yaxud

"İPƏKDƏN QƏZİL OLMAZ"

Poeziya yaranandan bəri üç mövzu onun əsasını təşkil edib: ayrılıq, məhəbbət və ölüm. Bu mövzuların bədii yaradıcılığın təməlində durması əslində insanın bir varlıq kimi təbiəti, yaradılışının xarakteri ilə şərtlənib. Həmin şərtlənmə ümumən insanın mahiyyəti və xislətinin istər mifoloji, istər dini, istərsə də elmi-fəlsəfi izahı ilə təsdiq olunur. Və hər şair öz istedadı, başqa sözlə, vücudunda daşıdığı ilahi nurun – çınqının hərarəti səviyyəsində (və dilin məhdud imkanları çərçivəsində) göstərilən mövzuları qələmə alır, onların fərdi ifadəsini, şərhini, açımını və həllini təqdim edir. Nəticə etibarilə həmin mövzular heç zaman və heç bir şairin yaradıcılığında ifadə potensiyasını tükəndirmir, qəti həllini tapmır və ona görə də əbədi mövzular statusunda yaşayaraq, dünyanın sonuncu şairinə doğru yolunu davam etdirir.


ŞAİR VƏ «YALAN DÜNYA»

Bu mövzuların çözümünə yönəlmiş poeziya aprior olaraq, dünya ilə antitezaya girir: ayrılıq – insanların fani dünyaya bağlılığına (sufi şairlərin «təəllüq» dedikləri şeyə), məhəbbət – ictimai birgəyaşayışa əsaslanan dünyadakı nifrət və ədavətə, nəhayət, ölüm – cismani həyat ehtirasına (Şəhriyar demiş, insanın qəbri görə-görə dünyadan həmişəlik şadlıq ummaq cəhdinə), mənası-məzmunu ötəri həzzi və müvəqqəti mövcudluğu təmin etmək uğrunda savaşdan və daimi iztirabdan ibarət olan ömrə qarşı dayanır. Poeziya – dünya içində dünya deyil, dünyaya qarşı duran dünyadır. Onun əbədi müxalifət funksiyası da buradan doğur. Bu funksiyanı müxalifət anlayışının dar mənasında konkretləşdirmək istəsək, deməliyik ki, heç bir ictimai sistem, sosial həyatın istənilən formada təşkili poeziyanın kamillik və harmoniya idealına uyğun gəlmir və gələ də bilməz. Çünki həmin idealın bu dünyaya yox, başqa bir aləmə dəxli var:

Şairin aləmi ölməz, ona aləmdə zaval yox,
Arzular orda nə xatırlaya imkandı, mahal yox,
Baği-cənnət kimi orda «bu haramdır, bu halal» yox,
O məhəbbətdə məlal yox,
Orda haldır, daha qal yox.

Klassik şeirimizdə «dünya» sözü sabit şəkildə «din» məfhumunun (ruhani, mənəvi həyat kimi ümumi anlamda) antonimi kimi işlədilir. Bir də həmin sözün «dəni» (alçaq) kəlməsindən çıxarılan poetik etimologiyası verilir. Belə olduğu halda ruhani başlanğıca, ülvi aləmə, mənəvi dünyaya bağlı olan şair bu «alçaq» dünyanı – «qilü-qal» və «halal-haram» dünyasını qəbul edə, «dünya adamı» ola bilməz.
«Fərzanələrin atdığı, divanələrin qapıb tutduğu» bu dünyada şair yaddır, qəribdir:

… Bilmirəm hardayam, bura haradır,
Ev-eşik yad gəlir hələ gözümə,
Elə bil qalmışam keçənlərdə…

«Keçənlər» heç də fərdi həyatın hansısa keçilmiş mərhələsi deyil, uzaq, çox uzaq bir keçmişdir – klassik şeirdə «ələst məclisi» kimi xatırlanan bir zamandır. Bu həsrət, bu nostalji hissi şairin «dünya duracaq yer deyil» (Nəsimi) qənaətini gücləndirir, ondan xilas olmaq şövqü doğurur:

Heydərbaba, gül qönçəsi xəndandı,
Amma heyif, ürək qəzası qandı,
Zindəganlıq bir qaranlıq zindandı,
Bu zindanın dərbçəsin açan yox,
Bu darlıqdan bir qurtulub qaçan yox.

«Gözünə qəmdən bir eynək taxan» dünya ilə sazişin bütün hallarda mümkünsüzlüyünü yaxşı anlayan Şəhriyar:

Çağır, Vurğun, çağır, qopsun bu gün aləmdə tufanlar,
Dağılsın məhvəri-aləm, kökündən tarimar olsun!

- deyən Səməd Vurğunun ardınca, dünyaya münasibətini:

Yaman qurğu yığılaydın,
Tufanlarda boğulaydın,
Nolaydı bir dağılaydın,
Bizi dərdə salan dünya!

- şəklində qətiləşdirir.

ZƏMANƏMİZ: TƏMƏDDÜN VƏ SİYASƏT

Dünyaya belə münasibət heç də şairin öz həmnövlərinin – dünya əhlinin həyatına, yaşayış uğrunda savaşının gedişi və nəticələrinə nüfuzunu istisna etmir. Və bu hal poeziyanın əsas mövzu dairəsi barədə yuxarıdakı tezisin inkarı kimi başa düşülməməlidir – dünyadakı gerçəkliyin təsviri və qiymətləndirilməsi poeziyanın əzəli və əbədi mövzularının şərhində vasitə və üsuldur, son nəticədə dünyaya qarşı düran poeziyanın özünütəsdiqinə xidmət edir. İkinci bir tərəfdən, nəzərə almalıyıq ki, orta əsr şairlərindən fərqli olaraq, müasir dövr şairinin «üzlət guşəsini seçmək», «inzivaya çəkilmək» imkanları xeyli dərəcədə məhduddur. Bu da zəmanəmizin xarakterindən irəli gələn məhdudiyyətdir. Şəhriyar həmin xarakteri şərtləndirən iki amili – Təməddün və Siyasəti – xüsusi vurğulayır. Qeyd edək ki, həmin amillər elmi baxımdan da müasir tarixi prosesin tipologiyasınını müəyyənləşdirən faktorlar kimi qiymətləndirilir.
Şəhriyar «təməddün» dedikdə, çağdaş texnoloji sivilizasiyanı və ya bizim «elmi-texniki inqilab» adlandırdığımız («inqilab» sözu burada lap yerinə düşüb) hadisəni nəzərdə tutur. Şair bir vaxtlar bəşəriyyətin şövq və ümidlə qarşıladığı («Təməddünun uyduq yalan sözünə») texniki ixtiraların, texnoloji yeniliklərin istər qlobal nəticələrini, istərsə də gündəlik həyat və məişətdə doğurduğu problemləri qələmə alır:

Silo dair olalı hər nə dəyirman yığışıldı,
Amma xalis təmiz ünlar da dəyirman ilə getdi…
Hava insanı boğur, baş-başa «qaz-karbonik» olmuş,
Yel də əsmir, elə bil yel də Süleyman ilə getdi.

və ya :

Təməddünün gözü görüm kor olsun,
Ağzındakı şirin şərbət şor olsun.
Bal da yesə, zəhər olsun, çor olsun,
Ağzımızın dadın qapıb apardı,
Ürəkləri çəkib kökdən qopardı.

Şairin təməddünə mənfi münasibətini doğuran, ilk növbədə, onun məhz bu «kökdən qoparmaq» keyfiyyətidir. Belə ki, təməddün təkcə müxtəlif ekoloji fəlakətlər və xəstəliklər törətmir, insanı öz kökündən – təbiətdən ayırmaqla («Maşın bizi təbiətdən ayırıb, Mürdəşirə verim belə maşını») son nəticədə onun mahiyyətinin dəyişməsinə gətirib çıxarır. Əslində əsrimizin simasını müəyyənləşdirən ikinci amil – Siyasət də həmin dəyişikliklə şərtlənir. Belə ki, elmi-texniki inqilab əsrində yalnız təbiətə və ayrı-ayrı fərdlərə deyil, bütöv ölkələrə, xalqlara, millətlərə istehlakçı münasibət formalaşır.

İndi bəşər ac qurd təkin uduxub,
Çömbələnti göz qıcırdıb duruxub,
Baxırlar ki, görsünlər kim sınıxıb,
Tökülsünlər onun leşin yırtsınlar,
Hərə bir diş ənsəsindən qırtsınlar.

Bu siyasətin (geosiyasətin) texnologiyasını da yaxşı başa düşən Şəhriyar əsrimizdə istər bütövlükdə dünyada, istərsə də ayrı-ayrı xalqların taleyində baş vermiş hadisələrin kökündə duran həmin amili səciyyələndirmək üçün şeirlərində daim bir anlayışdan – Şeytan obrazından istifadə edir:

Biz millətin var harası?
Hardan sağalsın yarası?
Öz Şeytanı, öz barası
Ona deyir: «Qaç çaparı!»
Buna deyir: «Vur şikarı!»…

Köməkləşən gedir maha
Bizə kömək yoxdur daha,
Bizimki qalmış Allaha,
Şeytan quluymuş şahımız…

Beləcə Şəhriyar bir vaxtlar Hüseyn Cavidin irəli sürdüyü: «Təməddünün sonu vəhşətmidir?» sualına müsbət cavab vermiş olur.

MİLLİ DƏRDLƏR: «NƏDİR AXI BU MILLƏTİN GÜNAHI?»

Dünyada gedən proseslərin kökündə, özülündə dayanan amilləri iti fəhmi, dərin zəkası ilə analyan Şəhriyar «inkişaf etmiş ölkələrin» texnoloji hücumuna məruz qalan, geosiyasət obyektinə çevrilən ölkəsinin dərdlərini də yaxşı bilir. Şairin:

Obalar şairiyəm, dərdimizi
Duyuram, çox da dərin duyğudu bu

- sözləri onun yaradıcılığı ilə tam təsdiq olunur. Şəhriyar zaman-zaman xalqının başına gətirilən oyunları həm ürək ağrısı ilə, həm də bu oyunların mahiyyətini və mexanizmini açacaq bir tərzdə qələmə almışdır:

Kim qaldı ki, bizə buğun burmadı,
Altdan-altdan bizə kələk qurmadı,
Bir mərd oğul bizə havar durmadı.
Şeytanları qucaqlayıb gəzdiz siz,
İnsanları ayaqlayıb əzdiz siz.

Lakin ən mühümü budur ki, Şəhriyarın yazdıqları təkcə o vaxtkı İran gerçəkliyinə deyil, bütövlükdə əksər müsəlman ölkələrindəki vəziyyətə güzgü tutur. Misal üçün:

Çörək qəmi çıxıb xalqın ayına,
Hər kəs qalıb öz canının hayına…

və ya:

Gör necə qızları, övrətləri saillıq edirlər,
Millətin namusudur, fırlanır övbaş arasında.

yaxud:

İndi gərək, Amerikadan dən gələ,
Çörək gedə, Fransadan pən gələ,
Dən-düşümüz Sued, Norvejdən gələ,
Gəlməsə bir gün acımızdan ölək
Qapış-qapış bir çörəyi min bölək.

və s.
Məhz bu keyfiyyət Şəhriyarı milli hüdudlardan çıxarıb ümumşərq şairi edir və ona qoca Şərqin ən böyük dahiləri ilə bir sarıda dayanmaq haqqı qazandırır. Şəhriyarı Azərbaycan sovet şairlərindən fərqləndirən, yüksəyə qaldıran və müasirimiz olduğu halda, onun yaradıcılığına klassik mahiyyət bəxş edən xüsusiyyət də budur.

«KEÇƏK YENƏ MƏHƏBBƏTİN SÖZÜNƏ»

Bir daha qeyd edək ki, Şəhriyarın dünyada baş verən hadisələri təhlil edib, ictimai, siyasi, milli məsələlərdən bəhs açması heç də onun şairlik dünyasından çıxıb bu dünya işlərinə qarışması, başqa sözlə, siyasətlə məşğul olması demək deyil. Bizim ictimai-siyasi həyata «fəal» müdaxilə edib bu mövzularda yazmaqla şəxsi mənfəət əldə etməyə çalışan, milli dərdlərlə, xalqın inamı ilə alver edən bir çox şairlərdən fərqli olaraq, burada Şəhriyarın mövqeyi tam qərəzsiz, obyektiv mahiyyət daşıyır və elə həmin mövqeyin sayəsində onun bu mövzudakı şeirlərində zəmanəsini dəqiq səciyyələndirmək, ən mühüm detalları qabarıq təqdim etmək keyfiyyəti meydana çıxır. Çünki bu şeirlər kənar və təmənnasız bir müşahidəçinin qələmindən çıxıb. Bu həlledici amilə şair özü də işarə edib:

Mənim yolum məhəbbət caddəsiydi,
Son sözlərim haqqın iradəsiydi,
Məhəbbətin risalət vədəsiydi,
Yoxsa məndə bir kəs ilə qərəz yox,

Siyasət – «qərəz» və «mərəz»dirsə, siyasətçi şair – absurddur, nonsensdir, çünki siyasət adamı olmaq dünya əhli olmağın kulminasiyasıdır, ifrat həddidir. Bu isə şairliyin dünyaya qarşı durmaq missiyası ilə bir araya sığışan şey deyil. Necə ki, ustad buyurur:

Məndən də nə zalım çıxar, oğlum, nə qisasçı,
Bir dəfə bunu qan ki, ipəkdən qəzil olmaz!