq qərarını qəbul etdiyimiz anda aradan qalxdı. Biz istiqlalın əldə olunması ilə bu yeni dünyaya qədəm qoyuruq və ayırd etməli oluruq ki, müasir zamanın mənası nədir. Bu müasir zaman isə XVIII əsrin zamanıdır, Maarifçilik əsrinin zamanıdır, irəliyə gedən birölçülü zamandır ki, bir daha bizi xoşbəxtlik, tərəqqi, insan xislətinin və bəşəri qurumların təkamülü mənzilinə çatdıracaq. Beləliklə, biz bu birölçülü zaman üzərində yola düşürük, bu zaman bizi özünə məftun edir və biz elə romanlar yazırıq ki, onlar da birölçülü romanlardır, bu inkişaf zamanına layiq olan romanlardır. Lakin bu, bizim varlığımızın yarısının inkarıdır, bizim keçmişimizin inkarıdır, bizi Latın Amerikasında çoxmədəniyyətli və çoxmillətli bir cəmiyyət kimi seçdirən çoxlu şeylərin inkarıdır. Sonra elə bir vaxt gəlib çatır ki, bu birölçülü zaman Avropada alt-üst olur. Uilyam Folkner bu hadisənin əlamətidir, Coys onun ən görkəmli təzahürüdür, eləcə də Marsel Prust, Virciniya Vulf və Kafka – onlar hamısı birölçülü zamanın məğlubiyyətindən danışırlar. Zaman çox şeylərdir: Vikonun spiralvarı zamanıdır; təxirə düşmüş zamandır ki, onda Virciniya Vulf üçün keçmiş indidir; qədim alman, yəhudi əfsanə və miflərində Frans Kafkanın tapdığı gizli zamandır; Prust yaradıcılığında zamanın yoxa çıxdığı andır. Və birdən bizim bu romançılarımız özlərini bu zamanda görürlər, elə bir zamanda ki, bundan əvvəl də onu görmüşdülər. Avropa romanı zamanın bu anlayışın kəşf etdiyi həmən dövrdə Qorotisa, Oktavio Pas, Neruda və Luqones kimi şairlər də eyni işi görürdülər. Buna görə Avropa romanı ilə Latın Amerikası poeziyasının birgə təsiri bu regionun romançılarını özlərinə bu sözləri deməyə vadar etdi: «Coysun və Prustun haqqında danışdıqları hansı zamandır? Mənim zamanım deyil ki? Bəli, bu mənim zamanımdır, çünki biz tariximizin erkən çağlarından həmin zamanı yaşamışıq və sonra XIX əsrdə onu unutmuşuq». Deməli, biz Avropa zamanının XX əsr romanı və şeirində təzahür edən dəyişikliyində öz zamanımızı yenidən kəşf etdik. Bu, mədəni birliyə və mədəniyyət sahəsində qarşılıqlı kəşfə dair maraqlı hadisədir. Biz başqa heç bir sahədə Qərbə və Avropaya bu qədər yaxın olmamışıq.
- Siz bu müasir romanı «mən»in silinməsi prosesi adlandırmısınız.
- Bəli, müasir romanda bir növ etirafla rastlaşırıq. Müqəddəs Avqustindən başlamış Montenə və Russoya qədər yazıların mərkəzində «mən» («eqo») durmuşdur. XVIII-XIX əsrlərin əksər Avropa romanlarına uzunluq və müfəssəllik bəxş edən də elə həmin «mən» olmuşdur. Sonra birdən bu avropalı «mən» öz simasını itirir və bu itirilmiş simanın adı Kafkadır. Müasir romanın yağlanmış maşınında Praqa kabusu peyda olur və biz qoruxuruq. Fikrimcə, biz tənha şəxsiyyətin ilkin süqutu ilə qarşılaşmışıq və qarşımızda belə bir başlıca sual durur ki, fərdi necə xilas edək və indi onu hara qoyaq. Məhz bu səbəbdən mən belə hesab edirəm ki, ispan ədəbiyyatı öz üzərinə böyük bir missiya götürmüşdür. Novalisin yazılarında heyrətamiz bir səhifə var ki, orada o, yaradılmış, lakin hələ adı və siması olmayan şəxsləri kəşfindən danışır. O, onları «fiqur» adlandırır. Heçdən fiqurlar yaratmağa qadir olan bir ədəbiyyat varsa, o da ispan ədəbiyyatıdır, çünki onun bu sahədə üç parlaq misalı var, yəni Selestina, Don Juan və Don Kixot. Mənim bu mövzuya xüsusi marağım var və «Bizim torpaq»da onu göstərməyə çalışmışam, xüsusən o üç gənc kişinin nümunəsində ki, daim sahilə gəlirlər, onların adı yoxdur, siması yoxdur, xatirəsi yoxdur. Elə bir şey yoxdur ki, onlara fərdiyyət bəxş etsin. Müasir faciəvi romanı məşğul edən başlıca məsələ insan şəxsiyyətinin həmin bu dağılmasıdır. O şeydir ki, onu hər gün görürük: bu, küləvi kommunikasiyalar, atom bombası, SPİD problemidir, milyonlarla məsələdir ki, Qərb sivilizasiyasının qiymətli məxluqu olan fərdin mövqeyini məhvə sürükləyir. Roman daim hadisələri qabaqlamış və bu əsas problemlə bağlı narahatlığını bildirmişdir.
- Avropadakı ədəbi inqilabla eyni vaxtda sizin Meksikada inqilab baş vermiş və bu inqilabın nəticəsi olan ədəbiyyat yaranmışdı. Onların əhəmiyyəti barədə danışa bilərsinizmi?
- Mənim fikrimcə, Meksika inqilabı siyasi, iqtisadi və ictimai uğursuzluqlarına bacmayaraq, istər Meksikanın özü üçün, istərsə də hər iki Amerika üçün çox mühüm bir hadisə idi. O, Meksikadan ötrü böyük bir fürsət idi ki, müstəmləkəçilik və müstəqillik təcrübəsindən sonra qərbləşmə qabığını qırıb öz üzünə, öz ənənələrinə düz baxmaq barədə qəti qərar qəbul etsin. Ola bilər ki, gördüyümüz şey o qədər də ürəkaçan deyil, amma nə varsa, odur. Bəlkə də sifətində qan axan yarası olan qorxunc bir maska görürsünüz, bu maskanı cırın, onun altında yenə qan axan yara və başqa bir maska görəcəksiniz, bilmirəm. Amma bu ölkə özünə baxır, bu ölkə öz izolyasiyasını dağıdır. İnqilabın Sapata və Vilya kimi əzəmətli rəhbərləri elə bir döyüşün nümayəndələridir ki, onda Meksika özünü dərk edir; şimalda yaşayan meksikalıların çoxu cənuba, şərqdə yaşayanların çoxu qərbə üz tutur – inqilab konstruktiv bir qarışıqlıq yaratmışdı və bizim bu günkü varlığımızı meydana gətirirdi, o cümlədən, romanları və romançıları. Odur ki, Meksika inqilabının romanları bizə tariximizin bu əsas hadisəsindən söz açır. Bu inqilab Martin Luis Qusmana imkan yaradır ki, xronika yazsın və əgər o yazmasaydı, belə bir xronika ümumiyyətlə olmazdı, çünki Meksikanın ciddi siyasətçiləri o dövrdə və lap son zamanlara qədər də nə isə yazmırdılar. İndi siyasətçilər danışırlar, hətta çox danışırlar, boşboğazlıq, qeybət və etiraf edirlər. O vaxtlarsa, belə deyildi. Ona görə əldə olan xronikalar yalnız «Qartal və ilan» kimi əsərlərdir. Sonra Asuelanın zəngin və heyrətamiz əsəri gəlir. Onu daha çox bir romanın – «Bədbəxtlər»in müəllifi kimi tanıyırlar, lakin onun əsərləri Meksika həyatının təqribən otuz ilini əhatə edir: bunlar bizim «Bəşəri komediya»mızdır. Sonra Aqustin Yanesin növbəsi gəlir və o, inqilabın bu aydın ünsürlərini dəyişdirir, yeni ədəbi üsullardan faydalanır ki, inqilab zamanını parça-parça etsin və inqilabın bu ölkəni, onun zaman və məkan hissini necə dağıtdığı barədə bizdə daha dərin duyğular yaratsın. Və sonra inqilabın zirvəsinə çatırıq. Bu da Xuan Rulfodur ki, inqilab romanını və ya kənd romanını qızılı meyvələri olan çılpaq ağac şəklində bizə təqdim edir.
- Bu təsviri bir qədər açıqlaya bilərsinizmi?
- Rulfo son dərəcə lakonik və olduqca dramatik bir nəsr yazan müəllifdir və mənə elə gəlir ki, o, tamamilə çılpaq, bir yarpağı da olmayan qara bir ağac çəkib, amma birdən görürsən ki, onun üstündə nə isə parlayır, yaxınlaşıb həmin çılpaq ağacdan qızılı alma sallandığını görürsən, almanı dərirsən, yeyirsən və ölürsən, bəlkə də çox maraqlı yuxular gördükdən sonra. Məhz bu təcrübələrin köməkliyi ilə biz Meksikada modern roman yaza bilirik, Meksika şəhəri haqqında roman yaza bilirik. Bu işi mənim mənsub olduğum nəsil başlayıb və sonrakı nəsil, məsələn Saines, Sapata, Mariya Luiza Puqa kimi şəhər yazıçıları davam etdiriblər. Hər bir mədəniyyətdə gərək keçmişi cəlb etmək üçün fasiləsiz bir proses olsun, yoxsa keçmiş özü onda iştirak edəcək, amma quru və faydasız bir şəkildə. Bu baxımdan mənə xoşdur ki, bizdə inqilab romanı, kənd romanı və necə deyərlər, yerli roman olub və indi romançılığın başqa bir mərhələsinə keçə bilərik.
- Sizcə, mifləri qoruyub saxlamaq zəruridir?
- Bəli. Nə üçün özümüzü yoxsullaşdırmalıyıq? Əgər tanıdığınız və qoynunda bəsləndiyiniz mifi əldən versəniz, əmin ola bilərsiniz ki, başqa bir mifi siyasi və ya kommersial formasında sizə sırıyacaqlar.
- Siz indi də Amerika ədəbiyyatını maraqla oxuyursunuz?
- Mən həmişə Birləşmiş Ştatlar ədəbiyyatının yorulmaz oxucusu və pərəstişkarı olmuşam. Şübhəsiz, bu gün də Uilyam Stayron, Filip Ros (Roth), Miller və s. kimi yazıçıların əsərlərini oxumaqdan ləzzət alıram. Bu ədəbiyyat doğrudan da, ulduzlar kəhkəşanıdır.
- İngilis ədəbiyyatı da sizi bu cür həyəcanlandırırmı?
- Düzünü deyim ki, yox. Onların yazıları məni o qədər də cəlb etmir, Amerika yazıçılarının əsərləri qədər maraqlandırmır.
- Nə üçün belədir?
- Görünür, İngiltərədə belə bir hiss yaranıb ki, hər şey deyilib. Bizdə belə bir hiss var ki, nələrisə ilk dəfə deyirik və ya deməyə məcburuq, çünki əgər deməsək, deyilməmiş qalar. Daha mühüm məqam budur ki, Britaniya yaxud Fransada olduğu kimi tam inkişaf etmiş şəhər cəmiyyəti formalaşdıqda, hiss edirsən ki, cəmiyyət özü-özünə nəzarət edir və onun barəsində yazmağa marağın qalmır, çünki bütün məsələlər qəzetlərdə, radio və televiziyada deyilir. Amma bu, bizə belə bir məsələni aydınlaşdırmır ki, nə üçün ABŞ kimi informasiya ilə dolu bir ölkə əhəmiyyətli ədəbiyyata malikdir. Bu bəlkə də yeni dünya hissindən doğur, hələ nələrinsə adlanmalı olması hissindən irəli gəlir. Bilmirəm. Amma ümumilikdə, bizim üçün yazmağın stimulu şəhər cəmiyyətinin zəifliyi və çatışmazlığıdır. Əgər filan şeyi deməsən, deyilməmiş qalar. Bu, çox güclü stimuldur. Məncə, bu siyasi mövqeyindən asılı olmayaraq, bütün yazıçılar üçün müştərək bir hissdir.
- Bu, daimi bir ehtiyacdırmı?
- Əgər nəzərə alsanız ki, Latın Amerikasında ən inkişaf etmiş şəhər cəmiyyətləri Uruqvay, Çili və Argentinadır, sonra görsəniz ki, onlar hara çatıblar və hara gedirlər, onda, bəli, daimi olacaq. Pinoçeti yada salın, işgəncələr, generallar, xuntalar. Şəhər cəmiyyətləri olmayan ölkələrə nəzər salın, məsələn, Nikaraquaya, Salvadora, Hondurasa. Onlardan nə gözləyirsiniz? Qarşıda uzun bir yol dayanır. Xoş romançıların halına və vay xalqın halına!
- Belə bir vəziyyət, məntiqə görə, məsuliyyəti zəruri edir. Siz ədəbiyyatda məsuliyyət və inqilab məsələsinə necə baxırsınız?
- Mənim mövqeyim Sartrda və ya sosialist realizmində olan məsuliyyət anlayışından fərqlənir. Mən belə düşünürəm ki, dil cəmiyyətin bir sahəsidir və dili inkişaf etdirmək böyük bir ictimai funksiyadır. Bu işi həm Mallarme görür, həm də Romen Rollan. Odur ki, mən sırf şairliklə siyasi fünksiya arasında bir ziddiyyət görmürəm. Mənim üçün burada təzad yoxdur. Marks daim bu barədə düşünürdü ki, maddi istehsalla intellektual istehsal arasında nəhəng bir tənasübsüzlük (disproporsiya) mövcuddur və bu məsələyə bir cavab tapa bilmirdi. O, bilirdi ki, bədii və ədəbi yaradıcılığı iqtisadiyyatın vəziyyətinə, yaxud maddi şəraitin inkişaf mərhələsinə əsasən şərh etmək mümkün deyil. Marks bunu bilirdi, amma ikinci dərəcəli marksistlər bilmirlər. Yuxarıda göstərdiyim funksiya bütün cəmiyyətlər üçün əhəmiyyətlidir, lakin daxildən və xaricdən saysız zərbələrlə dili daim susdurulmaq və ya təhqir olunmaq təhlükəsinə məruz qalan bizim cəmiyyətimiz kimi toplumlarda yazıçının funksiyası yalnız dildən istifadə edən, dili yaradan, yaxud dil ilə yaradan bir adamın funksiyasıdır. Bircə bu, onun siyasi və ictimai fünksiya kəsb etməsi üçün kifayətdir.
- Şimalla Cənub arasında dialoqa qayıdaq. Siz onlar arasında sərhədlər olduğunu qeyd etmisiniz. Bu sərhədləri necə aradan qaldırmaq və ya onları necə keçmək olar?
- Bu, ya mədəniyyət vasitəsilə olur, ya da qarşıdurma yolu ilə. Təəssüf edirəm ki, qarşıdurma yolu ilə olacaq. Biz iki fərqli mədəniyyətə malikik və gərək bu fərqləri qəbul edək. Onu da qəbul edək ki, bu fərqlər siyasi fərqlər formasında təzahür edir. Şimali və Cənubi Amerikada bir-birindən fərqli iki dünyaduyumu, fərqli məqsədlər, həyat tərzləri və anlayışlar mövcuddur. Görünür, amerikalılar üçün bunu anlamaq çox çətindir, çünki (bir daha Folkneri və qələbə hissini yada salaq) onlara elə gəlir ki, onlar universal həqiqətin daşıyıcılarıdır və onlar üçün yaxşı olan şey dünyanın qalan hissəsi üçün də yaxşı olmalıdır. Məgər onlar Tanrının seçilmiş bəndələridir?! Onlara və onların dəyərlərinə olan bütün hörmətimə baxmayaraq, deməliyəm ki, belə deyil. Onların təklif etdiklərindən fərqli olan başqa dəyərlər, fəaliyyət üçün başqa yollar və həyatda başqa məqsədlər də mövcuddur. Onlar bu mətləbi dərk etməyincə, bizim Qərb yarımkurəsində birgə yaşayışımız çətin olacaq. Düzü, fikirləşirəm ki, bu problemin həll üçün bir yol var: çalışıb onlarla daha çox əlaqə yaratmalıyıq. Amma bu da çətin işdir, çünki ABŞ yaddaşsız bir ölkədir. Bizim Latın Amerikasında nə qədər istəsəniz xatirəmiz var. Amerikada kütləvi informasiya vasitələri yaddaşı əvəz edir – hər gün Piter Ceninkes yaxud Deniel Rader televiziya ekranında görünüb sizə deyir ki, həmin gün nəyi xatırlamalısınız. Və 24 saatdan sonra siz həmin şeyi unutmalısınız ki, sonrakı günün xəbərləri üçün yer olsun. Bizim yaddaşımız və zehnimiz bu cür işləmir, ona görə də bunlardan hər birinin digəri üçün tərəfdaş olması çətin məsələdir, amma əlbəttə, çox əhəmiyyətlidir. Mən əminəm ki, bəzi meksikalılar belə deməyi sevirlər: «Mən gəmiyəm, bu limandan uzaqlaşıb Polineziyaya gedirəm, çünki amerikalılara bitişik yaşamaq istəmirəm». Ona da əminəm ki, bəzi amerikalılar da Meksika barəsində eyni sözü deyəcəklər. Yaxşı, yazıq Meksika, Tanrıdan bu qədər uzaq və ABŞ-a bu qədər yaxın! Biz istər-istəməz onlarla əlaqədə olacağıq. Ona görə yaxşısı budur ki, onları tanıyaq və onları da bizi yaxşı tanımağa vadar edək.

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi