Bu yaxınlarda işıq üzü görmüş "Sədi və Hafiz" adlı həcmcə çox da böyük olmayan kitabı gördükdə, alimlərimiz arasında müdrik Şərq ədəbiyyatına marağın davam etdiyini duydum və bu sahə ilə bağlı olan şəxs kimi fərəhləndim. Fərəhimin bir səbəbi də odur ki, kitabın müəllifi Şərq ədəbiyyatının istedadlı tədqiqatçısı, filologiya elmləri namizədi Məsiağa Məhəmmədidir. Başqa bir tərəfdən, dünya şöhrətli bu iki şəxsiyyətin həyatı və əsərlərinin öyrənilməsi ilə ölkəmizdə prof. Rüstəm Əliyev kimi istedadlı alim məşğul olmuş, Mirmehdi Seyidzadə və Əbülfəz Hüseyni onların qəzəllərini ustalıqla dilimizə tərcümə etmiş, şərqşünaslığımıza dəyərli töhfələr vermişlər. Onlardan sonra bu sahədə sanki bir boşluq görünməkdədir. Böyük liriklər Sədi və Hafizin sadə və sehrli sözlərində ifadə edilmiş didaktik və kamil məzmuna müraciət edən müəllif klassik bəşər ədəbiyyatının bugünkü dəyərini oxucularımıza açıqlamaqla faydalı iş görmüşdür. Kitabın redaktoru və ön sözün müəllifi Əlibala Hacızadə iki böyük sənətkar haqqında sözü özünə yaraşan obrazlı dildə belə başlayır: “Səkkiz əsrdən bəri dünyanın müxtəlif məmləkətlərində Şirazın iki bülbülünün sirli-sehrli nəğmələrinin əfsununa düşmüş insanlar – söz-sənət, elm mütəfəkkirləri о bülbüllər haqqında heyrət və təəccüblərini ifadə edən nəğmələr oxumuşlar, indi də oxuyurlar və gələcəkdə də oxuyacaqlar".

İki bölmədən ibarət olan kitabın birincl bölməsi "Sədi: həqiqət və gözəllik şairi" adlanır. Bu bölmədə müəllif Şeyx Sədi Şirazinin (1209-1291) həyatı haqqında nisbətən geniş məlumat verməyə çalışmış və onun əsərlərini fərqləndirən başlıca məqamları oxuculara çatdırmaq istəmişdir. Şairin həyatını onun dövrü və mühiti ilə bağlı şəkildə təqdim edən M.Məhəmmədi Sədinin təhsili, müəllimləri və ünsiyyətdə olduğu şəxslər haqqında məlumatları mötəbər qaynaqlardan götürmüşdür. O, özünə qədər şairin həyatına aid irəli sürülmüş mübahisəli fikirlərə də münasibətini bildirmişdir. Bunlara Sədinin doğum tarixi, "Bustan" və "Gülüstan"ın yazıldığı tarix, Şiraza qayıtmasına qədərki ədəbi fəaliyyətini misal gətirmək olar. Sədinin həyatı zəngin hadisələrlə doludur. Onun oxuyub öyrəndiyi mütəfəkkirlər Əbu Hamid Qəzzali (1058-1111), Şihabəddin Sührəvərdi (1145-1235), İbn əl-Cövzi və müasiri Cəlaləddin Rumidən (1207-1273) təsirlənməsi ilə bağlı irəli sürülmüş fikirlər bu kitabda inandırıcı dəlillərlə göstərilir.
Kitabın müəllifi Sədinin həyatının daha bir səciyyəsini – onun səyahətlərdə olmasını da nisbətən ətraflı şəkildə işıqlandırır. Mütəfəkkir dəfələrlə Həcc ziyarətində, Suriya, Livan, Misir, Yəmən, Bagdad, Təbriz və Kiçik Asiyada olmuş, bu diyarlardakı şair, filosof, görkəmli din alimləri, ariflərlə və hökmdarlarla görüşmüşdür. Sədinin irsi haqqında çoxsaylı araşdırmalarla yaxşı tanış olan M.Məhəmmədi şairin əsərlərindəki başlıca məqamlara diqqət verməklə, onun əsərlərinə dair tədqiqatçı sözünü söyləməyi lazım bilmişdir. Belə hallarda o, mütəfəkkirin müdrik poeziyasından uyğun nümunələr gətirir və fikirlərini poetik misallarla əsaslandırır. Bu baxımdan Sədinin ədəbi dilin inkişafına göstərdiyi xidmət, saray ədəbiyyatında dəbdə olmuş qəsidənin poetik quruluşu və məzmununa gətirdiyi yenilik, qəzəli struktur və formal parametrlər baxımından yetkin bir janra çevirməsi, qəzəl beytləri arasında məntiqi əlaqəni yaratması kimi məsələlərdən ayrıca bəhs edilir. Müəlllf Sədi şeirinin canını təşkil edən didaktikanın fərqləndirici cizgilərini açır, onların özünəməxsusluğunu izah edir. Burada bəşəri didaktikanın təsəvvüf şeirindən daha üstün səciyyələri göstərilməklə, müasir dünyada onun əhəmiyyəti vurğulanır. Bu bölməni şairin fıkri ilə yekunlaşdıran müəllif yazır ki, Sədiyə görə, mənəvi dəyərlərin itirildiyi, əxlaq normalarının gözlənilmədiyi, Allah xofunun unudulduğu cəmiyyətdə nə yüksək iqtisadi rifah, nə ictimai qanunlar, nə də elmi və texnoloji tərəqqi insanları həqiqi xoşbəxtliyə qovuşdura bilməz.
Kitabın ikinci bölməsi "Hafiz: sehrkar şair" başlığı ilə təqdim edilir. Bölmədə böyük lirik Şəmsəddin Məhəmməd Hafiz Şirazinin (1325-1390) həyatının başlıca məqamları və yaradıcılığının səciyyəsi verilir. Şairin həyat tarixçəsi Şirazda hökmranlıq etmiş Incu (1343-1353), Şah Şuca (1358-1383), Şah Zeynalabdin (1384-1387), Şah Mənsur (1387-1393) və Teymurlənglə bağlıdır. Onu Hindistana və Bağdada dəvət etsələr də, müdrik şair bu dəvətləri gerçəkləşdirə bilməmişdir.
M.Məhəmmədi sehrkar qəzəllərin müəllifi haqqında düşüncələrini konkretləşdirib göstərir ki, "heyrətamiz dərəcədə geniş xarakterə və təfəkkürə malik olan, bir növ universal səciyyə daşıyan bu şəxsiyyət ayrı-ayrılıqda hər bir kəsə munis olmağı bacarmış, Hindistanda və İranda, Orta Asiyada və Qafqazda yaşamasından, dinindən, dilindən, sosial statusundan asılı olmayaraq hərə öz axtardığını onda tapa bilmişdir". Müəllif dünya şöhrətli sənətkarın bu keyfiyyətinin formalaşmasına səbəb olan amilləri nəzərdən keçirməklə şairin yaradıcılığını təhlil etmişdir.
O, haqlı olaraq, klassik sənətkarların bədii irsinin qiymətləndirilməsində daha məqbul sayılan üsuldan istifadə etmişdir, yəni öyrənilən müəllifin əsərlərində həyatı və şeiri haqqında deyimlərə əsaslanmışdır. Bilindiyi kimi, Quranı əvvəldən axıra qədər əzbər bilən Hafiz "şeirinin ilahi bir vergi, qeybdən gələn bir səs, əzəli sözün təzahürü olduğunu" dəfələrlə vurğulamışdır. O, bu keyfiyyətə Quranın sayəsində nail olduğunu etiraf edir. Nəticədə Hafizin qəzəlləri adi poetik mətn çərçivəsindən çıxıb "sakral bir mahiyyət kəsb etmişdir" (M.Məhəmmədi). Ona görə də bu qəzəllərə şərhlər yazılmışdır. Kitabda bu məsələ ilə bağlı bir sıra nümunələr gətirilmiş və onların mənaları izah edilmişdir.
Hafiz qəzəllərinin dili haqqında müəllifin mülahizələri özündən əvvəlki alimlərin (J.Lazar, Ə.Zərrinkub, Z.Səfa, M.Reysner və b.) fikirlərinə münasibət bildirilməklə irəli sürülmüş yeni və maraqlı mühakimələrin məhsuludur. Onun fikrincə, Cəlaləddin Ruminin "Məsnəvi"si regionda intellektuallar arasında yayılmışdısa, Şiraz bülbülünün şeirləri milyonlarla geniş kütlələrə məxsus idi, çünki onlar bir neçə istiqamətdə sintez prosesini həyata keçirərək ədəbi inkişafa yeni bir yön vermişdi. Özünün hesab etdiyi kimi "Allah vergisi"ni alan Haflz səmavi kitabla yanaşı sələflərinin və müasirlərinin yaradıcılığını da mükəmməl şəkildə mənimsəmişdi. Onun yaradıcılığında "aşiqanə və arifanə qəzəl növləri" bir-birinə qarışdı və qəzəlin mövzu dairəsi xeyli genişləndi. Qəzəlin beytlərinin müstəqilliyinə yer verdiyinə görə hələ öz dövründə tənqid olunmuş Hafiz bu əlaqəni assosiativ səviyyədə təmin etmiş və bunu divan boyu yerinə yetirmişdir. M.Məhəmmədi bu baxımdan məntiqi nəticə çıxarmaqla böyük şairin qəzəl yaradıcılığına tamamilə düzgün qiymət vermişdir: divan boyu “təkrarlanan motiv və obrazların çeşidli variasiyaları müxtəliflik və rəngarənglikdə birlik və eyniyyət yaradır”.
Müəllif bu sintezi farsdilli poeziyada mövcud olmuş müxtəlif fikir cərəyanlarının və məktəblərinin sintezində görür: Xəyyamın rasionalizmi, Ruminin vəcd və coşqunluğu, Nizaminin psixologizmi, Sədi dilinin sadəliyi və axıcılığı Hafizin yaradıcılığında birləşmişdir.
Məlum olduğu kimi, Hafizin poeziyasında mistika kosmoqonik məsələlərdə, Allah və insan, dünya və axirət kimi problemlərin həllində özünü göstərmişdir. Kitabın müəllifi bu məsələ ilə bağlı mühakimələrini ayrı-ayrı qəzəl nümunələri əsasında ümumiləşdirərək belə düşünür ki, şairin lirik qəhrəmanı bütün bəşər övladının adından çıxış edir, beləliklə, onun poeziyası müxtəlif xarakterə, dünyagörüşünə və həyat tərzinə malik insanların mənəvi tələblərinə cavab verir.
Böyük sənətkar təsəvvüfün konseptual müddəalarını qəbul edərək onun bədii imkanlarını genişləndirməyə çalışmışdır. Müəllif Hafizin yaradıcılığı haqqında fikir söyləyəndə müqayisə metodundan istifadə edir. Onun təsəvvüf cizgilərini Füzuli şeirindəki təsəvvüflə və Şəms Təbrizi müdrikliyi ilə tutuşdurur. Bunun üçün başlıca dəlil Hafiz kimi Füzulinin də heç bir təriqətə mənsub olmamasıdır. M.Məhəmmədi Hafiz poeziyasındakı etiraz ruhunu duyaraq onun səciyyəsini verir və ədəbi təhlildə bir müddət mövcud olmuş standart yanaşmalardan uzaqlaşır. Onun fikrincə, şairin etirazı yalnız din xadimlərinə deyil, cəmiyyətdəki riyakar və saxtakar nüfuz və mənsəb sahiblərinə qarşı idi. Bu etirazda "gah kəskin rişxənd, gah yüngül istehza və kinayə" ehtiva edən bir gülüş vardır. Müqayisəyə əl atan müəllif bu gülüşü şairin müasiri Übeyd Zakaninin satirasından daha güclü təsir bağışlayan və "bəsirətdən doğan bir ironiya" adlandırır.
M.Məhəmmədi Hafiz lirikasının estetik təsirini ümumiləşdirərək, onun dramatik və ziddiyyətli mənzərəyə, qəribə bir coşqunluq və sevinc, ümid və nikbinlik ruhuna malik olduğunu göstərir və narahat dünyamızda sevgi ilə yaşayan şairin qədrinin bilinməsini gərəkli sayır.
Dünya poeziyasının əvəzsiz simalarından sayılan Sədi və Hafiz irsinin öyrənilməsinə bir töhfə olan M.Məhəmmədinin "Sədi və Hafiz" kitabı Azərbaycan şərqşünaslıq məktəbinin səmərəli işinin davam etdiyini göstərir və onun müəllifinin bizi yeni tədqiqatlar və kitablarla sevindirəcəyindən soraq verir.

“Ədəbiyyat qəzeti”, 19 mart 2004-cü il