Səlim Babullaoğlunun «İlyas Göçmənin şəkil dəftəri» silsiləsi barədə

Sənətin müxtəlif növləri arasında qarşılıqlı əlaqə, oxşarlıq, ümumi cəhətlər hələ qədim dövrlərdən mübahisə mövzusu və araşdırma obyekti olub. Xüsusən poeziya ilə rəssamlığın, sözlə təsvirin «qohumluğu» barədə Plutarxdan və Horatsidən tutmuş yeni dövr Avropa nəzəri-estetik fikri nümayəndələrinə qədər çeşidli mülahizələr söylənilib. Leonardo da Vinçi: «Rəssamlıq – görünən poeziya, poeziya isə eşidilən rəssamlıqdır» – fikrini irəli sürüb. Lessinq də rəssamlığı «lal poeziya», poeziyanı isə «danışan rəssamlıq» adlandırıb. Bu uzun tarixlə müqayisədə rəssamılığın «rəqibi» kimi meydana çıxmış fotoqrafiya (söhbət təbii ki, bir incəsənət növü olaraq, bədii fotoqrafiyadan gedir) ilə poeziyanın əlaqəsi barədə fikirlər yalnız son yüzilliyin məhsuludur. Özü də bu əlaqə ilkin mərhələdə elə şairlərin özləri tərəfindən qətiyyətlə inkar edilib. Məsələn, Şarl Bodler təqribən 150 il qabaq fotoqrafiyanı «fransızların dünyaduyumunda olan-qalan ülviliyi məhv etməkdə» suçlayırdı. Bodlerin sonrakı həmfikirləri də söyləyirdilər ki, varlığın mahiyyətinin fotoqrafik inikası mümkünsüzdür və o, yalnız rəssamlıq, yaxud heykəltəraşlıq vasitəsilə ifadə oluna bilər.
Amma zaman keçdikcə, daha dəqiqi, ötən əsrin 20-ci illərindən fotoqrafiya «müasir həyatın poeziyası» olmaq funksiyasını rəssamlıqdan aldı və bunun bariz nümunələri də özünü çox gözlətmədi: Mayakovski ilə Rodçenkonun əməkdaşlığı bu bağlılığın klassik örnəyi kimi meydana çıxdı. Modernist poeziyanın əyani obrazlara (yaxud obrazların əyaniliyinə) xüsusi meyli həmin əməkdaşlığı intensivləşdirdi və sənət xəzinəsini qiymətli incilərlə zənginləşdirdi. Məşhur fransız fotoqrafı Robert Duano (1912-1994) sanki bütün bu təcrübəni ümumiləşdirərək, deyirdi: «Poeziya və fotoqrafiya bir-birinə fotoqrafiya ilə rəssamlıqdan daha yaxındır. Və bu, heyrətamizdir! Siz məhz bu predmetlə, onun şüuraltı tərəfi ilə əlaqə qurursunuz. Məhz bu cəhətdən Preverin poeziyası fotoqrafiyaya elə yaxındır ki!»…

Çağdaş Azərbaycan poeziyasının istedadlı nümayəndələrindən biri, «Dünya ədəbiyyatı» dərgisinin baş redaktoru Səlim Babullaoğlunun «İlyas Göçmənin şəkil dəftəri» adlı şeirlər silisiləsi barədə söhbətə belə uzaqdan başlamaqda məqsədim onun ədəbiyyatımızda yeni hadisə olmaqla yanaşı, müasir dünya poeziyasının inkişaf tendensiyaları və bədii-estetik təcrübəsi zəminində meydana gəldiyini göstərməkdir. Üstəlik, bu şeirlər Səlimin öz yaradıcılığı kontekstində də kifayət qədər yenidir. Doğrudur, indiyədək qələm dostlarının onun yaradıcılığından bəhs edən məqalələrində Səlimin yazı tərzinin «kinematoqrafik xarakterindən» (yada salaq ki, müasir kino sənətinin əsasında məhz fotoqrafiya dayanmışdır), «sanki ruhun şəklini çəkməsindən» söz açılıb. Amma Səlimin bədii istedadının bu cəhəti ilk dəfə məhz sözügedən silsiləyə daxil olan şeirlərdə bütün tamlığı və parlaqlığı ilə üzə çıxıb.
Səlim türkiyəli fotoqraf İlyas Göçmənin albomundakı 40 şəklin (lap nağıllarda olduğu kimi!) hərəsinə bir şeir yazıb. Bəri başdan deyim ki, bu şeirlər əsla həmin şəkillərə poetik illüstrasiyalar deyil. Şeirlər bir növ şəkillərin davamıdır, kadr arxasında qalan məqamların inikası, obyektivin görə və göstərə bilmədiklərinin ifadəsidir. Və şeirləri oxuduqdan sonra bu şəkillər tamaşaçı ilə başqa cür «danışır», tamamilə yeni semantik çalarlar qazanır, özgə bir canlılıq kəsb edir. Bu baxımdan «Divar rəsmləri» adlı şeir əlamətdardır. Şeirin bağlı olduğu şəkildə gənc müəllimin rəhbərliyi ilə divarda şəkillər çəkən bir dəstə uşaq təsvir edilmişdir. Şair bu uşaqlar arasında dünyasını dəyişmiş bir yeniyetmənin ruhunu görür. Fotoqraf təbii ki, «onu qeydə ala bilməmişdir». Şeir də məhz onun dilindən deyilir:

Yazılar yazılmış, mürəkkəb qurumuş, başlanğıc olmuşdu deyə
bizə yalnız ürəyi ürək kimi, çiçəyi çiçək kimi çəkmək qalırdı.
Yəni biz sözlərin də rəsmini çəkməliydik əslində.
Cavan müəllimimiz bunu bilmirdi:
o inanırdı ki, yazılanı silgiylə pozmaq olar ;
o inanırdı ki, qara lövhələrdə həmişə ağappaqdı yazılar;
o inanırdı ki, bizim yazıların sonunda nöqtə qoymaq haqqımız var;
o inanırdı ki, sual varsa , cavab var;
Amma mən hər gün bu Vətən caddəsindən,
Vətən caddəsinə açılan əyri-üyrü dalanlardan keçə-keçə
gündüzün ağ vərəqlərində qara ləkə kimi gözdəşən
bu komaların və zəngin evlərin altından çoxlu qara yazıları sezmişdim,
onları nə kufiyə, nə nəstəligə bənzətməmişdim…

Beləcə, şair gerçəklikdən «kəsilmiş» bu adi və ani kadrlar əsasında kainat və insan barədə düşüncələrini açıqlayır, universal həqiqətlərdən söz açmaq fürsəti qazanır. «Ayasofya qazisi» şeirində oduğu kimi:

…Həyata bir az qara eynək arxasından baxmaq lazımdı,
Bütün adamları və əşyaları- yəni həyatı
bir-birinə fərq qoymadan görmək lazımdı qara çərçivədən:
dünyanın özünə ən doğru başsağlığı yazısı elə dünyanın özüdü;
hər şey - adamlar da, əşyalar da qara çərçivədəki sözdü.

Həyata bir az qara eynək arxasından baxmaq lazımdı,
Onsuz da həyat ağ-qara şəkillər kimidi,
bizi o şəkillərdə özunə daha çox qara rəng çəkir, qara,
ya şərab, ya şöhrət, ya bizim olmayan qadın, ya hakimiyyət və para.
Yəni həyat da qara eynəkdən görsün qarasını da, ağını da gözümüzün…

Bütövlükdə silsiləyə daxil olan şeirləri iki qrupa bölmək mümkündür. Birinci qrupa daxil olan şeirlərdə şəklin süjeti ilə əlaqə qorunub saxlanılır və şeir sanki onu tamamlayır. Örnək kimi, «Hərbi keçid» şeirini göstərmək olar: üç parçadan ibarət şeirin birinci hissəsi şəkildəki mənzərənin sözlə bədii təsvirini, ikinci hissə nəvələrini qollarına alaraq, əsgərlərin sıx cərgəsi arasından boylanan qocanın zahirən kadra o qədər də aidiyyəti olmayan düşüncələrini, üçüncü isə ordu, hərb, sülh və… uşaqlar barədə onun dediklərini ehtiva edir. İkinci qrupdan olan şeirlərdə isə şəkillə əlaqə yalnız predmet səviyyəsində mövcud olur və şair təsvir obyektinə özünün sərbəst yozumunu təqdim edir («Maskalılar» şeirində olduğu kimi). Bununla əlaqədar Oskar Uellesin fotoqrafiya ilə bağlı dediyi bir fikri xatırlatmaq yerinə düşər: «Kamera sadəcə şəkil çəkən aparatdan daha artıq bir şeydir. O, bizim başqa bir aləmlə əlaqə qurmağımıza imkan yaradan vasitədir». Bu mənada Səlimin şeirləri öz növbəsində İlyas Göçmənin şəkillərinin yol açdığı həmin «başqa aləmi» oxucuya anladan və aydınladan vasitə kimi çıxış edir.
Ümumiyyətlə, Səlimin şeirləri bizim o qədər də alışmadığımız bədii mətnlərdir – özünün qeyri-adi ritmi, «qəribə» poetik sintaksisi, spesifik intonasiyası ilə. Bilmirəm, Səlimin şeirləri haqqında yazılarda bu cəhət qeyd olunub, ya yox. Amma hər halda elə bu cəhət (qəribəlik və gözlənilməzlik!) onların həqiqi poeziya nümunəsi kimi dəyərləndirilməsi üçün yetərlidir. Bu şeirlər oxucunu standart ovqata kökləmir, başlanğıcda onu bir azca «diksindirib» fərqli dillə fərqli mətləblər söyləyir və bu zaman hətta «cilasız» deyim və ibarələr də ənənəvi ovqata yuvarlanmağa imkan verməyən vasitələr kimi səmərəli olur. Bu baxımdan silsiləyə daxil olan «Təsvirə ithaf» adlı şeir səciyyəvidir:

Susqun dibinin üstündən eyni lallıqla asılan dəniz, mənzərə-
lap düzü lallığı üzündən oxunan xəfif ləpəli Mərmərə,
dənizin parçası; təpəlik yarımadaya doğru uzanır- soldan mərkəzə.
Kölgənin itən vaxtında-günorta, günəş də gizlənib, sanki zarafat eləyir çətirlə.
Üç ədəd ağ rəngli şezlonqun özünü qaraltmaq niyyəti puç və əfsanə.
Özündə nə qədər ləpiri yox edib qumlu sahil asta bir küləyin əliylə.
Yalnız adamsız təsvirlər daha çox təsvirdi, təkdi, özüdü;
Fotorqraf dönür geriyə, evinə qayıdır…

Bununla yanaşı, silsilədə ənənəvi daş metaforasını yeni çalarlarla təqdim edən və ən mühümü, dilimizin frazeoloji potensialından ustalıqla istifadə baxımından seçilən «Daşyonan» şeirinə də rast gəlirik.
Səlim Babullaoğlunun yaradıcılığında uşaqların dünyaya və insanlara baxışı ilə bağlı çox dəyərli poetik nümunələr vardır və «Oğlumla söhbət» adlı məşhur şeiri onun bu çətin işdəki uğurunun göstəricisi sayıla bilər. Haqqında danışılan silsilədə də uşaqlarla bağlı motivlərə (uşaqlar və müharibə, uşaqlar və ölüm…) sıx-sıx müraciət olunur və üstəlik, oxuculara həmin mövzuda «Qucağı alma dolu qızcığazın çox sonra deyəcəkləri» başlıqlı mükəmməl bədii nümunə təqdim edilir:

Bir az qarışqalar dişləmişdi onları, bir az alma qurdları,
Bir az çürükdülər, xallıydılar, kəpəkliydilər,
Bir az torpaqlıydılar, çoxunun qırıqdı saplağı.
Bizə almaların göydən düşdüyünü demişdilər,
Göydən dərildiyini görmüşdük.
Üstünüzü təmiz saxlayın demişdilər bizə,
Üstümüzlə təmizləmişdik onları-özümüzlə.
Dərməyin almanı demişdilər, biz onları yerdən yığmışdıq.
Daha dadlı meyvələr var demişdilər bizə, bilirdik, inanmışdıq…

Nəhayət, bir şeyi də deyim: silisiləyə daxil olan bəzi şeirləri, xüsusən, «Divar rəsmləri», «Ayasofya qazisi», «Daşyonan», «Evdar kənd qızının «Feşn» maqazin üçün intervüsü» kimi bədii lövhələri (onları məhz bu cür adlandırmağı doğru sanıram!) oxuyanda istər-istəməz vaxtilə dostum Həmid Herisçinin qələmə aldığı bir sıra poetik mətnləri xatırladım (hərçənd bu mətnlərin struktur-sintaktik və ritmik təşkilində əsaslı fərqlər də vardır). Baxmayaraq ki, indi Həmidlə Səlim müxtəlif «ədəbi cəbhələrə» mənsub yazarlar sayılırlar. Bu isə həmin «cəbhələşmənin» şərti olduğunu, sırf bədii təfəkkür və estetik qavrayış prinsiplərindən deyil, ədəbi yaradıcılıq sferasına dəxli olmayan (ya da çox az dəxli olan) amillərdən qaynaqlandığını göstərməklə yanaşı, çağdaş poeziyamızda yenilik axtarışlarının (həm forma, həm də məzmun planında) müəyyən vahid məcrasının mövcudluğuna dəlalət edir. Söhbət, əlbəttə, yenilik adına mətbu və elektron nəşrləri başına almış epiqon məhsullardan, təqlidçilik nümunələrindən, qurama və yapma mətnlərdən yox, gerçəkliyə baxışın, bədii görümün yeniliyindən, «gördüyümüzdən artıq görmək istəyinin» (Rəsul Rza) nəticəsi kimi meydana çıxan ədəbi tapıntılardan gedir. Həmin prosesdə Səlim Babullaoğlunun öz səsi vardır və bu səs bütün «ədəbi badalaqlara» rəğmən, getdikcə daha ucadan eşidilməkdə, daha aydın duyulmaqdadır. Haqqında qısaca söhbət açdığımız şeirlər silsiləsi buna əyani sübutdur. Məhz bu tipli əsərlər yuxarıda işarə etdiyim məcranın güclü bir irmağa çevrilərək, nəhəng dünya ədəbiyyatı okeanına qovuşmasına gətirib çıxara bilər. Zatən, dünyaya təkcə siyasi-iqtisadi baxımdan deyil, həm də ədəbi-mədəni baxımdan inteqrasiyanın yolu da budur (inteqrasiya barədə predmetsiz söhbətlər, hikkəli bəyanatlar, beynəlxalq ödüllərin xiffəti ilə yaşamaq yox!) Mən bu yolda Səlimə daha da əzmkar olmağı, yeni-yeni ədəbi uğurları ilə öz oxucularına zövq və sevinc bəxş etməyi arzulayıram.