XX əsr fəlsəfəsində və çox güman ki, bütövlükdə fəlsəfə tarixində Martin Haydeggerin son dövr yaradıcılığı qədər əks mövqelər doğuran bir yaradıcılığa rast gəlmək çətindir. Bəziləri burada Qərbi Avropa fəlsəfəsinin bütün əvvəlki ənənəsini aradan qaldıran yeni təfəkkür mərhələsinin başlanğıcını gördükləri halda, başqaları belə hesab edirlər ki, Haydeggerin son dövr yaradıcılığı mənasız ibarələrdən, hətta açıq-aşkar şarlatanlıqdan ibarətdir. Mövqelərin bu cür qütbləşməsinin müxtəlif səbəbləri vardır. Birincisi, şübhəsiz, Haydeggerin müasir fəlsəfəyə, xüsusən Almaniyada fəlsəfi fikrə göstərdiyi güclü təsiri qeyd etmək lazımdır: bu təsir göstərilən hər iki mənada obyektiv mühakiməni çox asanlıqla üstələyir. İkincisi, Haydeggerin əsərlərinin qərəzsiz təhlili onun nasional-sosializmə ziddiyyətli münasibəti nəticəsində çətinləşmişdir. Buraya onu da əlavə edək ki, bir tərəfdən, mənəvi sahədə görkəmli nailiyyətlər qazanmaq üçün – çox təəssüf! – hökmən yüksək əxlaqlı və ya heç olmasa kifayət dərəcədə siyasi həssaslığa malik insan olmaq vacib deyil, digər tərəfdən isə, həmin faktın vurğulanması hələ fəlsəfi baxımdan çox maraqlı bir suala cavab vermir: Haydeggerin fəlsəfəsi ilə onun müvəqqəti olaraq nasional-sosializmi seçməsi arasında obyektiv əlaqə yoxdur ki?!

Üçüncüsü, belə bir faktı da xatırlamaq lazımdır ki, Haydeggerin son əsərləri ağlın nəzarətini çətinləşdirən çox mürəkkəb bir dildə yazılıb: bu isə bir halda «Haydegger jarqonu»nun tam qəbul edilməsinə və başqa, daha ənənəvi dildə irəli sürülən etirazlara qarşı «immunitet» yaranmasına, digər bir halda isə, ümumiyyətlə, Haydegger neologizmlərində hər hansı bir məna axtarmaqdan imtina edilməsinə gətirib çıxara bilər. Lakin həlledici əhəmiyyət daşıyan dördüncü məsələ odur ki, Haydegger açıq-aşkar ənənəvi rasionallıq meyarlarını aradan qaldırmaq iddiasında bulunur. Əgər bu, bir yandan tənqidə qarşı immunitet yaranmasına gətirib çıxararsa, eyni zamanda Hayldegerin son dövr fəlsəfəsinin ikiqat doqmatizm1 olması ehtimalının başqa bir nəticəsi Haydegger problemini ciddi qəbul etməkdən ümumiyyətlə imtina edilməsi ola bilər.
Haydeggerin son dövr fəlsəfəsi ilə dərin polemikanı onun rasionallığın tənqidinə dair geniş proqramına həsr etmək zəruri görünsə də, mən burada həmin proqramla məşğul olmaq istəmirəm. Bunun əvəzində mən diqqəti Haydegger proqramının, mənim fikrimcə, rasional baxımdan gerçəkləşdirilməsi daha çox mümkün olan və Haydeggerin əsərlərinin əksər oxuculara göstərdiyi ovsunlayıcı təsirdə yəqin ki, rolu olan bir hissəsinə yönəltmək istəyirəm: söhbət onun texnika fəlsəfəsindən gedir.
Texnika probleminə Haydeggerin əsərlərində daim toxunulsa da, onun bu mövzuda ən mühüm əsəri, «Texnika məsələsi»dir2. Bu əsər texnikanın dəyərləndirilməsini yeni bir bünövrə üzərinə qoydu. Texnika fəlsəfəsinin hələ çox gənc bir elm sahəsi olduğu şəraitdə bu, bəlkə də o qədər çətin iş deyildi, lakin nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, əsrin əvvəllərindən başlayaraq, texnika problemini fəlsəfi baxımdan araşdıran çoxsaylı əsərlər meydana çıxmışdı. Xüsusən 1920-ci illərdə bilavasitə «Texnika fəlsəfəsi» başlığı ilə xeyli kitab çap olunmuşdu. Bəs Haydeggerin əsərində nə kimi köklü yeniliklər var? Burada üç məsələ dərhal diqqəti cəlb edir.
Haydeggerə qədər texnika prinsip etibarilə müsbət qiymətləndirilirdi. XIX əsrin sonlarında tərəqqiyə olan nikbin inam üçün texnika Ağlın və Xeyrin zəfər yürüşünə şərait yaradan sonuncu və səmərəli vasitə mahiyyəti daşıyırdı. Misal üçün, Bellaminin «Geriyə baxış: 2000-1887» adlı utopiyasını xatırlamaq kifayətdir. Ara-sıra texnikanın özünə deyil, daha çox ondan istifadəyə qarşı mülahizələr səslənirdi. Məsələn, Şpenqler ehtiyatlanırdı ki, ağ irqə mənsub olmayanlar avropalılardan texnikanı alıb onları hakim mövqedən düşürə və son nəticədə həmin texnikanı məhv edə bilərlər.3 Haydegger isə, əksinə, texnikanın özündə insan üçün ən böyük bir təhlükə görür. İkincisi, Haydeggerə qədər texnika, əlbəttə, bütövlükdə mədəniyyətin və insanın tarixi inkişafı ilə əlaqələndirilirdi, lakin o, çoxsaylı amillərdən biri kimi şərh olunurdu. Haydeggerə görə isə əksinə, texnika müasir dövrün mahiyyətini, özü də labüd şəkildə əvvəlki tarixdən doğan mahiyyətini təşkil edir. Nəhayət, Haydeggerə qədər texnika, ilk növbədə mədəniyyət və tarix fəlsəfəsinin, daha sonra da antropologiyanın problemi kimi nəzərdən keçirilirdi. Haydegger isə onu metafizikanın probleminə çevirdi. Bu, əlbəttə, varlığın tarixinə dair Haydegger anlayışı əsasında mümkün idi, belə ki, həmin anlayış ona insan şüurunun müəyyən tarixi tərəqqisində varlığın təzahürlərini dərk etmək imkanı verirdi.
Haydeggerin əsərində hər şeydən əvvəl texnikanın mahiyyəti məsələsi qoyulur. Bu mahiyyətin özündə heç bir texniki şey yoxdur; lakin həmin mahiyyəti, sadəcə olaraq, texnikadan qaçan da o qədər dərk etmir. «Biz texnikanın o zaman ən pis şəkildə əsiri oluruq ki, ona nə isə neytral bir şey kimi baxırıq; halbuki indi xüsusilə geniş yayılmış bu təsəvvür bizi texnikanın mahiyyətinə münasibətdə tamamilə kor edir». Texnikanın neytral bir şey kimi qavranılması onun məqsədlərə nail olmaq vasitəsi kimi qiymətləndirilməsi ilə sıx surətdə bağlıdır. Bu instrumental anlam, düzünə qalsa, yanlış deyildir. Haydegger bunun «dəhşətli dərəcədə doğru olduğunu və eləcə də müasir texnikaya da uyğun gəldiyini» göstərir. Lakin doğruluq hələ həqiqilik deyil. Belə ki, predmet haqqında nə isə doğru bir şey demək, hələ onun mahiyyətini anlamaq demək deyildir – Haydegger öz əsərində elə bundan bəhs edir. İnstrumental anlayışdan o, səbəbiyyət anlayışına, buradan isə dörd səbəb haqqında klassik təlimə keçir.
Texnika yaradıcılıq (istehsal) olaraq, mahiyyətin aşkarlanması üsuludur – bu tezisi Haydegger yunan sözü olan "techne"nin təhlili ilə də əsaslandırmağa çalışır. Haydegger soruşur: bütün bunlar heç bir vəchlə müasir maşın texnikası üçün deyil, ən yaxşı halda sənətkarlıq texnikası üçün yararlı deyilmi? Lakin məhz maşın texnikası «bizi qayğılandırıb texnika məsələsini qaldırmağa təhrik edir». Müasir texnikanın sənətkarlıq texnikası ilə müqayisədə spesifikliyini anlamaq üçün Haydegger yalnız birincinin Yeni dövr elmindən öz dəqiqliyini əxz etdiyini, onun isə öz növbəsində öz aparatları sayəsində dəqiq elmlərin tərəqqisini sürətləndirdiyini göstərməyi kafi saymır. Belə bir qarşılıqlı münasibət, şübhəsiz, mövcuddur, lakin həlledici məsələ budur: müasir texnika dəqiq təbiət elmlərindən istifadə etməyə meyl göstərə bilirsə, bəs onun mahiyyəti nədən ibarətdir? Ənənəvi texnikanın yaradıcılığı təbiətin bir hissəsi olduğu halda, müasir texnikanın mahiyyəti təbiətə meydan oxumaqdadır. Əvvəllər kəndli öz tarlasına qulluq göstərir, onun qayğısına qalırdı, müasir maşınlı ərzaq sənayesi isə təbiəti əvəz edir. Ənənəvi və müasir texnikanın fərqini Haydegger köhnə taxta körpü ilə Reyn üzərindəki hidroelektrostansiyanın fərqi timsalında gözəl izah edir. Əgər əvvəllər körpü çayın axarına uyğunlaşdırılmışdısa, indi Reynin özü elektrostansiyaya «daxil edilib» - «o, elektrostansiyanın mahiyyətinə uyğun haldadır, yəni indi o, bir axın kimi, daha dəqiq desək, su təzyiqi tədarükçüsü kimi mövcuddur». Doğrudur, ola bilər ki, bundan sonra da Reyn su axınından daha artıq bir şey kimi qalsın. Lakin necə? «O məzuniyyət sənayesi «tədarük edən» səyahətlər bürosu tərəfindən tamaşaya qoyulmuş obyektdən başqa bir şey olmayacaqdır».
Haydegger müasir texnikanın həyata keçirdiyi şeyi «mövcud hal» adlandırır və bunu «predmet» anlayışından kəskin şəkildə fərqləndirir, çünki predmet müəyyən müstəqilliyə malik olduğu halda, «mövcud hal», əksinə, yalnız funksional baxımdan, fəaliyyəti vasitəsilə qəbul edilir.
Bəs müasir texnikanın arxasında kim dayanır? «İnsan!» - cavabını Haydegger səthi hesab edir. Doğrudur, ayrıca götürülmüş texniki aktın arxasında insan dayanır, lakin bütövlükdə müasir texnikanın arxasında insan qərarı durduğunu düşünmək səhv olardı. Platon varlığı ideyalar şəklində təqdim etməkdən ötrü çox az «iş görmüşdü» - o yalnız ona hökm edilən nəyə isə cavab verirdi. Beləcə müasir insan da, təbiətə meydan oxumağa təhrik edilmişdir. Bunun nəticəsində insanın özü də öz əməyi, habelə fikir və təsəvvürləri ilə «mövcud hal»a aid olur. Meşədə yıxılmış ağacları ölçməklə məşğul olan meşəbəyi, yəqin ki, bir vaxtlar babasının keçdiyi meşə cığırları ilə addımlayır, bu gün həmin meşəbəyi özü bilsə də, bilməsə də, ağac emalı sənayesi tərəfindən «tədarükçü»yə çevrilmişdir. Bu hala o sellüloz «tədarükü», «sifarişi» ilə qoyulmuşdur, sellüloz tədarükü isə, öz növbəsində qəzetlərdən və şəkilli jurnallardan ötrü tədarük edilən kağıza olan tələbat nəticəsində meydana çıxmışdır. Qəzet və jurnallar isə ictimai rəyi çap olunanları həzm etməyə məcbur edirlər ki, bu yolla həmin rəy hazırlanmış, «tədarük edilmiş» «məqsədlər»in, «göstərişlərin» təsiri altına düşsün. Haydeggerə görə, insan gizlinin aşkarlanmasında iştirak etdiyi üçün heç vaxt büsbütün «mövcud hal»a çevrilmir, bununla belə bu iştirak insan əməli deyildir; elə bu səbəbdən «müasir texnika da tədarük məqsədi daşıyan aşkarlama kimi yalnız insanın işi deyildir».
İnsanı müasir texnika vasitəsilə təbiətə qarşı durmağa təhrik edən iddianı Haydegger, bu sözün adi mənasından uzaqlaşaraq, «tədarük» (Ge-stell) adlandırır. Bu söz bir tərəfdən, ənənəvi texnikaya məxsus yaratma (düzəltmə) münasibətinə işarə etməli, digər tərəfdən isə texnikanın hər iki formasının (ənənəvi və müasir) aşkarlıq üsulları kimi yaxın olmasına baxmayaraq, «öz əsası baxımından fərqli olduqlarını» göstərməlidir. Bundan çıxış edərək, Haydegger texnikanın əvvəldə nəzərdən keçirilmiş sırf instrumental və eləcə də sırf antropoloji təriflərini əsassız adlandırır; onları hətta «sonralar» oraya əlavə edilmiş metafizik və ya dini izahlara təkmilləşdirmək mümkün deyil.
Müasir texnikanın təbiət elmləri ilə əlaqəsinə toxunarkən, Haydegger göstərir ki, Yeni dövrün fizikası aparatlardan (cihazlardan) istifadə etdiyi üçün eksperimental deyil, əksinə: aparatlar ona görə tətbiq olunur ki, fizika lap əvvəldən təbiətə onun sanki qabaqcadan hesablanmış qüvvələrin qarşılıqlı təsirindən ibarət olması təsəvvürü ilə yanaşır. Yeni dövr fizikasının müasir texnikadan əvvəl yaranması faktı burada heç nəyi dəyişmir. Bu etiraz yalnız tarixşünaslıq baxımından doğrudur, lakin tarixi həqiqətə şamil edilə bilməz. Belə ki, yeni dövrün fizikası «tədarükün müjdəçisidir». Təbiətə sonralar müasir texnikada hakim olan münasibət onda hazırlanmışdır. Müasir texnika zaman etibarı ilə sonra yaransa da, öz mahiyyəti baxımından, o daha öncə meydana çıxmış və lap əvvəldən Yeni dövr fizikasını gizli məqsəd kimi istiqamətləndirən bir şey olmuşdur.
Haydeggerin əsərinin sonunda tarix problemindən söhbət gedir. Onun mahiyyəti qismətlə, tale ilə, yəni aşkarlamanın müxtəlif üsullarının, başqa sözlə, insanın həqiqətə münasibətinin müxtəlif formalarının yaratdığı bir şeylə müəyyən olunur. Tale bütün bu üsulların, o cümlədən, tarixi hadisələri taledən ayırıb onu «tarix»in predmeti edənlərin, eləcə də «tədarükün» əsasında dayanır. İnsan üçün azadlıq şansı onun taleyə qulaq asdığı dərəcədə mövcuddur; «tədarük» zəmanəsində bu şans nə qədər insan düşünmədən texnikanı hərəkətə gətirirsə, yaxud əlacsız halda ona qarşı qiyam qaldırır, onun mahiyyətinə varmaq yolunu aramırsa, o qədərdir. Əgər bu baş vermirsə, aşkarlama insanın qarşısında qapanırsa, o zaman təhlükə mövcud olur. Tale onsuz da istənilən halda təhlükə doğurur, lakin «əgər tale «tədarük» üsuluna hakim kəsilirsə, bu ən böyük təhlükədir".
Haydegger texnikanın doğurduğu təhlükəni birinci növbədə ölüm saçan maşınların meydana gəlməsində görmür. Təhlükə daha çox insanın öz mahiyyəti ilə əlaqədar meydana çıxır. Belə ki, «tədarük» zəmanəsində hər şey səbəbiyyət kateqoriyasına bağlanır və bütün «doğru» olanlarda həqiqətin itməsi təhlükəsi yaranır. İnsan özünü «mövcud hal»ın tədarükçüsü səviyyəsinə endirdikdə, özü də yalnız «mövcud hal» kimi qəbul edilir və məhz bu halda, bu sısqa görkəmlə o, Yerin hökmdarı roluna iddia edir. İnsan zahirən hər yerdə öz fəaliyyətinin bəhrələrinə və bu yolla özünə rast gəlirsə də, əslində bu gün o, heç bir yerdə özü öz mahiyyəti ilə qarşılaşmır. «Tədarük» nəinki əsər, "poiesis" tipli keçmiş aşkarlama formalarını gizlədir, həm də həqiqətin özünü təhrif edir. Lakin Haydegger Hölderlinin «təhlükə böyüyən yerdə, xilas da böyüyür» misrasını misal gətirib, doğrudan da, çox gözlənilməz bir tərzdə məhz təhlükənin miqyasında ümid işığı görür. Texnikanın mahiyyəti üzərində düşünməyi və "techne", yəni yunanların sənətini xatırlamağı Haydegger təhlükədən qurtuluş yolu hesab edir.
Haydeggerin 1938-ci ildə oxuduğu «Dünyanın şəkli zəmanəsi» adlı məruzəsində onun son əsərlərində incəliklərinə qədər araşdırılmış texnika məsələsi onlardan daha aydın və ifadəli şəkildə Yeni dövrün metafizikası ilə əlaqələndirilir. Odur ki, Haydeggerin bu əsərdə irəli sürdüyü fikirləri qısa şəkildə nəql edək. Burada maşın texnikası Yeni dövr üçün əhəmiyyətli olan beş hadisədən yalnız biri kimi nəzərdən keçirilir: Haydegger buraya həmçinin elmi (o cümlədən, tarix elmini), sənət əsərinin estetikləşdirilməsini, insan fəaliyyətinin mədəniyyət kimi təsvirini və nəhayət, tanrısızlaşmanı daxil edir. Bütün bu fenomenlər, onun fikrincə, Yeni dövrün metafizikasına şamil olunur. «Mahın texnikası indiyə qədər Yeni dövr metafizikasının mahiyyəti ilə eyniyyət təşkil edən Yeni dövr texnikasının mahiyyətinin ən aşkar pöhrəsi olaraq qalır». Bəs bu necə olur? Öz tədqiqat, ixtisaslaşma və istehsal üsulları ilə tədqiqatçını labüd şəkildə texniklərin əsas təsəvvürləri dairəsinə daxil edən Yeni dövr elmi onunla fərqlənir ki, varlıqdan «təsəvvür»ün ona necə və nə dərəcədə yiyələnə bilməsi barədə hesabat istəyir. Tədqiqat varlığa o zaman yiyələnir ki, ya onun gələcək inkişafını qabaqcadan hesablaya, ya da sonradan keçmiş kimi saya bilir. Qabağa hesablamada – təbiət, tarixi sayda isə tarix eyni şəkildə nəzərdən keçirilir. Yalnız bu yolla predmetə çevrilən – mövcuddur, varlıq kimi qəbul olunur. Tədqiqat olaraq elmə, bu, ilk dəfə o zaman şamil olur ki, varlığın mövcudluğu belə predmetlikdə axtarılır».
Lakin varlığın məhz bu obyektivləşdirilməsi elə bir təsəvvüru nəzərdə tutur ki, onun vəzifəsi «varlığı öz qarşısında hesablayan insanın varlığa əmin olacağı tərzdə yerləşdirməkdən ibarət olur». Bu müəyyənlik tələbatının tarixi zəminini Haydegger xilasın müəyyənliyinə dair xristian fikrində görür və insan yalnız həqiqətə özü öz şəxsi biliyi sayəsində dərk olunmuş bir şey kimi zəmanət verdikdə, həmin fikirdən qurtula bilər. Bu isə yalnız Yeni dövr metafizikasının başlıca anlayışı – «subyekt» anlayışı əsasında baş verə bilər. Subyekt kimi çıxış edən insan «elə bir varlığa çevrilir ki, bütün varlıq öz mövcudiyyət üsulu və mahiyyəti ilə ona əsaslanır». Eyni zamanda dünya şəklə çevrilir: dünyanın şəkli, beləliklə, yalnız Yeni dövrdə meydana çıxır. Burada obyektivizm və subyektivizm əl-ələ addımlayır. «Dünyanın şəkli meydana çıxan yerdə bütövlükdə dünyaya münasibətdə qərar həyata keçirilir. Varlığın mövcudiyyəti varlıq barədə təsəvvürlərdə axtarılır və tapılır». Yeni dövrün inkişafında növbəti pillə «dünyagörüşü» anlayışı ilə fəth olunur. Yeni dövrün başlıca hadisəsi «dünyanın şəkil kimi fəthi»ndən ibarət olduğu üçün, insanların varlığa əndazə qoymağa imkan verən mövqe uğrunda mübarizəsində, nəticə etibarilə dünyagörüşlərin mübarizəsində, «Yeni dövr ilk dəfə olaraq öz tarixinin həlledici və yəqin ki, ən davamlı kəsiyinə daxil olur». Bu prosesin əlaməti kimi Haydegger giqantomaniyanı göstərir, belə ki, onun nəticəsində «kəmiyyət keyfiyyətə çevrilir» və buna görə həm də sayılması qeyri-mümkün olur. Bu, insanın – subyekt, dünyanın isə şəkil olduğu vaxtdan ətrafımızdakı bütün şeylərin üzərinə düşən görünməz bir kölgə olaraq qalır».
Buradakı dünyagörüşlərin mübarizəsinə işarə nasional-sosializmə ünvanlana bilərdi. Həqiqətən də, elə həmin 1938-ci ildə «Dünyanın şəkli zəmanəsinə» yazılmış və təbii ki, tribunadan oxunmamış əlavələrdə nasional-sosializmin əlamətdar tənqidinə rast gəlirik və sonralar Haydegger bunlarda daha çox yalnız Yeni dövr subyektivizmin zəfərini görürdü. Burada nasional-soailist fəlsəfə «səfeh bir iş» adlandırılır; Haydegger düşüncəsizliyi göstərmək üçün «amerikanizm» sözünün işlədilməsini tənqid edərək, yazır: «amerikanizm həm də Avropaya xas bir şeydir». Nasional-sosializmin xalq birliyinə əsaslanması heç bir vəchlə subyektivizmin aradan qaldırılması deyil, onun bitkin ifadəsidir: «Maarifçilik dövründə ağıllı varlıq olan insan özünü millət kimi hiss edən, xalq olmaq istəyən, özünü irq kimi öyən və nəhayət, özünə dünyanın hökmdarı səlahiyyətini verən insandan heç də az subyekt deyildir. Subyektivliyin bütün bu əsas mövqelərində – belə ki, insan həmişə «mən» və «sən», «biz» və «siz» müəyyənliyində qalır – mənəmlik və eqoizmin müxtəlif növlərinin mövcudluğu imkanı gizlənmişdir. Subyektiv eqoizm mənəmliyin «biz»ə daxil edilməsi ilə dayandırıla bilər. Bununla subyektivlik daha böyük qüdrət kəsb edir. İnsan subyektivizmi texniki baxımdan təşkil olunmuş insanın planetar imperializmində özünün ən yüksək nöqtəsinə çatır və oradan mütəşəkkil yeknəsəqlik müstəvisinə enib burada yerbəyer olur. Bu yeknəsəqlik Yer üzərində tam, yəni texniki hökmranlığın ən etibarlı alətidir».
Bu nöqteyi-nəzərdən texnika və nasional-sosializm lap əvvəldən Yeni dövr metafizikasının gizli çıxış motivini təşkil edən iradə və hakimiyyətin iki formasına çevrilir. Və Yeni dövr metafizikasının Nitşenin varlığı hakimiyyətə yönələn iradə kimi müəyyənləşdirən tərifi ilə bitməsi fikri həmin dövrdə Haydeggerin Nitşe haqqında oxuduğu mühazirələrin əsas tezisini təşkil edir və bu mühazirələr onun Nitsşeyə həsr olunmuş monoqrafiyasının birinci cildinin əsasında dayanır.
Haydeggerin əsərinin ən inandırıcı tezislərini qiymətləndirməyə çalışsaq, ilk növbədə, onun müasir texnikanı sənətkarlıq texnikasından kəskin şəkildə fərqləndirməsi diqqəti cəlb edir. Bu fərqləndirmə heç də orijinal bir şey deyildir. Qelen özünün texnika zəmanəsində qəlb haqqında məşhur kitabında yazır: «Biz hamımız hiss edirik ki, daş alətlər və kaman dövründən indiki zamana qədər texnika adlanan şeydə keyfiyyət dəyişikliyi baş vermişdir».4 Lakin Qelenlə müqayisə problemin araşdırılmasında Haydeggerin fəlsəfi nailiyyətini dərhal aşkara çıxarır. Belə ki, Qelen müasir texnikanın spesifikasını alətdən maşına keçidlə bağlayan izahı yanlış və səthi hesab etsə də (axı artıq primitiv burğu maşın sayıla bilərdi, hələ romalıların su çarxını demirik), öz növbəsində Yeni dövrün inkişafını instrumental «superstruktur» ilə, yəni texnika, elm və kapitalist istehsal üsulunun əlaqəsi ilə izah edirdi. Haydegger tamamilə haqlı olaraq, bu cür izahlara etiraz edərək, göstərir ki, onlar yerində və doğru olsalar da, məsələnin mahiyyətini aydınlaşdırmırlar və sözün emfatik mənasında «həqiqi» sayıla bilməzlər.5 Həqiqətən də, şeyin səbəbləri və ya nəticələri onun mahiyyətini təşkil etmir və Haydeggerlə razılaşmalıyıq ki, elə texniki rasionalizm nəticəsində bizim əsrdə mahiyyətin dərkini səbəblərin dərkinə müncər etməklə, getdikcə daha çox faciəvi bir səhvə yol verirlər.
Müasir texnikanın mahiyyəti nədən ibarətdir? Haydegger bunu «tədarükdə», yəni dünya ilə təmasın ümumdünya tarixi baxımdan yeni formasında görür. Haydeggerin ayrı-ayrı ibarələrindən asılı olmayaraq, həqiqətən, müasir texnikanın mahiyyətini dünyanın təfsirində və onunla rəftar üsulunda köklü dəyişiklik kimi şərh etmək son dərəcə inandırıcı görünür. Belə bir yozumda özlüyündə aydındır ki, ayrı-ayrı texniki yeniliklər zaman etibarilə elmi inqilabdan sonra meydana çıxa bilərlər; və bu, elmin tədarükün tələbi ilə meydana gəlməsi haqqında tezisi sual altına qoymur. Axı ayrı-ayrı ixtiralar «tədarük»ün konkret təzahürlərindən yalnız biridir. Halbuki onun tamamilə başqa təzahürləri (manifestasiyaları) ola bilər. Buna görə də yeni dövrün fizikasını lap əvvəldən dünyaya hökmranlıq etməyə çalışan iradənin təzahürü, manifestasiyası kimi izah etmək tamamilə əsaslıdır. Bu barədə Şpenqler «Avropanın qürubu»nda eləcə də yazır: «Barokko fəlsəfəsi daxilində Avropa təbiətşünaslığı özü-özülüyündə mövcuddur. Belə şey heç bir başqa mədəniyyətdə yoxdur. Şübhəsiz, təbiətşünaslıq lap əvvəldən teologiyanın qulluqçusu deyil, hakimiyyətə istiqamətlənən texniki iradənin nökəri idi və yalnız buna görə riyazi və eksperimental yönlü, öz əsasına görə praktik mexanika olmuşdur».6
Həqiqətən də belə bir sadəlövh təsəvvür yanlış və empirik cəhətdən təkzib olunandır ki, guya bir sıra xoşbəxt təsadüflər, məsələn, texnikanın təbiətşünaslıqla əlaqəsi, həmçinin ayrı-ayrı mühəndislərin dahiliyi nəticəsində mühüm kəşflər edilmiş və bunlar da sonradan bizim dünyaya münasibətimizi dəyişdirmişdir. Müasir texnika fenomeninin ciddiliyini azaldan bu izaha qarşı çoxlu dəlillər içərisindən aşağıdakı faktları qoymaq olar. Birinci fakt budur ki, çinlilər barıt, kompas, mütəhərrik literlərlə çap etmə, kağız kimi şeyləri çox erkən kəşf etmiş, lakin müasir mənada texniki sivilizasiyanı yaratmamışlar. Bu isə onu göstərir ki, bircə ixtiralar müasir texnikanın mahiyyətini təşkil etmir, görünür, onlar artıq dünyaya mənəvi bir təməl kimi «tədarük» ruhunda münasibəti nəzərdə tuturlar ki, bu istiqamətdə gerçəkləşmə imkanına malik olsunlar. Bunu ikinci fakt da təsdiq edir – o da müasir texnika tarixində tez-tez rast gəlinən çoxlu eyni vaxtda edilmiş kəşflər fenomenindən ibarətdir. Onun mənəvi təməli labüd şəkildə başqa ixtiraları deyil, məhz bu ixtiraları doğurur. Üçüncü fakt odur ki, qədim yunanlar istəsəydilər, yeni dövrün texniki nailiyyətlərinin ən azı bir qismini həyata keçirə bilərdilər. Onların riyaziyyat və astronomiya sahəsindəki biliklərinin səviyyəsini bilən və xüsusən Arximedin nadir şəxsiyyətinə bələd olan kəs, çətin ki, yunanlara təbii elmlərin texniki tətbiqində mane olan hansısa intellektual hədlərin mövcudluğuna inansın. Başqa inkişaf etmiş mədəniyyətlərdən fərqli olaraq, yunanlar haqqında «onlarda riyaziyyat olmamışdır» söyləyə və bu yolla onlarda sözün müasir mənasında texnikanın olmamasını izah edə bilmərik. Lakin orası düzdür ki, yunanlar eksperimentin nə olduğunu bilmirdilər: bunun özü də qədim yunan təfəkkürünün müasir təfəkkürdən dərin fərqini göstərir. Axı insanın da daxil olduğu antik "physis" anlayışında hər hansı bir təbii prosesi eksperiment üçün ayırıb müəyyən mənada onu bitirməyə cəhd etmək, sadəcə olaraq, qeyri-mümkündür. Yəhudi-xristian monoteizmi öz Tanrısının təbiətə nisbətdə mütləq transsendentallığı ilə insanla təbiətin kəskin əksliyini, öz yaradılış ideyası ilə "verum factum" nəzəri-idraki prinsipini doğurdu; bu müddəaların hər ikisi təbiətə müasir texniki yanaşmanın əsasında dayanır. Nəhayət, texniki-elmi inqilabın müjdəçilərinin, ilk növbədə, Bekon və Dekartın əsərlərini oxuyarkən, bizim müasirləri heyrətləndirməli olan belə bir faktdır ki, bu müəlliflər öz dövrlərində qətiyyən reallıq olmayan bir inkişafı qabaqcadan necə görür və istiqamətləndirirlər və onların elmi layihəsi metafizika ilə necə sıx əlaqələndirilmişdir.
Yeni dövr metafizikasının mahiyyətinin müasir elm və texnikanın mahiyyəti ilə eyniyyət təşkil etməsi barədə Haydeggerin ümumi və şişirdilmiş şəkildə irəli sürdüyü tezisin düzgünlüyünü qəbul etmək çətin olsa da, yeni dövrün bu üç fenomeninin belə qarşılıqlı əlaqəsinə dair onun mövqeyi tamamilə inandırıcı görünür. Mənə elə gəlir ki, vaxtilə Kuzans tərəfindən irəli sürülən, Hobbs, Viko və Kant yaradıcılığında yüksələn əhəmiyyət kəsb edən "verum factum" nəzəri-idraki prinsipi Yeni dövrün metafizikası ilə müasir texnika arasında başlıca körpü rolunu oynayır (hərçənd Haydegger bu prinsipə lazımi qədər diqqət yetirmir). Belə ki, insan Tanrının dünyanın yaradıcısı olmaq funksiyasını ələ alıb ondan xilas olmağa çalışanda və yalnız şeyləri özü istehsal etdiyi yerdə rahatlıq tapmaq barədə düşünəndə, təbiəti yeni yaradılmış süni dünya ilə əvəz etməyə yönələn texniki proqram Yeni dövr metafizikasının fundamental ideyalarının həyata keçirilməsindən başqa bir şey olmur. Yeni dövrün metafizikası subyektin metafizikası kimi təbiətə prinsipial etinasızlıqla səciyyələnir və bu reallığa etiraz etmək çətindir ki, müasir elmin patriarxlarının əksər müddəaları güc dilində irəli sürülmüşdür. Hətta yeni dövr materializmində olduğu kimi, insanın təbiətin bir hissəsi sayıldığı hallarda da, həmin təbiət müasir elm ruhunda, yəni qüvvələrin riyazi cəhətdən hesablanması mümkün olan əlaqəsi kimi başa düşülür və beləliklə, antik materialistlərin "physis" anlayışından köklü surətdə fərqlənir.
Haydeggerin texnika və elmi qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirməsi, bütün digər cəhətlərlə yanaşı, həm də ona görə mühümdür ki, bununla o, texnikanın instrumental tərifini aradan qaldırır. Həqiqətən, hələ də belə təsəvvür geniş yayılıb ki, guya texnika yalnız bizim ixtiyarımızda olan bir alətdir, ondan istifadə etmək də, heç istifadə etməmək də olar. Bu fikir texnika probleminin ciddiliyini dəhşətli dərəcədə azaltmaq deməkdir və belə sadəlövh şərhdən tamamilə əl çəkən Haydeggerin xidməti doğrudan da, misilsizdir. Müasir dünyaya bircə dəfə baxmaq kifayətdir ki, anlayasan: texnikadan istifadə edib-etməmək məsələsini sərbəst şəkildə həll etmək mümkün deyil. Tamamilə aydındır ki, texniki inkişaf özlüyündə məqsədə çevrilib və ona görə texnikanın yalnız subyektiv qərarın nəticəsi olmaması barədə Haydeggerin fikri ilə razılaşmaq lazımdır. Texnikanın öz dinamikası, daxili obyektiv məntiqi vardır və bunu texnikanı yalnız subyektiv fenomen kimi izah edən nəzəriyyə dərk etməyə qadir deyil. Haydegger bu məsələdə də haqlıdır ki, müasir texnikada subyektivliklə obyektivliyin qəribə dialektikası hökm sürür. Yeni dövrün subyekti öz qüdrətini özünə bununla sübut edə bilir ki, təbiəti və eləcə də dünyagörüşlərinin mübarizəsi yolu ilə başqa insanı onun hökmranlığına tabe olan obyektə çevirir. Lakin ətrafda hər şeyi predmetə çevirmiş şəxsə öz «məni» də predmetlərdən əks olunub xalis obyekt şəklində qayıdır. Və Haydegger tamamilə haqlı olaraq, müasir tarixdə də bu obyektivləşmə meylinin ifadəsini görür: keçmiş onun üçün artıq nəyi isə öyrənməyə (ibrət götürməyə) imkan verən mükalimə tərəfdaşı deyil, haqqında nəyi isə öyrənmək istəyi doğuran tədqiqat obyektidir. Tarixin bu cür predmetləşməsi zamanı özünü, ola bilər ki, tarixdə büruzə verən Mütləqə münasibət labüd şəkildə pərdələnir və itir.
Aydındır ki, Mütləq kateqoriyası (Haydegger onu «Varlıq» adlandırır) hərəkətlərin, fikirlərin və hisslərin üstün anlayışlara çevrildiyi bir şəraitdə öz mənasını itirməlidir.
Haydegger «tədarük» zəmanəsinin Tanrısızlaşma dövrü olduğunu təsdiq edərkən, mahiyyət etibarilə, tavtologiyaya yol verir. Belə ki, bütün varlığın hal kimi qavranıldığı bir zamanda, istənilən yaratmanın əsasında dayandığı üçün düzəldilməsi mümkün olmayan şərtsiz şey yoxa çıxmalıdır. İlahi «mövcud hala» aid deyil və əgər din sənayesi öz təcrübəsini istehsal etmək niyyətinə düşsəydi, bununla dəhşətli bir təhqirə yol vermiş olardı. Lakin səciyyəvidir ki, Haydegger mənəvi qanunu deyil, ilk növbədə incəsənət əsərini özünü gizlətməsi ilə mövcudluğu sual altına alınan Mütləqin bilavasitə ifadəsi hesab edir. İncəsənət əsərinin estetikləşdirilməsində, yəni subyektivləşdirilməsində Haydegger yeni dövrün daha mühüm bir əlamətini görür. O özü bədii əsəri ənənəvi terminlərlə, reseptiv-estetik deyil, funksional-estetik planda şərh etməklə, incəsənətin daha dərin ölçülərinə nüfuz etməyə çalışır. Haydegger haqlı olaraq, incəsənəti hələ "techne" kimi qiymətləndirilməyən yununlarla "techne"nin texnikaya doğru sonrakı inkişafı nəticəsində incəsənətin funksiyasında radikal dəyişiklik baş verən müasir dünya arasında böyük əksliyi qeyd edir. Reynin elektrostansiyaya «daxil edildiyi» bir vaxtda, təbiətə yunan incəsənətinin əsasında dayanan münasibət qeyri-mümkün olur, hərçənd onu «münasibət» adlandırmaq heç də düzgün deyil, belə ki, bu söz artıq subyekt və obyekt bölgüsünün müasir dövrə xas üsulunu nəzərdə tutur. Müasir incəsənətin mahiyyəti haqqında Haydeggerin ideyaları konkretlik baxımından Frankfurt məktəbi nümayəndələrinin sənayeləşmiş cəmiyyətdə incəsənətin yeri və roluna dair estetik təhlilindən geri qala bilər, lakin Haydeggerin ideyaları öz dərinliyi nöqteyi-nəzərdən bu təhlildən üstündür, belə ki, həmin ideyalar müasir incəsənətin mahiyyətinin kütləvi istehsal kimi texniki yeniliklər vasitəsi ilə deyil, gerçəkliyə münasibətin radikal dəyişikliyi vasitəsi ilə dərkinə yönəlmişdir.
Şübhəsiz, Haydeggerin texnika fəlsəfəsinin başlıca ideyasında, yəni texnikanı varlığa münasibətin yeni və ümumdünya tarixi baxımından radikal üsulu kimi nəzərdən keçirməsində belə bir nöqteyi-nəzər əsaslandırılır ki, texnikanın doğurduğu təhlükə, ilk növbədə, insanın mövcudluğunun məhvindən yox, insanın mahiyyətinin dəyişməsindən ibarətdir. «Xüsusi ölüm maşını kimi məhvedici olan şey bədnam atom bombası deyil. İnsanı ölümlə, özü də onun mahiyyətinin ölümü ilə hədələyən şey – özünü hər şeydə təsdiqə düşünülmüş cəhd mənasında xalis iradənin mütləq xarakteridir. İnsanın mahiyyətinə təhlükə törədən şey belə bir qəti inamdır ki, təbiət qüvvələrinin dinc mənimsənilməsi və toplanması, həmçinin onların idarə olunması yolu ilə insan bəşəriyyətin həyatını yaxşılaşdıra və ümumən xoşbəxt edə bilər».7 Müasir texnikanın vəziyyətindən çıxış edərək, yeri gəlmişkən, demək olar ki, bundan belə insan mahiyyətinin dəyişdirilməsi texnikanın inkişafının bizim təfəkkür tərzimizə təsirindən doğan nəticələr vasitəsilə deyil, bilavasitə texniki yolla – genetik təsir üsulları ilə də baş verə bilər. Bu gün insanın «antikvarlaşması» təhlükəsi Haydeggerin dövründən daha çox aydın hiss olunur; bundan əlavə, o hələ bütün ekoloji problemləri məcmu halda nəzərə ala bilməzdi.
Əlbəttə, Haydeggerin xəbərdarlığı çox ciddi qəbul olunmalıdır. Texnika problemini yalnız məqsədli rasional üsulla, yəni texniki yolla həll etməyin mümkünlüyünü düşünmək təhlükəli bir səhv olardı. Texnikaya yiyələnmək arzusunun özü texniki təfəkkür tərzinin ifadəsidir; buna görə o, texnikanın hüdudlarını aşmaq əvəzinə, texnikanın əsiri olaraq qalır. Texnikanın nəticələrinin qiymətləndirilməsi və aradan qaldırılması üzrə komissiyalar, şübhəsiz, çox vacib və hörmətə, özü də Haydeggerin qoya biləcəyindən daha artıq bir hörmətə layiqdirlər. Lakin kim təkcə komissiyalar vasitəsilə texnika təhlükəsini sovuşdurmağın mümkünlüyünə inanırsa, səhv edir və o, hörümçək torundan çıxmağa daha güclü səy göstərdikcə, həmin tora daha çox dolaşan bir milçəyi xatırladır.

QEYDLƏR:

1. Bu termin K.Popperin «Dialektika nədir?» məqaləsindən götürülmüşdür. Mən dialektikanın «ikiqat doqmatizm» olması barədə Popperlə razılaşmasam da, şübhəsiz, bu cür fəlsəfələr mövcuddur.
2. Heidegger M. Die Technik und die Kehre&Pfullingen, 1988. Sonrakı bütün sitatlar bu nəşrdən verilmişdir.
3. Spengler O. Der Mensch und die Technik. Munchen, 1931.
4. Gehlen A. Die Seele im technischen Zeitalter. Hamburg. 1957, s.11.
5. Mahiyyətin dərkində «doğru» və «həqiqi»nin fərqini hələ Hegel göstərmişdir. «Həqiqət» anlayışına dair Hegellə Haydegger arasında uyğunluq daha sonra özünü onda göstərir ki, hər iki mütəfəkkir, təkcə cümlələrin deyil, həm də predmetlərin həqiqətindən danışırlar və beləliklə, onlar cümlənin həqiqəti ilə yanaşı, obyektiv həqiqətin də mövcudluğunu qəbul edirlər.
6. Spengler O. Der Untergang des Abendlandes. Munchen, 1979, s.928.
7. Heidegger M. Woru Dichter?, s.294.


Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi