MEDİA KAŞİGƏR İLƏ SÖHBƏT

Əslən Urmiyadan olan şair, yazıçı və tərcüməçi Media Kaşigər 1956-cı ildə doğulub. Fransada təhsil alıb. İndiyə qədər 20-dən artıq kitabı çap olunub. Vladimir Mayakovski, Fernando Arrabal, Jan Jene, Ejen İonesko və s. kimi müəlliflərdən fars dilinə tərcümələri ilə şöhrət qazanıb. İranda rus ədəbiyyatının bilicilərindən saylan Kaşigər belə hesab edir ki, ötən il dünyasını dəyişmiş Aleksandr Soljenitsın heç bir vəchlə ziyalı deyildi, amma bənzəri az olan böyük bir yazıçı idi. Bu müsahibə də Kaşigərin həmin fikri ətrafında aparılıb.

- Yazıçı Soljenitsından başlayaq. Solçuluğun əleyhinə olan bu dissident insan 89 yaşında dünyasını dəyişdi. Onun ziyalılığı mövzusunu bir kənara qoysaq, bir yazıçı və romançı kimi XX əsrin ikinci yarısındakı rus yazıçıları ilə müqayisədə onun mövqeyini necə görürsünüz? Məsələn, başqa bir nümunə olan Şoloxovla müqayisədə - belə deyirdilər ki, realizmdə sol qüvvələr arasında onun vəziyyəti Soljenitsının SSRİ-dəki anti-sol qüvvələr arasındakı durumu ilə eynidir. Soljenitsının ədəbi əhəmiyyəti diqqətə alınacaq həddədirmi? Yoxsa tarixin gedişatı ilə köhnəlib? Necə ki, SSRİ-nin dağılmasından sonra onun bir ziyalı kimi davranışının o qədər də tərəfdarı yox idi.

- Bu sualın cavabı təqribən 3-4cildlik bir kitaba sığar. Bütün deyilə biləcək sözlərə rəğmən, mən əminəm ki, Soljenitsının ölümü ilə Rusiya ən böyük müasir yazıçısını itirdi. O, Lev Tolstoyun ən böyük varisi idi; ədəbi dəyərinə görə XX əsr Rusiya yazıçılarının heç biri onun səviyyəsnə çata bilmir, hətta Şoloxov da. Soljenitsın böyük və qəribə bir dünya yaratmışdı; bu dünya ədəbi baxımdan çox parlaqdır. Bir çoxlarının fikrincə, onun «Qırmızı təkər»i XX yüzilliyin «Hərb və sülh»üdür. Məncə, bu yanaşmada tam ciddiyyətlə deyə bilərik ki, Soljenitsın böyük bir yazıçı idi. Belə ki, onun ilk mühüm əsəri olan «İvan Denisoviçin bir günü» son dərəcə maraqla qarşılanmışdı və bu əsərin nəşrini alqışlayanlar içərisində Georq Lukaç da var idi. O, Soljenitsına elə «Soljenitsın» adlı bir məqalə həsr etmişdi ki, burada söhbət əsasən «İvan Denisoviçin bir gün»ü ətrafında gedirdi. 1962-ci ildən Nobel mükafatı aldığı 1970-ci ilə qədər Soljenitsının iki il fürsəti olur ki, başqa bir əsərini çap etdirsin. Bu dövrdə o, «Matryonanın ocağı» ilə yanaşı «Birinci dövrə» adlı başqa bir heyrətamiz əsərini yazır ki, bu da Filip Sollerin onun barəsində söz deməsinə və onu «yeni əsrin zövqü» adlandırmasına səbəb olur. Beləliklə, biz Soljenitsının ədəbi dəyərinə göz yuma bilmərik.
- Bəs niyə onun bir ziyalı kimi fəaliyyəti ədəbi yaradıcılığını bu həddə kölgədə qoyub?
- Ümumiyyətlə, yazıçılar bəzən onlara o qədər də aidiyyəti olmayan şeylərdə şöhrət qazanırlar. Məsələn, Fransa hüdudlarından kənarda Hüqo çox böyük bir romançı kimi məşhurdur, halbuki Fransanın özündə o, böyük bir şairdir.

- Amma Soljenitsın vəfat edəndə, xarici qəzetlərin və agentliklərin əksəriyyəti ondan daha çox dissident kimi danışır və onu əsasən bir antikommunist yazıçı kimi təqdim edirdilər, əsərlərindən isə az söz açırdılar. Soljenitsına vurulmuş «damğa», məsələn, İranda onun bir yazıçı kimi o qədər də maraq doğurmamasına gətirib çıxardı. Onun əsərləri farscaya çevrilsə də, diqqət çəkmədi. Səhv etmirəmsə, onun dörd kitabı farscaya tərcümə olunub ki, bunlardan üçü nəsr əsəri, biri də SSRİ rəhbərliyinə ünvanlanmış məktubdur. Amma o, daha çox ziyalı kimi tanınıb. Sizcə, bunun səbəbi nədir?
- Bunun müxtəlif səbəbləri ola bilər, amma əvvəla, mən Soljenitsının ziyalı adlandırılmasına şübhə ilə yanaşıram. Ən azı Soljenitsının həyatında hər hansı bir ziyalı hərəkətinə rast gəlməmişəm. Mənim tandığım qədər Soljenitsın yalnız bir dissident olub, amma çətin ki, onu ziyalı saymaq mümkün olsun. Onun ziyalı şöhrəti müəyyən qədər də ona ölkəsindəki münasibətlə əlaqədardır. Biz elə yazıçılar tanıyırıq ki, yazıçılıqları başqa işlərini kölgədə qoyub. Məsələn, «Qulliver»in müəllifi Svift və Qrem Qrin hər ikisi casus olub, amma onların yazıçılıq şöhrəti casusluq şöhrətini üstələyib. Əgər sovet dövləti Xruşşovun tutduğu xətlə getsəydi, yəqin ki, Soljenitsın deyəndə, bizim zehnimizdə böyük bir rus yazıçısı canlanardı, bir dissident yox. Biz yaddan çıxarırıq ki, 1962-ci ildə «İvan Denisoviçin bir günü» şəxsən Xruşşovun tövsiyəsi və göstərişi ilə çap edilir, bir il sonra isə Soljenitsın Lenin mükafatına təqdim olunur. Yəni əslində sovet hökumətinin özü onu bir dissident şəxs olaraq qabağa verir. Onu da yada salaq ki, Soljenitsın 1953-cü ildə səkkiz illik həbsdən sonra həbsxanadan çıxanda hələ sosializmə inamını itirməmişdi; baxmayaraq ki, uzaqlaşması başlanmışdı. O, həbsxanada qatı dindar olur; daha kommunist deyil, amma antisosialist və antisovet də deyil. 1963-1967-ci illərdə Soljenitsın əvvəlcə «Xərçəng kamerası»nı, sonra da «QULAQ arxipelaqı»nı yazdı. Bundan öncə o, həmin əsərlərə hakim olan düşüncəyə malik deyildi. Əslində Brejnevin dövrü və onun SSRİ-ni ürcah etdiyi heç bir islahatçı səsə tab gətirməyən durğunluq, görünür, Soljenitsının bu yolla getməsinə səbəb olmuşdur. Yəni əgər o, SSRİ Yazıçılar İttifaqından çıxarılmasaydı, əgər «QULAQ arxipelaqı»nın nəşrinə (Paris, 1973) görə SSRİ-dən qovularaq vətəndaşlıqdan məhrum edilməsəydi və digər bu kimi «əgər»lər baş verməsəydi, yəqin ki, onun adı əhali arasında ədəbiyyatçıların yaxşı tanıdığı, amma bir elə kütləvi rəğbət qazanmamış Şoloxov, Qorki, Pasternak, Bulqakov və s. yazıçıların adından populyar olmazdı.
- Bir neçə il əvvəl sizdən müsahibə götürəndə demişdiniz: ziyalı o kəsdir ki, hökumət və iqtidarla əməkdaşlıq şəraitində islahatçı təkliflər verir və əgər bu şəxs hakim sistemə qarşı durursa və bir növ çevriliş yolunu tutursa, daha ziyalı deyil, bir partizandır. Siz özünüzün bu tərifinizdən çıxış edərək, Soljenitsını ziyalı saymırsınız?
- Bir neçə dəlilə görə. Birincisi dediyiniz məqamdır, yəni ziyalı davranışı dağıdıcı davranış deyil, özü də ziyalının fəaliyyəti o vaxt başlayır ki, sistem özü öz problemlərini həll etməkdə aciz olur. Yəni hər bir siyasi sistem ictimai problemlərə cavab verməli və insanları daha yaxşı şəraitə doğru aparmalıdır. Sistem özü bu işi gördükdə, daha ziyalının təşəbbüsünə ehtiyac olmur. Amma sistem bu işi görməyə aciz qaldıqda, ziyalının fəaliyyəti üçün meydan açılır. Yəni sistemə kənardan baxış və kənardan təklif. Soljenitsının timsalında biz buna rast gəlmirik, çünki onun irəli sürülmək üçün heç bir təklifi yox idi! Onun ziyalı olmamasının ikinci dəlili odur ki, ziyalı fəaliyyəti hər halda mütərəqqi bir fəaliyyətdir, Soljenitsın isə zatən mürtəce bir adamdır. Əgər istəsək, mürtəce ziyalı birləşməsini də söhbətə daxil edə bilərik!
- Dediyiniz kimi, Soljenitsın həbsxanadan azad olduqdan sonra dini dünyabaxışı qazanır və tədricən, xüsusilə ömrünün son iki onilliyində qızğın bir ortodoks yazıçıya çevrilir. Sizcə, ortodoks ziyalı şəxsiyyəti onun üçün bir növ ateist sovet sisteminə qarşı durmaq üsulu idi, ya vücudunda oyanmış ənənəçiliyin bir forması?
- 1974-cü ildə Qərbə gəldikdən sonra o, bir neçə il ərzində bəzi hərəkətlər etsə də, yenə SSRİ-yə bağı idi. Nəhayət, 70-ci illərin sonunda o, Harvard universitetində məşhur çıxışını edərək, Qərbi və Qərb dəyərlərini kəskin tənqidə məruz qoydu. SSRİ daxilində isə onun Saxarov kimi mübariz bir insanla problemi vardı.
- Bəs Saxarovla nə üçün?
- Bunu özündən soruşmaq lazım idi. Amma Saxarovla ciddi problemi vardı. «Qırmızı təkər» romanı üzərində işləyəndə çar dövründən qalmış qoca bir kişi onun yanına gəlib deyir ki, onda qədim Rusiyaya dair sənədlər var və həmin sənədləri həqiqi Rusiyaya çatdırmaq istəyir. Soljenitsın da söyləyir ki, onları mənə ver, mən elə Rusiyayam! O, təqribən bir çox başqa solçularda gördüyümüz klassik yolu keçir, yəni bir növ marksizmdən ifrat millətçiliyə gedib çıxır. Roje Qarodi, yaxud Mario Varqas Lyosa kimi Soljenitsın da bu yolu keçir. O həbsxanadan çıxandan sonra öz ortdoksal-xristian görüşlərində elə ifrat həddə varır ki, hətta həyat yoldaşı da ondan ayrılır. Bu qadın sonralar «Mənim Soljenitsınla həyatım» adlı bir kitab yazır. Soljenitsının həmin kitabdakı obrazı qətiyyən xoşagələn deyil. Burada heç kəsin varlığına dözməyən hökmran və diktator bir kişi təsvir olunur.
Eyni zamanda Qərbə mühacirət etdikdən sonra onda elə bir proses baş verir ki, onun Qərbdə də SSRİ qədər tənha olmasına gətirib çıxarır. Hətta son dərəcə səbrli və hövsələli bir adam olan Henrix Böll Soljenitsınla bircə dəfə görüşdükdən sonra ondan gen gəzir. Onun Qərbə gəlişini arzulayan bütün ziyalılar onunla uzağı bir görüşə tab gətirirlər! Bu adam öz tənhalığında özü üçün bir dünya və vətən yaradır ki, bu da çar Rusiyasının itirilmiş dünyasından ibarətdir.
- Yəni çar dövrünün nostalgiyasına qapılır?
- Əslində «Qırmızı təkər» romanının kökündə bu dayanır: bir növ çar dövrünün nostalgiyası.
Maraqlıdır, belə görünürdü ki, o, demokratik düşüncəli bir adam olmalı idi. Amma yox, o, tamamilə irticaçı bir insandı. Soljenitsın azadlığı qətiyyən xoşlamırdı və cahanşümul demokratik dəyərləri qətiyyən sevmirdi.
Bəs niyə o, SSRİ-yə zidd gedirdi? Onun ideyaları ki sovet düşüncə və hakimiyyət strukturuna xeyli yaxındır! Onun SSRİ ilə ziddiyyəti insanı özündən ayıran bir quruluşa qarşı çıxmasından qaynaqlanırdı. «İvan Denisoviçin bir günü» romanında kamera yoldaşı əsərin qəhrəmanına deyir: Allaha şükr elə ki, həbsxanadasan və ibadət edə bilirsən; əgər bayırda olsaydın, zir-zibil olan-qalan imanını da əlindən alardı…
- Bir müddət sonra Soljenitsın Qərbi tənqid etməyə başlayır, daha bu ziddiyyət nə üçündü?
- O, aydın şəkildə hansısa məsələyə və ya quruluşa işarə etmir, sadəcə Qərb dəyərlərini tənqid atəşinə tutur. Hər halda onda bəzi xüsusiyyətlər çox güclüdür. O, son dərəcə antisemitdir. Baxmayaraq ki, həyatının son dövrlərində yəhudilərlə rusların müştərək tarixini araşdırmaq və açıqlamaq üçün bir kitab da yazır. Amma bu tarix yəhudilərin qətli ilə doludur və onun kitabı qışqırır ki, rusda yəhudiyə qarşı patoloji nifrət var. Antisemitizmin əlehydarı Amerikanın əksinə olaraq. Yadda saxlayaq ki, Soljenitsının nəzərdə tutduğu xalis dəyərlər hədsiz ənənəçi və son dərəcə qapalı bir Rusiyada mümkündür. Necə olur ki, o, Romanovlar sülaləsinin doğurduğu dəyərləri müqəddəsləşdirir? Məgər o, elə həmən dövrdə meydana çıxmış tənqidi ziyalı düşüncəsi ilə tanış deyil, yəni Dostoyevskinin, Qoqolun, Çexovun, Turgenevin əsərlərini oxuyaraq dərk etməyib? (Tolstoyu misal çəkmirəm, çünki yenə ona yaxındır). Əlbəttə, adam birinin əsərlərini oxuyanda, hökm deyil ki, onunla həmfikir olsun. Soljenitsın bir çox məsələlərdə hətta Tolstoyla da ayrılır…
- Belə çıxır ki, o, XIX əsrin ziyalı-tarixi düşüncəsinə deyil, həmən dövrdəki rus insanının yaşam ənənələrinə üz tutur?
- Dəqiq şəkildə belədir: rus ənənəsinin ən irticaçı formasına qayıdış. Hər halda bir insana nə üçün belə olduğunu irad tutmaq olmaz. Onda bu cür ifrat millətçiliyin formalaşması bəlkə də Qərbdəki hədsiz tənhalığı ilə əlaqədardır. Biz gərək unutmayaq, SSRİ-də olanda da onun başqaları ilə, digər mühitlərlə çox da əlaqəsi yox idi. Yalnız «İvan Denisoviçin bir günu» çap olunandan sonra keçmiş məhbuslar ona məktub yazmağa başlayırlar. Ona qədər bu insan guşənişin həyatı keçirir. Həmən 1962-63-cü illərdə elə bir atmosfer yaranır ki, bu insan bir qədər guşənişinlikdən çıxır, işləyir və yazır. 1963-cü ildə xərçəngə tutulur, xəstəxanaya düşür, bu zaman senzura və təqib yenidən şiddətlənir və o, təzədən tam guşənişinliyə çəkilir. Onun Rusiyadan xaricdə dostları var, amma Qərbə yollandıqdan sonra həmin adamlar daha onun dostları olmurlar.
- Şərqi Avropa və Rusiya ziyalıları ilə bağlı bir söhbət var. O da budur ki, onlar öz ölkələrindən çıxıb azad məmləkətlərə gedəndə – xüsüsən 1960-70-ci illərdə – bütövlükdə oradakı ziyalılar tərəfindən sosializm cənnətinə naşükürlükdə ittiham edilirmişlər! Bu da üz tutduqları ölkədə onların tənhalığa çəkilməsinə səbəb olurmuş. Misal üçün, Kundera. Bilmək istərdim, Soljenitsının guşənişinliyinə də bu amil təsir göstərmişdirmi?
- Kundera belə bir vəziyyətlə üzləşməyib, hərçənd sənin dediyinə görə, bu iddiada olsa da! Kunderaya bənzəməyən, amma bu vəziyyətə düşən bir nəfər olub – Teodorov. O da guşənişin olmayıb. Ən azı Kunderadan daha səmimi olan Teodorov «Biz və başqaları» adlı kitabının əvvəlində aydın şəkildə yazır ki, Qərbi Avropada əksər ziyalıların solçu olmasına və cəhənnəmlə cənnəti qarışıq salmasına təəccüblənirmiş! O, Fransa ziyalıları ilə mübahisələrində deyirmiş ki, sizlərdən heç biriniz əldən-ayaqdan getdiyiniz Şərq blokunda dördcə saat yaşamağa tab gətirməzsiniz.
Amma 1962-ci ildə «İvan Denisoviçin bir günü» çap ediləndən sonra Qərbdə bir proses başlayır və bu proses 1973-də «QULAQ arxipelaqı»nın nəşri ilə başa çatır, yəni «sovet cənnəti»nin mənzərəsi aydın şəkildə göz önündə canlanır! Bu prosesə görə biz yalnız və yalnız Soljenitsına borcluyuq. 60-cı illərin sonunda kommunist hərəkatı çoxsaylı böhranlarla üzləşdi və bu da Avropa ölkələrindəki kommunist partiyalarının Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasından uzaqlaşmasına gətirb çıxardı. İlk uzaqlaşan İtaliya Kommunist Partiyası oldu. Bu dövrdən etibarən əksər Avropa solçularının düşüncəsində SSRİ daha cənnət deyil, hədsiz dərəcədə mərkəzləşdirilmiş bir düşərgədir. Elə isə bu düşüncəni yaradan yazıçı, ondan xoşumuz gəlib-gəlməməyindən asılı olmayaraq, böyük yazıçıdır. O, Nobel mükafatı alıb, hamı onu görmək istəyir, o da Qərbə qədəm basır və bir neçə aydan sonra bu hay-küy yatır. Hamı başa düşür ki, xəyalında yaratdığı obraz dağılıb. Yəni Soljenitsınla bağlı təsəvvürlər alt-üst olur…
- İki fərqli məqam. Birincisi budur ki, iki dissident yazıçının – Bulqakovla Soljenitsının – məfkurə və sənətkarlığındakı fərq nə üçün ikincinin daha çox şöhrət qazanmasına gətirib çıxarıb? Eyni zamanda bilirik ki, Soljenitsın realist və ənənəçi bir yazardır, onun əsərlərində xüsusi bir novatorluq gözə dəymir. Özü də elə bir zamanda ki, dünya ədəbiyyatında müxtəlif eksperimentçi və ya avanqard cərəyanlar meyydana çıxır. Rusiyanın özündə Bulqakov özü bu novatorluğun bir nümunəsidir. Amma Soljenitsın Tolstoy üslubunun davamçısıdır. Sualım budur ki, nə üçün təhkiyəyə köhnə baxışı olan bu insan Nobel alır və Qərb tərəfindən müqtədir yazıçı kimi qəbul olunur? Ona Nobelin verilməsi bədii strukturda təkrarçı bir realizmi mükafatlandırmaq demək deyildimi?
- Bir qədər Soljenitsının yazmağa başladığı dövrə qayıtmalıyıq. Orası düzdür ki, həmin dövrdə SSRİ-də olduqca modern düşüncələrə rast gəlirik. Nəsrdə Bulqakovu, teatrda Meyerholdu, poeziyada akmeistləri… göstərə bilərik. Amma mərkəzləşdirlimiş partiya sistemi modern baxışlara qarşı repressiyaya başlayır, eyni zamanda bu nəzəriyyə və hərəkatların Qərblə əlaqəsi kəsildiyindən onlar inkişaflarının əsas şərtindən, yəni dünyaya bağlılıqdan məhrum olaraq, aradan çıxırlar. Nəticədə 30-cu illərin ortaları, yaxud axırlarında klassik cərəyan yenidən Rusiyaya qaytarılır. Çox güman ki, o dövrdə Soljenitsın bir çox başqaları kimi modern ədəbiyyat nümunələrini heç oxumamışdı. O, bu işi sonralar da görmür, çünki artıq xeyli gec idi! Halbuki Bulqakov yaşca Soljenitsından böyük idi, inqilabın və yeni strukturların bütün həyəcanını yaşamış, forma və məzmunda cəsarətli yeniliklərin şahidi olmuşdu. Soljenitsının dövründə isə bu yox idi. Soljenitsın 1936-cı ildə 18 yaşında ikən «Qırmızı təkər»in strukturunu beynində hazırlayır və yalnız 1969-cu ildə ilk dəfə kağıza köçürür. Bu, «Hərb və sülh» tipli son dərəcə klassik bir strukturdur. Amma Soljenitsının yazıçılıq fikrinə yenicə düşdüyü 1936-cı ildə Bulqakov bir nəhəng idi. O, böyük bir təcrübəni arxada qoymuşdu. Bulqakov Baxtini oxumuş, Meyerholdun teatr tamaşalarını görmüş, Eyzenşteynin filmləri ilə böyümüşdü – Soljenitsının 18 yaşı olanda isə Eyzenşteyn bir film çəkir ki, Sibirə göndərilməsin! –, Soljenitsın bunların heç birini görməmişdi. Deməli, şərait çox fərqlidir. 1910-12-ci illərdə Rusiyada başlayan və 20-ci illərdə zirvəsinə qalxan o hərəkat faktiki olaraq boğulmuşdu və onun mirası Soljenitsına yetməmişdi. 1936-cı ildə kiçik terror başa çatmış, demək olar, narahatlıq doğuran bütün ünsürlər və ziyalılar öldürülmüş, yaxud sürgün edilmişdi. Bulqakovun da şəxsən Stalinin ona olan marağı sayəsində bəxti gətirir və sağ qalır. Bu iki şəxsin yaradıcılıqdakı yolları da bir-birindən çox fərqlənir. Baxtinin öydüyü gülüş Bulqakovun yaradıcılığında zirvəsinə yüksəlir, halbuki Soljenitsın qaraqabaq bir yazıçıdır.
- Bəs nə üçün Qərb ona bu qədər qiymət verir? Təkcə antikommunist və dissident olduğuna görəmi?
- Deyə bilmərik ki, o dövrdə realizm başa çatıb. Belə ki, 60-cı illərdə Amerikada Apdeyk kmi realist bir yazıçının parladığını görürük. Onu da unutmayaq ki, ora Amerikadır, SSRİ yox və orada müxtəlif eksperimentlər üçün meydanı açıqdır.
Soljenitisın Qərbə gedəndə nəhəng bir yazıçı idi. Deyə bilərik ki, fikirlərini bəyənmirik, yaxud irticaçıdır. Amma bir çox başqaları da irticaçı olub. Haydegger də belə idi. Məncə, Platon ən böyük irticaçıdır. Öz ölkəmizdə Ruzbehan Bəqli də belədir. Amma bu o demək deyil ki, onların əsərlərini oxumamalıyıq. Belə olmamalıdır. Qərb Soljenitsını tanımaqla yeni bir Tolstoy kəşf etdi və bu, çox cəzbedici bir şey idi. Bu gün İranda da deyirlər ki, qəzəl ölüb. Amma Hüseyn Münzəvinin və Simin Behbehaninin qəzəllərini oxuyanda, az qalırıq «qəzəl ölüb» deyənlərin yaxasından yapışaq.
- SSRİ dağılandan sonra Soljenitsının yeni şəraitə baxışı necə olub? Əvvəlki problemləri həll edilmiş bilib? Stalinə nifrəti bitibmi?
- Bəli, həll edilmiş bilib. Amma bütün Rusiya tarixində onun ən çox nifrət elədiyi adam biçarə Kerenski olub.
- Qəribədir. Kerenski ki islahatçı və mötədil idi…
- Elə buna görə! Soljenitsının fikrincə, məhz Kerenski əziz Rusiyanı xaraba qoyub.
- Axı Kerenski hakimiyyətdə az olub. Çox tez devrilib.
- Kerenski fevral inqilabından sonra iqtidara gəldi və qısa müddət hakimiyyətdə qaldı. Amma Soljenitsına görə, fevral inqilabı ümumiyyətlə baş verməməliydi! Kerenskinin başlıca xüsusiyyəti onun liberalizmi idi ki, bu da Soljenitsının nəzərində əziz Rusiya ənənələrinin düşmənidir. Və o narahat idi ki, əgər boş buraxsalar, Kerenski əhvalatı yenidən təkrarlana bilər. Buna görə də o, güclü mərkəzləşdirilmiş dövləti müdafiə edirdi.
- 1994-cü ildə Rusiyaya qayıdandan ömrünün sonuna qədər Soljenitsın xırda tənqidlərinə baxmayaraq, hakimiyyətə yaxın idi. Vladimir Putinin onunla yaxşı münasibəti vardı, hətta şəxsən ona mükafat vermiş, dəfnində də iştirak etmişdi.
- Əvvəlcə onun Yeltsindən bir narazılığı vardı, bu da rus millətinin kasıb yaşaması idi. Amma Putin hakimiyyətə gələndən sonra tədricən bu narazılıq azalır. O, Putin hakimiyyətini müdafiə edir. Putin millətçidir, qədim Rusiya dəyərlərini dəstəkləyir, güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət ideyasının tərəfdarıdır… Bütün bunlar Soljenitsını Putinə yaxınlaşdırır və Putin prezident seçiləndə onu müdafiə etməsi ilə nəticələnir…


Tərcümə: Məsiağa Məhəmmədi