|
İranda 1979-cu il inqilabı və Məhəmmədrza şah Pəhləvinin ibrətamiz aqibəti barədə ötən təqribən otuz il ərzində minlərlə əsər yazılıb. Özü də səltənətin süqutunu şərtləndirən amillər, bu prosesdə şahın şəxsiyyətinin, beynəlxalq güclərin, ayrı-ayrı insanların, qrup və partiyaların, sosial təbəqələrin rolu, ölkədə islam rejiminin qurulmasına gətirib çıxaran səbəblər təkcə elmi-politoloji araşdırmaların deyil, çoxsaylı xatirələrin, sənədli-bədii nəsr nümunələrinin mövzusu olub (bizdə yaranmış əsərlərə örnək olaraq, Söhrab Tahirin "Sonuncu şah" adlı iri həcmli romanını gösətərə bilərik). Bu sırada şahın özü də daxil olmaqla Pəhləvilər ailəsi üzvlərinin, şahın yaxın ətrafının, antişah düşərgəsi təmsilçilərinin memuarları hadisələrə müxtəlif yanaşmaları əks etdirmək baxımından xüsusi maraq doğurub. Onlardan biri də Fərəh Pəhləvinin anası (Məhəmmədrza şahın qaynanası) Fəridə Dibanın "Mənim qızım Fərəh" adlı xatirələridir. 1999-cu ildə Londonda ingilis dilində, ardınca Tehranda fars dilində çap olunan bu kitab müəllifinin şəxsiyyəti baxımından diqqəti çəkir. Cəmiyyətin kifayət qədər aşağı təbəqəsindən çıxmış, özünün dediyi kimi, taleyin gərdişi ilə ölkənin birinci xanımının anasına çevrilmiş Fəridə Diba (artıq dünyasını dəyişib) siyasi proseslərin bilavasitə iştirakçısı olmadığından hadisələrə bir çox cəhətdən fərqli baxış təqdim edir. Əlbəttə, "fərqli baxış" ifadəsi obyektiv və tərəfsiz baxış anlamında başa düşülməməlidir.Tərcümə zamanı biz təhkiyənin qırılmasına yol verməmək şərtilə müəyyən parçaları ixtisar etmişik.
Birinci hissə
ŞAHLA TANIŞLIQ
1959-cu ilin bahar günlərindən birində qızım heyrət qarışıq hədsiz bir sevinclə (bu hala «coşqunluq» demək daha doğru olardı) evə gəlib dedi: «Anacan! Anacan! Şahın qızı məni evinə dəvət edib!»
Bir qədər həyəcanı keçəndən sonra şahın kürəkəni Ərdəşir Zahidi (Şahnaz xanımın əri) ilə görüşünün təfsilatını mənə nəql elədi. Dedi ki, o vaxtlar xaricdə oxuyan iranlı tələbələrin işləri üzrə idarənin rəisi olan Ərdəşir Zahidi ilə görüşmək üçün Xarici İşlər Nazirliyinə gedib və görüş zamanı Ərdəşir Zahidi xanımı Şahnazın adından onu öz evlərinə dəvət edib...
* * *
İcazə verin, bir qədər keçmişə qayıdıb Fərəhin Məhəmmədrza ilə tanışlığı və onların evlənməsi ilə nəticələnən hadisələri sizə nəql edim.
Mənim rəhmətlik ərim Söhrab Diba şah ordusunun zabiti idi. O, bir neçə mühüm hərbi-tarixi hadisənin bilavasitə iştirakçısı olmuşdu. O cümlədən, Azərbaycanda İsmayıl ağa Smitkonun qiyamını qeyd edə bilərəm ki, həmin hadisədə ərim hətta yaralanmışdı da.
1936-cı ildə ərim Gilandakı hərbi hissəyə keçirilmiş və orada xidmət etmək üçün Rəştə gəlmişdi. O vaxtlar mən yeniyetmə bir qız idim və ibtidai təhsilimi başa vurduqdan sonra sənət öyrənmək üçün Səkinə Şərəfinin Rəştin əsas meydanı olan Səbzəmeydanın şərqində yerləşən dərzixanasına gedirdim.
O illərdə az-az qızlara tam ibtidai təhsil almaq nəsib olurdu. Əlbəttə, Tehranda qızların hətta orta təhsil alması da mümkün idi. Orada bir neçə orta məktəb, o cümlədən, italyanların və fransızların qız məktəbləri fəaliyyət göstərirdi. Amma əyalətdə belə bir imkan yox idi. Bir çox əyalət mərkəzlərində və iri şəhərlərdə oğlanların orta təhsil almasına müəyyən şərait olsa da, qızlar hətta ibtidai təhsil almaq imkanından belə məhrum idilər.
Rəşt İranın tək-tük əsas şəhərlərindən idi ki, böyük ölkələrə gedən yolun üzərində yerləşdiyinə görə Avropa mədəniyyətinə qovuşmaq üçün daha geniş imkanlara malik idi və orada İranın digər şəhərlərinə nisbətən daha tez ibtidai və hətta orta qız məktəbləri açılmışdı. O vaxtın peşə məktəbləri də indiki kimi deyilidi. Yadımdadır ki, bir neçə Rusiya vətəndaşı Rəştdə balıqçılıq və elektrotexnika məktəbləri açmışdı. Şəhərin işığı da bir rusa məxsus olan elektrik stansiyasından gəlirdi.
Atam dünyasını çox tez dəyişmişdi və taleyin oyununa bax ki, bu cəhətdən mənimlə qızımın qisməti eyni olmuşdur.
Atam öləndən sonra qardaşım məni və anamı öz himayəsinə aldı. Qardaşım Məhəmmədəli məndən cəmi üç yaş böyük idi, bununla belə İkinci Dünya müharibəsinin getdiyi və iqtisadi böhranın tüğyan etdiyi bir şəraitdə kiçik yaşında bu cür böyük məsuliyyəti öz üzərinə götürmüşdü.
İnsanın dünyada hər şeyi olsa da, həyatın bütün nemətlərindən bəhrələnə bilsə də, əgər atasını, yaxud anasını itiribsə, həmişə bir çatışmazlıq hiss edir. Ata-anaya sonsuz sevgi və məhəbbət ondan irəli gəlir ki, insanı dünyaya gətirən onlardır və hər bir insan əslində onların varlığının davamıdır. Qız uşağı anası ilə daha çox ünsiyyətdə olduğuna görə ona möhkəm bağlanır, amma hissiyyatlı və emosional bir varlıq olduğundan atasına xüsusi məhəbbət bəsləyir.
Mən o yeniyetməlik çağlarımda atamı itirməklə elə bir mənəvi sarsıntıya düçar oldum ki, indiyədək mənimlədir. Və and içrəm ki, heç vaxt, hətta həyatımın ən xoşbəxt, ən bəxtəvər günlərində də atamın yoxluğunu unutmamışam.
Təəssüf ki, qızım da kiçik yaşlarında atasını itirdi və görünür, bu, taleyin qəribə işlərindən biri və bizim ailənin qaçılmaz qismətidir. Belə ki, anam da yetim böyümüşdü, yəni biz üç nəsil atamızı erkən itirmişik.
Atamdan sonra həyatımız ağırlaşdı. Nə qədər ki, atam sağ idi, dövranın çətinliyini bir elə hiss eləmirdik. Amma atam öləndən sonra həyat sərt üzünü bizə göstərməyə başladı. Mən on dörd yaşımda mərhum Səkinə Şərəfinin şagirdi oldum.
O vaxtlar Rəşt İranın azsaylı şəhərlərindən biri idi ki, bəzi xarici ölkələr orada konsulluq və ticarətxanalar açmışdılar. Pəhləvi limanı ölkənin başlıca limanlarından biri, iranlıların Avropaya gediş-gəliş yolu idi. Rza şah hakimiyyətə gəlməzdən qabaq «Ənzəli» adlanan Pəhləvi limanı İranın Avropaya açılan yeganə qapısı idi. Amma Rza şahın dövründə Fars körfəzi sahillərində təzə limanlar tikildi və yeni dəniz yolları açıldı. Rəşt və Ənzəlinin bir-birinə yaxınlığı, xarici kommersantların və dənizçilərin bu liman vasitəsilə Rəştə asanlıqla gəlməsi və Rəştin özündə xarici konsulluq və ticarətxanaların mövcudluğu onunla nəticələnmişdi ki, burada hər millətdən olan adama rast gəlmək olurdı. Əlbəttə, xaricilər içrisində ruslar, almanlar və ingilislər əksəriyyət təşkil edirdi.
Ruslar arasında bolşevik inqilabından sonra İrana gəlmiş çoxlu beloruslar da vardı. Həmin inqilabdan sonra erməni, azərbaycanlı və Qafqazın digər bölgələrindən olan çoxlu tacirlər ailələri ilə birlikdə İrana qaçıb Rəştdə, Ənzəlidə və İranın digər şəhərlərində məskən salmışdılar.
Bütün bu amillərə görə Rəşt və Ənzəlidə xüsusi iqtisadi və mədəni şərait yaranmışdı.
O vaxtlar İranda bugünkü mənada dərzixanalar və gözəllik salonları yox idi. Şəhərlərdə kişi paltarı tikən dərzixanalara arabir rast gəlmək olurdu, amma qadınlar paltarlarını daha çox özləri tikirdilər və hər hansı bir qızın ərə getməyə hazır olduğunu göstərən əlamətlərdən biri də bu idi ki, biçib-tikməyi bilsin və özünə paltar tikməyi bacarsın!
Şərəfi xanımın Rəştin Səbzəmeydan adlanan hissəsində yerləşən dərzixanası şəhərin ən yaxşı və məşhur dərzixanası sayılırdı. Aristokrat iranlı xanımlar, məsələn, diviziya komandanının, valinin xanımları onun daimi müştəriləri idi. Rəştdə və Ənzəlidə yaşayan əcnəbi xanımlar da özlərinə və qızlarına təzə paltar tikdirmək istəyəndə bu dərzixanaya müraciət edirdilər.
Şərəfi xanım müəyyən savada malik çox şəxsiyyətli bir qadın və eyni zamanda mahir bir sənətkar idi. O, qardaşımın cüzi gəlirinin bizim ailənin abırlı həyat sürməsinə kifayət etmədiyini duyub məni öz yanına apardı. O vaxtdan Şərəfi xanımın dərzixanası mənim üçün dərzilik sənətinə yiyələnmək məktəbinə və ailəmizin gündəlik dolanışığına kömək göstərməyimə imkan verən iş yerinə çevrildi.
1936-cı ilin sonlarında, artıq təcrübəli dərzi kimi yetişib babat gəlirim olduğu zamanda baş verən bir hadisə mənim həyatımın axarını dəyişdi.
Bizim evimiz Rəşt bazarının yaxınlığında yerləşirdi. Bir neçə həftə olardı ki, hər gün buradan işə gedərkən velosipedə minmiş cavan bir kişinin məni dərzixanaya qədər müşayiət etdiyini görürdüm. Nəhayət, bir gün bu velosipedçi yaxınlaşıb dedi ki, anası ilə birlikdə mənə elçi gəlmək istəyir.
Evlənəndən sonra məni bir neçə həftə təqib etməsinin səbəbini soruşdum. Cavab verdi ki, bu yolla mənim davranışımı və əlaqələrimi öyrənmək, ona etibarlı və layiqli bir xanım olacağıma əminlik hasil etmək istəyib.
Mən məsələni anama bildirməzdən qabaq Şərəfi xanıma açdım. Şərəfi xanım dedi ki, bu işi özü araşdırmalıdır. Və tapşırdı ki, əgər oğlanı bir də görsəm, onların evinə göndərim.
Şərəfi xanımın əri Hüseyn xan Şərəfi Rəştin girəcəyində orta bir mehmanxana və restoran sahibi idi.
Ertəsi gün velosipedçi pərəstişkarımın gəldiyini görüb ayaq saxladım, yanıma çatanda ona dedim ki, camaatın içində, özü də velosipedlə bir qızı təqib etmək yaxşı iş deyil və cürbəcür söz-söhbətə səbəb ola bilər; əgər sizin fikriniz ciddi və qətidirsə, onda işlədiyim dərzixananın müdirəsinin görüşünə getməlisiniz.
O razılaşdı və Şərəfi xanımın evinin ünvanını alıb getdi.
Bir neçə gündən sonra o, çox abırlı bir qadın olan rəhmətlik anasını da götürüb Şərəfi xanımgilə yollandı və bildirdi ki, ordunun zabitidir, sabit məvacib alır, təzəlikdə Tehrandan Rəştə keçirilib, indi ailə qurmaq istəyir, Rəştdə qohum-əqrəbası, dost-tanışı olmadığından özü məhəllədə bir neçə nəfəri gözaltı edib və onların içindən məni seçib. Bu seçimini belə izah etdi ki, bu qız yalnız evdən işə, işdən də evə gedir, yerişindən-duruşundan layiqli həyat yoldaşı olacağı bilinir.
Şərəfi xanım onun xidmət etdiyi yerin ünvanını, komandir və rəislərinin adlarını soruşub dərzixanasının müştərisi olan diviziya komandanının arvadı və eləcə də digər zabitlərin həyat yoldaşları vasitəsilə mənim gələcək ərim barədə müfəssəl araşdırma apardı və onun şəxsiyyətinə, düzlüyünə əmin olandan sonra görüşün təfsilatını və araşdırmasının nəticələrini mənə bildirdi. Və uzun-uzadı söhbətdən sonra fikrini belə yekunlaşdırdı ki, hər bir qız ərə gedib ailə qurmalıdır, ərə getmək şansı hər bir qızın qapısını yalnız bir dəfə döyür, əgər qapını onun üzünə açmadınsa, fürsət əldən çıxır və daha geri qayıtmır.
Beləliklə, mənim pərəstişkarımın etibarlı və dəyanətli bir şəxs olduğunu müəyyənləşdirən Şərəfi xanım özü qabağa düşüb rəsmi elçilik, nişan, nikah və toy mərasimlərini yola verdi. (Allah Şərəfi xanıma rəhmət eləsin. O, həqiqətən xeyirxah bir qadın idi və dərzixanada işlədiyi müddətdə əksər şagirdlərini bu cür ər evinə göndərib toylarını eləmişdi).
Revmatizm xəstəliyindən əziyyət çəkən və atamın vəfatından sonra ruh düşkünlüyü keçirən anam mənim həyatımda baş verən bu hadisədən sevincək olub sanki təzədən cana gəldi. Amma bu hal uzun sürmədi və o, yeganə övladımın (Fərəhin) dünyaya gəlişindən sonra bu fani aləmi tərk etdi.
1937-ci ilin yazında mən çox sadə bir toy məclisi ilə Söhrab Dibaya ərə getdim.
Söhrab Diba Təbrizin Şeşkəlan məhəlləsində doğulmuşdu, amma ata-anası Bakıdan gələn mühacirlərdən idi. Onun Əhməd adlı bir qardaşı da vardı ki, Tehranda işləyir və oxuyurdu. Sonralar o, Tehran universitetinə girib ali təhsil almağa da müvəffəq olmuşdu.
Taleyin qəribə işlərindən biri də budur ki, Fərəhin atası azərbaycanlı, qaynatası və qaynanası da Bakıdan gələn mühacirlərdən olmuşdur. Belə ki, sonralar onun ərə getdiyi Məhəmmədrzanın anası Tacülmüluk xanım Bakıdan mühacirət etmişdi və mərhum əlahəzrət Rza şahın atası da Bakıdan gələn mühacirlərdən idi.
Ərim son dərəcə mömin bir adam idi, namaz qılar, oruc tutar və dini vəzifələrini sözün tam mənasında yerinə yetirərdi. Onunla beş il yarımdan artıq çəkməyən birgə həyatımız ərzində mən əsl xoşbəxtliyin nə olduğunu hiss etdim. Atasını vaxtsız itirmiş bir qızın indi elə bir əri vardı ki, öz təmənnasız sevgisi ilə onun üçün atanın boş qalmış yerini də doldururdu.
Toyumuzdan təqribən bir il sonra ərim Rəştdən Azərbaycandakı birinci korpusa keçirildi və mən həyatımda ilk dəfə anamı və qardaşımı tərk edib ərim və qaynanamla birlikdə qürbətə getməyə məcbur oldum. Biz ərimin Təbrizdəki Şeşkəlan məhəlləsində yerləşən ata evinə gedib orada məskunlaşdıq. Təbrizə gəlişimizdən bir neçə ay sonra Fərəh anadan oldu.
Fərəhin dünyaya gəlişindən doğan sevinc uzun sürmədi, çünki bir müddət sonra qardaşım Məhəmmədəli bizim yanımıza – Təbrizə gəldi. Mən qardaşımın qara libasını görüb hiss etdim ki, o, təzəcə doğulmuş bacısı qızını görmək üçün gəlməyib, nə isə bəd bir xəbər gətirib.
Ehtimalım düz çıxdı. Anam o vaxtlar İranda ən geniş yayılmış xəstəlik olan vərəmə tutulduğu üçün dünyasını dəyişib bizi tək qoymuşdu. Ömrünün son günlərində anamın yanında olmadığım və bizim görüşümüz qiyamətə qaldığı üçün dərin təəssüf hissi keçirirdim və bu təəssüf hissi indiyədək mənimlədir.
Anamın vəfatı ilə əlaqədar geyindiyim yas libasını əynimdən çıxarmamışdım ki, canımdan artıq sevdiyim ərimi də itirdim. Xeyli vaxt idi ki, Söhrab qarın nahiyəsindəki ağrılardan şikayətlənirdi və sürətlə arıqlayırdı. Sən demə, yazıq mədə xərçənginə tutulubmuş, bizsə elə bilirdik ki, mədəsində xora var. Bir müddət İranın ucqar yerlərinə xas olduğu kimi onu cürbəcür məhlullar və dərman bitkiləri ilə müalicə etdik, müxtəlif dualar yazdırdıq, amma xeyri olmadı...
Ağrıları şiddətlənəndə Tehrana getməyi qərara aldıq. Tehranda Əmiriyyədəki hərbi hospitala müraciət etdik. Orada onun üzərində cərrahiyyə əməliyyatı keçirildi. Yalnız bundan sonra bildik ki, o, mədə xərçənginə tutulub. Bu uğursuz əməliyyatdan bir neçə gün keçdikdən sonra Söhrab vəfat etdi və məni azyaşlı qızımla bir yığın problemin əlində tək qoydu. Həmin vaxt qızım Fərəhin cəmi dörd yaşı vardı.
Ərim öləndən sonra Təbrizə qayıdıb bir müddət sinəsi dağlı qaynanamın yanında qaldım. Bu zaman qardaşım Tehrana getmiş və orda özü üçün uğurlu bir iş qurmuşdu. Mən qızımın məktəbə getməsini və yaxşı təhsil almasını çox istədiyimdən qardaşımdan xahiş etdim ki, Fərəhi öz himayəsinə götürsün. Məhəmmədəli məmnuniyyətlə mənim xahişimi qəbul etdi və Fərəhi Tehranda öz yanında saxladı. Mən isə yenidən Təbrizə qayıtdım və mahir dərzi olduğum üçün Şeşkəlan məhəlləsində ərimdən qalmış evdə bir dərzixana qurdum, qadınlara tikdiyim paltarlardan əldə etdiyim gəlirlə özümün və qoca qaynanamın yaşayışını təmin etməyə başladım.
Ərim sağ olanda hər ay Tehrandakı qardaşına müəyyən məbləğdə pul göndərirdi ki, onun yaşayışı və təhsilinə komək olsun. Ərimin vəfatından sonra mən çalışdım ki, bu kömək kəsilməsin və o gənc Tehranda dolanışıq sarıdan korluq çəkməsin.
Müttəfiq qüvvələrinin hücumu və İranın işğalı dövründə qaynanam da öldü və mən tək-tənha qaldım. Aydın məsələdir ki, qərib bir şəhərdə tək-tənha qalmış cavan dul qadının halı və günü necə ola bilər.
O vaxtlar Azərbaycan demokratların nəzarətində idi və onlar bolşeviklərin hökumətinə bənzər bir hökumət qurmaq istəyirdilər. Onların rəhbəri Seyid Cəfər Pişəvəri iki Azərbaycanın birləşməsini və sosialist dövlətinin qurulmasını istəyir və ədalətdən, insanların bərabərliyindən, sərvətlərin düzgün bölgüsündən danışırdı. Qısa müddətdə Pişəvəri hökuməti iri mülkədarların torpağını əllərindən alıb kəndlilər arasında bölüşdürdü. İri kapitalistlər ya bölgəni tərk etmiş, ya da qaçıb dağlarda gizlənmişdilər. İllərlə təhqir olunmuş insanlar indi Pişəvəri hökumətində xalq şuralarının üzvü olmuşdular, fəhlələr, kəndlilər və aşağı təbəqədən olan adamlar cəmiyyətin məsələlərini həll edirdilər, feodalların və tacirlərin fəaliyyəti üçün olduqca çətin şərait yaranmışdı. Əslində Azərbaycan İrandan ayrılmışdı və mərkəzi hökumət bu bölgəyə heç cür nəzarət edə bilmirdi. Pişəvərinin adamları İran Azərbaycanının ən ucqar nöqtələrində – Muğanda, Astarada, Makuda, Zəncanda, Əhərdə, Qəzvin ətrafında hakimiyyətdə idilər.
Bu qarışıqlıqda iri mülkədarlar və kapitalistlər sakit oturmamışdılar. Onlar ingilis və Amerika qüvvələrindən aldıqları silah-sursatla dəstələr düzəldir və demokratların qüvvələrinə həmlələr edirdilər. Bu macəra müttəfiq qüvvələrinin İrandan çıxarılmasına, sovet qoşunlarının geri çəkilməsinə və demokratların hökumətinin süqutuna qədər davam etdi.
Bu təhlükəli şəraitdə mən əri ölmüş cavan bir qadın kimi olduqca kimsəsiz və arxasız idim. Odur ki, varlı bir tacirin izdivac təklifini alanda, düşünmədən bu təklifi qəbul etdim.
Rəhim ağa İpəkçi Təbrizin tanınmış tacirlərindən biri idi. O, daxilən demokratları qəbul etməsə də, öz iqtisadi mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün onlara qoşulmuşdu. Belə bir çeviklik sayəsində o, nəinki öz var-dövlətini hifz etmiş, həmçinin bu təhlükəli şəraitdə Rusiyadan və Azərbaycanla həmsərhəd olan digər ölkələrdən müxtəlif mallar idxal etməklə, sərvətini artıra da bilmişdi.
Rəhim ağa mənim üçün bir ev aldı və münasib həyat şəraiti təmin etdi. Mən onun əsas və müvəqqəti (siğə olunmuş) arvadlarını heç vaxt görməsəm də, tezliklə bildim ki, onun kəbinli arvadlarından başqa çoxlu siğə olunmuş arvadları var və məndən sonra da bir neçə arvadı siğə elətdirib. Hərdən bu barədə ona sual verəndə, etinasız şəkildə cavab verirdi ki, indiyədək bir təsbehin dənələrindən də çox sayda arvadı siğə etdirmişəm.
Rəhim İpəkçi çoxlu pulu olduğuna görə dünyanın hər yerindəki sərmayə sahibləri kimi özünü başqalarından üstün tuturdu və cəmiyyətin digər təbəqələrinə yuxarıdan aşağı baxırdı. Mənim İpəkçi ilə birgə həyatım iki ildən çox çəkmədi. İfrat şəhvətpərəstliyin onu alçaq bir heyvana çevirdiyini anladığım zaman ondan xahiş etdim ki, mənim siğəmi ləğv eləsin.
İpəkçi camaatın yoxsulluq və ehtiyacından sui-istifadə edirdi və yaşının əllini keçməsinə baxmayaraq, kiçik yaşlı qızları, hətta 9-10 yaşda olanları az məbləğdə pul ödəməklə, bəzən də müəyyən miqdarda ərzaq verməklə, ailələrindən alır və siğə etdirirdi. Əlbəttə, o, bu çirkin əməlləri barədə mənə heç nə demirdi və mən bu məsələləri qadınlara xas olan xüsusi maraq hissi sayəsində uzun illər İpəkçiyə məxsus evlərdə qulluq edən qoca xidmətçidən öyrənmişdim. Və bu «hacı»nın azyaşlı məsum qızlardan necə kam alması mənə bəlli olanda iki ayağımı bir başmağa dirəyib onunla siğəmi pozdum.
Şahidi olduğum bu çirkinlikdən sonra daha heç vaxt ərə getməyi ağlıma belə gətirmədim və Tehrana qardaşımın yanına köçdüm.
Mənim saysız problemlərlə çarpışdığım o çətin illərdə qardaşım Məhəmmədəli Tehranda çox çalışıb özünə normal həyat qurmuş və hətta evlənmişdi də. Onun bir oğlu da olmuşdu ki, adını Rza qoymuşdular. Rza Fərəhdən iki yaş kiçik idi. Dayıoğlu-bibiqızı bir evdə yaşadıqlarından bir-birinə öyrəşib çox mehriban olmuşdular və qonşular elə güman edirdilər ki, bu iki uşaq bacı-qardaşdır.
Qardaşım Tehranda bir yəzdli tacirin yanında işləyirdi və öz düzlüyü ilə onun etimadını qazana bilmişdi. Tədricən ticarətin, alış-verişin sirlərini öyrənmiş və elə həmin yəzdi tacirin köməyi ilə müstəqil işə başlamış, Allahın lütfü sayəsində uğur qazanmış, maliyyə vəziyyəti xeyli yaxşılaşmış və cəmiyyətdə layiqli yer tutmağa müvəffəq olmuşdu. Məhəmmədəli gündəlik işlərini görməklə bərabər, təhsilini də davam etdirmiş və orta məktəbi bitirib universitetə daxil olmuşdu ki, bu da hamı üçün gözlənilməz və inanılmaz bir iş idi.
Məhəmmədəlinin maliyyə və ictimai vəziyyətinin yaxşılıaşması mənim və qızımın taleyində də əhəmiyyətli rol oynadı. O, mehriban bir ata kimi mənə və Fərəhə qayğı göstərirdi və öz oğlunu o zaman Tehranın ən yaxşı məktəblərindən birinə oxumağa qoyanda, Fərəhin də adını həmin məktəbə yazdırdı ki, təhsil alsın.
Mən 9 yaşına qədər atasının ölümünü Fərəhdən gizlədirdim və hər dəfə atası barədə sual verəndə deyirdim ki, işi ilə əlaqədar başqa şəhərə gedib. Mənə elə gəlirdi ki, qızcığaz hələ atasının ölüm xəbərini eşitməyə və buna dözməyə hazır deyil. Doqquz yaşına çatanda Fərəh mənə dedi ki, atasının bir daha qayıtmayacağını bilir. Və əlavə etdi ki, mənim bəzən ağlamağımın və o, otağa daxil olanda söhbəti dəyişməyimin səbəbindən xəbərdardır. Mən gördüm ki, qızım daxilən çox şeyi duyur və artıq atasının ölümü barədə acı həqiqəti ona deməyin vaxtı çatıb.
Fərəh əvvəlcə qardaşım oğlu Rza ilə birlikdə italyanların məktəbinə gedirdi, amma ikinci il Məhəmmədəli Fərəhi fransız rahibələrin idarə etdiyi fransızdilli «Janna d`Ark» məktəbinə qoydu.
Mən qardaşıma yük olmamaq üçün dərzilik fəaliyyətimi davam etdirməyi qərara aldım və o vaxtlar Tehranın əsas və izdihamlı küçələrindən olan Şahabad küçəsindəki restoranın yaxınlığında yaxşı bir dərzixana təşkil etdim. Tehranın yüksək rütbəli məmurlarının xanımları üçün paltarlar tikirdim və pis qazanmırdım.
Fərəh ibtidai sinifdə oxuduğu dövrdə mən qardaşımın evində yaşayırdım, amma sonra Baharıstan ətrafında qardaşımın evinə yaxın bir yerdə özümə ev aldım.
Fərəh orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra Tehran universitetinin tibb fakültəsinə daxil olmaq qərarına gəldi. Bu zaman artıq inşaat işlərində, yol, körpü və tunel tikintisi sahəsində fəaliyyət göstərən qardaşım Məhəmmədəli isə oğlu Rzanı təhsilini davam etdirmək üçün Fransaya göndərmək istəyirdi. Rza ilə Fərəh bir-birlərinə o qədər bağlanmışdılar ki, Rza Fransaya getməsi üçün Fərəhin onunla birgə olması şərtini irəli sürdü. O, açıq-aşkar bildirdi ki, yalnız Fərəhin də onunla gedəcəyi təqdirdə vətəni tərk edib qürbətə yollanmağa hazırdır. Fərəh də uşaqlıqdan bir yerdə böyüdüyü Rzanı əziz bir qardaş kimi sevdiyi üçün tibb fakültəsinə girməkdən imtina etdi və israr elədi ki, onu da Rza ilə bərabər Fransaya göndərək.
O vaxtlar xaricdə təhsil almaq yüksək rütbəli əyan-əşrəf balalarına nəsib olan bir xoşbəxtlik idi. Məhəmmədəli Rzanın Fransada yaşayıb oxuması xərclərini ödəmək imkanına malik olsa da, iki tələbənin xərcini çəkmək onun üçün çətin idi. Ona görə də birlikdə düşünüb-daşındıq və dəqiq hesablamalar aparıb bu nəticəyə gəldik ki, əgər mən dərzilikdən əldə etdiyim gəliri Fərəhə sərf etsəm və bir az da Məhəmmədəli kömək eləsə, Fərəhi də Rza ilə birlikdə Fransaya göndərə bilərik.
Mən xatirələrimin bu hissəsində bir çox mələblərə toxunmuram və kədər, ölüm, ayrılıqla dolu o illərin üstündən sürətlə keçirəm ki, həyatımın sevincli günlərinə və ilk növbədə qızımın Məhəmmədrza ilə izdivacına tez çatım. Bu, elə bir hadisə idi ki, təkcə mənimlə Fərəhin deyil, bütün Diba və Qütbi nəsillərinin həyatını kökündən dəyişdirdi...
Pasport alınması, Rza ilə Fərəhin Parisə yola salınması və onların memarlıq və layihələndirmə fakültəsində qeydiyata götürülməsi işlərini qardaşım yerinə yetirdi və beləliklə, uşaqların hər ikisi qürbət ölkəyə yollandı.
Məhəmmədəli hər ay 150 tümən Rzaya, 150 tümən də Fərəhə göndərirdi ki, bu da o zamanlar iri bir məbləğ idi. Əlbəttə, Fərəhin xərclərinin əsas hissəsini mən ödəyirdim. Sonralar Fərəhdən öyrənmişdim ki, göndərdiyimiz pullar onun Parisdə yaşaması və oxumasına çatmırmış və qızım bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün bizə bildirmədən fransız ailələrində dayəlik edirmiş.
Mən öz xatirələrimin bir qismini qələmə almaq fikrinə düşəndə qohumların və dostların çoxu mənə dedi ki, bu cür məsələlərin üstündən keçim. Onlar belə hesab edirlər ki, İranın birinci xanımının tələbəlik vaxtı fransız ailələrində dayəlik etməsini və ya yetimliklə çətin şəraitdə böyüməsini xatırlatmaq Qütbi və Pəhləvi nəsillərinin nüfuzuna xələl gətirər. Mən bu düşüncə tərzini qəbul etmirəm. Mənə elə gəlir ki, yetim və çətinlik çəkmiş bir qızın İranın birinci xanımı olması Allahın istəyi və taleyin hökmü ilə baş vermişdir. Mənim fikrimcə, kasıblıq və yoxsulluq günah deyil. Atanın ölümü və yetimlik də insanın əlində deyil, onun seçimi ilə baş vermir. Elə isə bu cür məsələlər öz ixtiyarımızda olmadığından bizim zəif nöqtələrimiz sayıla bilməz.
Rza şah da yetimliklə böyümüşdü – dünyaya gəlişindən bir neçə gün keçməmiş atasını itirmişdi. Anası Nuşafərin xanım öz doğma yurdunu tərk etmişdi və taleyin gərdişi elə gətirmişdi ki, Rza İran şahı olmuş, Kuruş və Dariyuşun taxtında oturmuşdu.
Biz bunu qəbul etməliyik ki, işlərin çoxu bizim istəyimiz və iradəmiz xaricindədir və bizim taleyimiz başqa bir yerdə yazılır...
Qızım hələ ibtidai sinifdə fransız müəllimələrdən dərs aldğından fransız dilini yaxşı bilirdi, sonralar Fransada yaşayıb təhsil aldığı üçün fransızların adət və davranışını mənimsəmişdi. Əgər Fərəhin qonur gözləri və qara saçları olmasaydı, çoxları onu bir fransız xanımından fərqləndirə bilməzdi.
Fərəh Parisdə Politexnik İnstitutunu müvəffəqiyyətlə bitirib memarlıq sahəsində mühəndis diplomu aldı. Memarlıq fakültəsinin tələbələri təhsil müddətində dizaynı da öyrənirdilər. Amma Fərəh dizaynerlikdən də irəi gedib əməlli-başlı rəssam olmuşdu və tələbəlik dövründə Parisdə onun əsərlərindən ibarət bir neçə sərgi keçirilmişdi.
Qardaşım oğlu Rza isə riyaziyyat sahəsində çox güclü idi və o da Paris Politexnik İnstitutunda təhsilini uğurla başa vurdu.
Fərəhin Parisdə olduğu bütün müddət ərzində biz yalnız məktub vasitəsilə əlaqə saxlayırdıq. Təkcə bir dəfə qardaşım Parisə gedib oğlu Rzanın və qızım Fərəhin həyat və təhsil şəraiti ilə tanış oldu və İrana qayıtdı.
O vaxtlar iranlı tələbələr daha çox Almaniyada və Fransada təhsil alırdılar.
1958-ci ilin əvvəllərində Fərəh mənə təmtəraqlı bir məktub yazıb bir iranlı gəncə ərə getməsinə icazə istədi. Məktubla birgə o mənə bir fotoşəkil də göndərmişdi ki, orada Fərəh Parisdəki yaxın dostları ilə əks olunmuşdu. Bu şəkil indi də məndədir. Şəkildəki şəxslərdən biri xanım Nahid Külhərdir ki, bir fransıza ərə getdi və daha İrana qayıtmadı. Başqa birisi Leyla Əmir Ərcümənddir ki, indi də Fərəhin yaxın rəfiqəsidir və onunla bacı kimidir. Kərim Paşa Bahaduri də bu şəkildə Fərəhin yanında dayanıb.
Mən Fərəhin məktubuna hələ cavab yazmamışdım ki, ondan daha bir şəkil aldım. Məhəmmədrza Parisə səfər edərkən iranlı tələbələrlə görüşmüşdü. Fərəh də bu şəkildə Parisdə təhsil alan iranlı tələbələr arasında idi.
Mən Fərəhə yazdım ki, evlənmək şəxsi bir işdir və bu barədə qərar qəbul etmək onun öz ixtiyarındadır, amma yaxşı olar ki, hər şeyi əməlli-başlı araşdırsın və hərtərəfli ölçüb-biçsin, hətta bununla əlaqədar Rza Qütbi ilə də məsləhətləşə bilər.
Qardaşım öz oğlu Rza ilə tez-tez məktublaşırdı və Fərəhin Parisdəki həyatı barədə daha çox məlumata malik idi, amma heç vaxt mənə deməmişdi ki, Fərəh Parisdə yaşadığı dövrdə siyasi fəaliyyətə cəlb olunub.
Sonralar başa düşdüm ki, qızım uşaqlıqda çəkdiyi əziyyətlərin təsiri ilə, həmçinin həssas, humanist və ədalətsevər xarakteri sayəsində Parisdəki iranlı tələbələr arasında fəaliyyət göstərən siyasi qruplara qoşulub. Fərəhin tələbə yoldaşlarından biri – Tudə partiyasının fəallarından olan Ənuşirəvan Rəis Firuz Fərəhi bu partiyaya təqdim etmiş və Fərəh də həmin partiyanın tələbə təşkilatının üzvü olmuşdu. Tudə partiyası 1953-cü ildə İranda qeyri-qanuni elan olunmuşdu və hökumət bu partiya ilə amansız mübarizə aparırdı.
O vaxtlar xaricdəki iranlı tələbələrin məsələləri ilə Xarici İşlər Nazirliyi məşğul olurdu və tələbələrə valyuta göndərilməsi də bu nazirlik vasitəsilə həyata keçirilirdi. Fərəhin Parisdə oxuduğu ilk iki ildə biz heç bir problemlə üzləşmirdik. Lazımi məbləğdə pulu hazırlayıb Xarici İşlər Nazirliyində valyutaya çevirir və hər ay ona 150 tümənə bərabər Fransa frankı göndərirdik. Amma üçüncü ildən etibarən o, pulun çatmaması və ya gec çatması ilə bağlı şikayətlənməyə başladı. Bu səbəbdən mən və qardaşım dəfələrlə Xarici İşlər Nazirliyinə müraciət edirdik və orada çoxlu suallar və xəbərdarlıqlarla qarşılaşırdıq.
O illərdə Tudə partiyası gənclər arasında ən populyar siyasi təşkilat idi. Gənclər cavanlıq ruhunun və dövrün özünəməxsus atmosferinin təsiri altında ədalət və bərabərlik ideyalarına güclü meyl göstərirdilər. Tudə partiyası cazibədar şüarlar irəli sürür və İranın geriliyindən, mülkədar-rəiyyət sistemindən və bir çox digər məsələlərdən narazı olan gəncləri özünə tərəf çəkirdi. Fərəh də bu baxımdan istisna deyildi.
Parisdə Fərəhin Kərim Paşa Bahaduri ilə izdivacı məsələsi ortaya çıxanda Rza buna etiraz etmiş və Fərəhə məsləhət görmüşdü ki, İrana gedib həm anasını görsün, həm də bu məsələni ailədə hərtərəfli müzakirə etdikdən sonra bir qərara gəlsin. Fərəh əvvəllər həmişəlik Parisdə qalmaq fikrində idi, hətta məktublarında irsrarla xahiş edirdi ki, mən də Parisə mühacirət edim, amma Rza Qütbinin təkidləri nəticəsində qəflətən İrana gəldi.
Fərəhin gəlişi bizim üçün çox gözlənilməz idi. Dörd il, hətta bir qədər də artıq olardı ki, mən yeganə övladımı görməmişdim. Bu görüş sanki mənə yeni ruh verdi. Birlikdə Rəştə qohumlarımızı görməyə getdik.
Leyla Əmir Ərcümənd də Fərəhlə birlikdə Tehrana gəlmişdi. Leyla Avropada dinini dəyişib katolik məzhəbini qəbul etmişdi. Mən Fərəhin də tamam dəyişdiyini hiss edirdim. Əlbəttə, «Janna d`Ark» məktəbində oxuyub təhsilini davam etdirmək üçün Fransaya gedən, bütün uşaqlıq, yeniyetməlik və gəncliyini fransız müəllimlərlə ünsiyyətdə keçirən bir qızın bu həddə Qərb, ilk növbədə Fransa tərbiyəsini götürməsi təəccüblü də deyildi.
Fərəh qız olsa da, hər dəfə ona baxanda istər-istəməz rəhmətlik ərim gözlərim önündə canlanırdı. Onun atasına oxşarlığı təsvirəgəlməz bir həddə id. Fərəhin hərəkətləri, danışıq tərzi və hətta səsi də ona atasından keçmişdi.
Fərəh iki aydan çox Tehranda qaldı. O xoş günlər çox sürətlə ötüb keçdi. Rza kommunist fəaliyyətinə görə İrana qayıtmağa cürət etmirdi, amma Fərəh, özünün dediyinə görə, İrana gələndə heç bir çətinliklə üzləşməmişdi. O, ağlına da gətirmirdi ki, Parisdə yaşayan iranlı tələbələrin konfederasiyası tərəfindən təşkil olunmuş nümayişlərdə bir neçə dəfə iştirakına görə adı İran hökumətinin müxalifləri siyahısına düşüb.
Biz Tehranda Fərəhin izdivacı məsələsində razılığa gəldik. Fərəh öz pərəstişkarını çox tərifləyirdi. Məlum oldu ki, onlar Fərəhin Parisə gəldiyi ilk çağlarda tanış olublar və əksər vaxtlarını bir yerdə keçiriblər. Əlbəttə, İranın adətləri və dini qayda-qanunlarının tələb etdiyi kimi, Fərəhlə Kərim Paşanın dostluğu təmiz və adi səciyyə daşıyıb. Fərəh mənim razılığımı gördükdə, etiraf etdi ki, onlar dostlarının və Parisdəki iranlı tələbələrdən bir neçəsinin iştirak etdiyi xudmani bir məclisdə rəsmən nişanlandıqlarını elan ediblər.
Fərəhin Parisə qayıtmasına bir neçə gün qalmış birlikdə Tehran bazarına getdik ki, onun özü ilə aparması üçün müəyyən şeylər alaq. Yadımdadır ki, Baharıstan meydanında bir kömür samovarı aldıq. Aldığımız şeylər arasında bir Qaşqay kilimi də vardı.
Qərarımız belə oldu ki, Fərəh Parisə qayıdandan iki-üç ay sonra mən də Parisə gəlim və yeganə övladımın toyunda iştirak edim. Qardaşım Məhəmmədəli neçə müddət idi ki, oğlu Rzanı görmürdü və Rza da, dediyim kimi, İrana gələ bilmirdi. Buna görə Məhəmmədəli də bu şəraitdən istifadə edib söz verdi ki, mənimlə birlikdə Parisə gedəcək və bacısı qızının toyunda iştirak edəcək.
İnsan ömrü boyu qarşıdakı günlər, həftələr, aylar və illər üçün planlar qurur, xoş xəyallara dalır, özünü gözəl səhnələrdə təsəvvür edir, amma bilmir ki, tale onun həyatının bir neçə saniyə sonrası üçün nələr hazırlayıb. Mən hərdən tək qalanda özümün enişli-yoxuşlu bütün keçmişimi kino lenti kimi gözlərim önündən keçirirəm və bu nəticəyə gəlirəm ki, bizim dünyamızda naməlum qüvvələr var – biz onları görmür və hiss etmirik, amma bizim taleyimiz, həyatımız və ölümümüz əslində bu qüvvələr tərəfindən müəyyən olunur! Çox zaman adi bir təsadüf insanların həyatını nəzərdə tutduqlarından tam fərqli bir məcraya salır. Bəzən insan öz işinin nəticəsinə baxıb bu nəticəni doğuran keçmişə nəzər salanda, yəqin edir ki, neçə illər öncə baş vermiş və bu nəticəyə gətirib çıxarmış hadisə heç də gözlənilməz bir təsadüf olmayıb, əksinə, bizi əhatə edən həmin naməlum qüvvələr çox uzaq keçmişlərdən bizi bu məcraya salıb və istiqamətləndirib.
Qızım Fərəhin həyat tarixçəsi bunu təsdiqləyən ən parlaq nümunədir. Saysız çətinliklər və əziyyətlərlə böyüyən yetim bir qız elə həmin əzablı həyatın doğurduğu həssaslıq və ədalətsevərlik sayəsində xüsusi siyasi fəaliyyətə cəlb olunur və bu fəaliyyət onun hökumətlə toqquşmasına gətirib çıxarır, amma hamı üçün xoşagəlməz nəticələr verən bu toqquşma müstəsna hal kimi onun xoşbəxtlik və səadətinə səbəb olur!
Fərəh Parisə qayıtmasına bir neçə gün qalmış pasportunun vaxtını uzatmaq və valyuta ilə bağlı məsələləri həll etmək üçün Xarici İşlər Nazirliyinə getdi və günortaya yaxın qorxu qarışıq narahatlıq içərisində evə gəlib dedi: «Xarici İşlər Nazirliyində sənədlərimin vaxtını uzatmaqdan imtina etdilər və dedilər ki, mənim adım əlahəzrətin ən fəal müxalifləri siyahısına düşüb!»
Ona üzərində nömrə olan bir parça kağız da verib demişdilər ki, gələn həftə qəti nəticəni bilmək üçün yenidən Xarici İşlər Nazirliyinə müraciət etsin...
Bərk narahat olduq. Bu, elə bir ittiham idi ki, bizim nəslimizi yox edə bilərdi.
O vaxtlar general Teymur Bəxtiyar SAVAK-ın rəisi idi. Onun qəddarlığı haqqında dastanlar danışırdılar, hətta deyirdilər ki, əlahəzrətin göstərişlərinə belə məhəl qoymur. Yubanmadan qardaşımın evinə gedib onun gəlişini gözləməyə başladıq. O zaman qardaşım Planlaşdırma və Büdcə təşkilatının nəzdindəki bir tikinti şirkətinə rəhbərlik edirdi və nüfuzlu dost-tanışları vardı.
Məhəmmədəli evə qayıdan kimi Fərəh həmin gün başına gələn macəranı ona nəql elədi. Məhəmmədəli bizi sakit və soyuqqanlı olmağa çağırıb özü kiminləsə telefonla danışdı və ondan kömək istədi. Sonradan bildim ki, Planlaşdırma və Büdcə təşkilatı rəisinin qardaşı ilə danışırmış. Həmin telefon söhbətindən sonra bir qədər rahatlıq tapdıq, çünki qardaşım dedi ki, dostu xaricdə oxuyan iranlı tələbələrin işləri üzrə idarənin rəisi Ərdəşir Zahidinin özü ilə danışacağına söz verib.
Bu xeyirxah şəxs tikinti sahəsində fəaliyyət göstərən Əhmədəli Ebtehac idi. Onun çox nüfuzlu qardaşları vardı ki, onlardan biri Planlaşdırma və Büdcə təşkilatının rəisi və əlahəzrətin etibarlı adamı idi, digəri isə bir müddət Tehranın meri və eləcə də İran Milli Aviasiya idarəsinin rəisi olmuşdu.
Əhmədəli Ebtehac qardaşlarından birinin, dəqiq yadımda deyil, Əbülhəsən xanın, yoxsa Qulamhüseyn xanın, vasitəsilə Məhəmmədəli Qütbinin bacısı qızını Ərdəşir Zahidiyə tapşırdı və bununla da işlər tamamilə yeni bir məcraya düşdü.
Bunu yalnız bilir böyük Yaradan
Ki, fələk çıxacaq hansı oyundan.
Ertəsi gün Xarici İşlər Nazirliyindən qardaşımın evinə zəng vurub dedilər ki, idarə rəisinin özü Fərəh Dibanı görmək və onun problemini şəxsən araşdırmaq istəyir.
Bir qayda olaraq, qızımın vəziyyətində olan tələbələrə İrana gəldikdən sonra ölkəni tərk etmək qadağan edilir və onlar bütün ictimai hüquqlardan məhrum olurdular. Teymur Bəxtiyarın başçılıq etdiyi SAVAK belə məsələlərdə hədsiz amansızlıq nümayiş etdirirdi. Çox vaxt bu cavanlar nəinki təhsilini davam etdirmək və işə götürülmək hüququndan məhrum olur, hətta uzunmüddətli həbsə məruz qalırdılar.
Mən və qardaşım tapşırılma nəticəsində müəyyən qədər arxayınlaşsaq da, yenə qorxurduq ki, birdən Fərəh Xarici İşlər Nazirliyində gözlənilməz problemlə üzləşər, yaxud həbs olunar. Odur ki, onunla bərabər Xarici İşlər Nazirliyinə yollandıq. O vaxtlar bu nazirlik Füruği küçəsində zabitlər klubunun qarşısında yerləşirdi. Qardaşım «3 isfənd» küçəsinin yaxınlığında tikdirdiyi yeni yaşayış binasının sənədini də özü ilə götürmüşdü ki, işdir, birdən məsələ məhkəməyə gedib çıxsa, sənədi təqdim edib Fərəhin həbsinin qarşısını alsın. Əlbəttə, bu, yalnız bir ehtimal idi və biz Ərdəşir Zahidi ilə dost olan Ebtehac qardaşlarının tapşırığını nəzərə alıb bilirdik ki, məsələ sadəcə bir töhmət və nəsihətlə, yaxud bundan sonra dövlət əleyhinə fəaliyyətlərdə bulunmamaq barədə iltizam alınması ilə bitəcək.
O vaxtlar Tehranda iri və dəbdəbəli binalar çox deyildi. Xarici İşlər Nazirliyinin yerləşdiyi rayon Rza şah dövrünün sonlarında tikilmişdi. İran Milli Neft Şirkətinin (sonralar Baş poçtamtın) Sepəh küçəsindəki binası, Xarici İşlər Nazirliyinin Füruği küçəsindəki binası, onunla üzbəüzdə Zabitlər Klubunun binası və Baş Polis İdarəsinin binası bu rayonu başqalarından fərqləndirirdi. Baş Polis İdarəsinin çox gözəl və göz oxşayan binasını alman mühəndisləri Pasarqad sarayının planı əsasında tikmişdilər. Xüsusən Təxti-Cəmşiddəki sütunları xatırladan uca sütunlar bu rayona özəl bir atmosfer bəxş edirdi. Camaat arasında bura «Baği-milli» deyirdilər.
Bizi Fərəhlə birlikdə Xarici İşlər Nazirliyinin binasına daxil olmağa qoymadılar və Fərəh təklikdə içəri keçdi. Mən qardaşımla birgə ətrafda gəzişməyə və gözəl binalara tamaşa etməyə başladım. Gözümü binalara dikib onları seyr etməklə çalışırdım ki, qardaşım göz yaşlarımı görməsin. Özümdə deyildim. Əzab-əziyyətlə dolu keçmişimi, uşaq ikən atamı, gənc ikən ərimi və anamı necə itirməyimi xatırlayırdım. Təbrizdə müttəfiqlərin hakimiyyəti altında yaşadığım günləri xatırlayırdım ki, bir qarın çörəyə də möhtac idim. O günləri xatırlayırdım ki, çörək od qiymətinə idi və hər gün şəhərin bir yerində «çörək davası» düşürdü, qara və keyfiyyətsiz çörəyin satıldığı dükanların qarşısında neçə-neçə adam ölürdü. O günləri xatırlayırdım ki, ona-buna paltar tikməklə dolanışığımı təmin edir və yeganə övladımın təhsil xərclərini ödəyirdim...
Özlüyümdə bu problemin həll olunacağına əminlik duysam da, ürəyim çırpınırdı. Fərəh kefikök və gülümsər halda Xarici İşlər Nazirliyinin binasıdan çıxamayınca, rahatlıq tapmadım.
Fərəh dedi ki, bu gün nazirliyin işçiləri ona tam fərqli münasibət göstəriblər və hətta Xarici İşlər Nazirliyində, yaxud İranın Parisdəki səfirliyində işləməyi də təklif ediblər! Sonra ona hansı sualların verilidiyi barədə danışdı. Fərəhi ailə vəziyyəti və təhsil şəraiti ilə bağlı xeyli sorğu-suala tutmuşdular. Qızım fransız və ingilis dillərində sərbəst danışdığından, hətta fransızcanı ana dilindən də yaxşı bildiyindən, ona demişdilər ki, tərcüməçi və mütəxəssis kimi İranın Fransadakı səfirliyində çalışa, yaxud Xarici İşlər Nazirliyində işə götürülə bilər. Axırda da növbəti həftənin çərşənbə axşamına vaxt qoymuşdular ki, Xarici İşlər Nazirliyinə gəlib pasportunu və sənədlərini götürsün.
Rahat nəfəs alıb evə qayıtdıq. Növbəti həftə daha heç bir təhlükə hiss etmədiyimizə görə Fərəh təkbaşına Xarici İşlər Nazirliyinə yollandı. Elə həmin gün onun taleyi dəyişdi, qarşısında yeni bir yol açıldı və bir il keçməmiş İranın birinci xanımı məqamına yüksəldi!
Fərəhin danışdığına görə, Xarici İşlər Nazirliynə çatan kimi ona demişdilər ki, ağayi-Ərdəşir Zahidi onun doldurduğu anketi oxuyub və onu görmək istəyir.
Ərdəşir Zahidi əlahəzrət şahın kürəkəni idi, hər yerdə ona «ağayi-Zahidi» deyirdilər, onun harada və hansı vəzifədə işləməsinin elə bir əhəmiyyəti yox idi. Onun atası general Zahidi qiyamın yatırılmasında və şahın hakimiyyətə qayıtmasında mühüm rol oynamış, bu da onun Pəhləvi ailəsi ilə yaxınlaşmasına səbəb olmuşdu və son nəticədə Məhəmmədrza böyük qızı Şahnaz xanımı mühəndis Ərdəşir Zahidiyə ərə vermişdi.
Fərəh Zahidinin kabinetinə daxil olan kimi o, iranlı bir qızın Paris Politexnik İnstitutundan mühəndislik diplomu almasından məmnunluq duyduğunu bildirmişdi. O vaxtlar İranda təhsilli adamlar az idi, xüsusən qadınlar arasında mühəndislik və doktorluq diplomuna malik şəxslərə nadir hallarda rast gəlinirdi. Zahidi Fərəhin həm də dizayner və rəssam olduğunu və iki xarici dildə – fransız və ingilis dillərində sərbəst danışdığını biləndə, ona daha böyük ehtiram göstərmiş və nəhayət, onu öz evlərinə – şahın qızı Şahnaz xanımla görüşməyə dəvət etmişdi.
Şahnaz Məhəmmədrzanın böyük qızı və Misir kralı Faruğun bacısı Fövziyyə ilə birinci nikahından olan ilk övladı idi. Bir vaxtlar Tehranda Fövziyyə adına iri bir meydan vardı, Fövziyyə şahdan boşanıb İrandan gedəndən sonra həmin meydanın adını «Şahnaz meydanı» qoydular. İndi bilmirəm, o meydan necə adlanır.
Şahnaz gözəl bir qız idi və anası Fövziyyəyə çox oxşayırdı. Camaat Fövziyyənin evlilik həyatının uğursuzluğuna, ərindən boşanıb İranı tərk etməsinə və azyaşlı qızının tək qalmasına görə Şahnaza xüsusi münasibət bəsləyirdi. Mən özüm heç vaxt Şahnaz xanımı görməsəm də, ürəyimdə ona bir bağlılıq hiss edirdim.
Artıq dediyim kimi, Fərəh Xarici İşlər Nazirliyindən qayıdıb həmin xəbəri həyəcan və şövqlə mənə çatdırdı və dedi ki, şahın kürəkəni şəxsən onu öz evlərinə – Şahnaz xanımla görüşməyə dəvət edib. Mən bu xəbəri necə yozmalıydım? Cavan qızı olan bütün analar bu xəbərin məndə doğurduğu narahatlığı başa düşə bilərlər. Məsələni qardaşıma bildirəndə, o da mənim narahatlığıma şərik oldu.
Fərəh isə çəkinmədən bu dəvəti qəbul etmişdi. Onun bu görüşə getməyə meylli olduğunu görüb təklif etdim ki, mən də onunla gedim, amma Fərəh bildirdi ki, yalnız onu dəvət ediblər (Ərdəşir Zahidi bu gözlənilməz dəvəti səsləndirəndə qızcığaz özünü əməlli-başlı itiribmiş və soruşmaq ağlına gəlməyib ki, anasını da özü ilə gətirə bilər, ya yox).
Nə isə, xeyli götür-qoy etdik. Hamıdan çox qardaşımın arvadı Luiz Səmsami Fərəhin Şahnaz xanımın görüşünə getməyinin tərəfdarı idi və belə hesab edirdi ki, bu görüşə getməmək bir növ hörmətsizlik olar. Qardaşım dedi ki, əgər dəvət Şahnaz xanım tərəfindən olmasaydı və Ərdəşir Zahidi bu dəvətin məqsədinin şahın qızı ilə görüşmək olduğunu deməsəydi, onu rədd etmək olardı, amma şahın böyük və sevimli qızının görüşünə getməmək düzgün sayıla bilməz. Mən özüm də düşünürdüm ki, əgər Fərəh bu görüşə getməsə, çətinliklərlə üzləşə bilər, onun tələbəlik dövründə hökumətə müxalif olması məsələsi yenidən qalxar və qızım üçün gözlənilməz problemlər yaranar.
O anlarda bizim heç birimizin ağlına gəlməyən bir şey vardısa, o da bu idi ki, Ərdəşir Zahidinin evinə gedib şahın qızı ilə görüşmək Fərəhin Məhəmmədrza ilə izdivacının müqəddiməsi olacaq.
Şərh yaz