Rəsul Yunan 1969-cu ildə doğulub. Şair, nasir və tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərir. Əsərlərini həm türkcə, həm də farsca yazır. İndiyədək bir neçə kitabı çıxıb: «Cəhənnəmdə konsert», «Mən pis bir oğlan idim», «Mələklər» və s.
***
Sevgini bəzəksiz istədik,
dünyanı tüfəngsiz…
Qara divarlar üstünə
qırmızı güllər çəkdik.
Yolçular bizə güldü,
bizə güldü yolçular.
Biz sadəcə baxdıq…
Yollar
şəhərin ətrafında düyünlənmişdi.
Biz şəhərdə qalıb çürüdük və oxuduq:
«Bizi buradan apara bilməyən qatar –
qatar deyil».
ORADA…
Orada
qapısı bulud, pas və gunəşlə döyülən
bir ev vardı.
Və adamları
arzuların yaşıl yamacına çatdıra bilən
ağ, vəhşi bir at…
Orada
dualarımı eşidən
bir Tanrı vardı.
Görəsən qayıtsam,
o evin bacasından hələ də tustü çıxırmı?
Göyüzü hələ də mavidirmi?!
Görəsən qayıtsam,
o hələ də oradamı?!
DÜNYA…
Göydələnlər
göyüzünə baxmağa
qoymadılar bizi,
partlamamış minalar
çöllükdə gəzməyə.
Dəniz də
diktatorların özəl hovuzuydu…
Bu dünya
dərdimizə yaramadı bizim,
röyalarımızda yaşadıq.
Farscadan tərcümə: Məsiağa Məhəmmədi
Doğan Cüceloğlu Türkiyənin tanınmış alimlərindən biridir. O, fərdi və sosial psixologiya sahəsində ən mürəkkəb problemləri araşdırır, həmin problemlərin həlli üçün düzgün və real yollar tapmağa çalışır.
D.Cüceloğlu Mersində anadan olmuş, İstanbul universitetinin psixologiya fakültəsini bitirmiş, ABŞ-da linqvistik psixologiya üzrə doktorluq dərəcəsi aldıqdan sonra bir müddət öz ölkəsinin müxtəlif universitetlərində (Hacəttəpə, Boğaziçi) dərs demişdir. 1980-1996-cı illərdə Kaliforniyadakı Fulerton universitetində çalışmışdır. Sonra öz ölkəsinə dönərək, intensiv yaradıcılığla məşğul olmağa başlamışdır. “İnsan və davranışı”, “İçimizdəki uşaq”, “Bir qadın, bir səs”, “Qorxu mədəniyyəti” və s. kimi kitabların müəllifidir.
İnsan elə bir varlıqdır ki, yalnız ünsiyyət prosesində mövcud ola bilir, buna görə də düşünmək və düşüncəsini çatdırmaq qabiliyyəti ictimai həyatın bünövrəsini təşkil edir. İnsanın hiss və fikirlərini böluşmək imkanının məhdudlaşdırılması, yaxud genişləndirilməsi onun həyat tərzinin dəyişməsinə səbəb olur. Bizim dövrümüz həmin mübadilə imkanının genişlənməsinə və bunun nəticəsində baş verən dəyişikliyə parlaq sübutdur. Bu dəyişiklik saysız informasiyalar və işarələrin meydana gəlməsindən və onların geniş bir sahəyə yayılmasından doğmuşdur. Heç bir texniki ixtira informasiya texnikasının inkişafı qədər insanların həyat tərzinə, fərdlərin şüuruna və ictimai davranışa təsir göstərə bilməmişdir. Kutləvi kommunikasiya vasitələri sahəsində tanınmış Amerika ekspertlərindən biri olan Taqer bu məsələ barədə yazır: "Əvvəllər nəsildən-nəslə şifahi şəkildə ötürülən biliklər yazı ixtira olunduqdan sonra kitab vasitəsilə ötürülməyə başladı. Mətbəənin yaranması və savadsızlığın aradan qaldırılması müasir sənayeləşmiş cəmiyyətin əsasını təşkil edən informasiya mübadiləsinin meydana gəlməsinə səbəb oldu. İndi biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, dünyanın bütün nöqtələri kosmik peyklər vasitəsilə bir-birinə bağlanmışdır. Hazırda hər hansı ölkədə baş vermiş istənilən hadisədən dəqiqələrlə ölçülən bir zaman müddətində bütün dünya xəbər tuta bilir. Cəmiyyətin modernləşməsi və mürəkkəbləşməsi ilə bərabər insan əlaqələrinin sayı da artmışdır. Biz hər gün yüzlərlə əlaqədən toxunmuş əlaqələr torunda yaşayırıq. Hesablanmışdır ki, böyük bir şəhərdə yaşayan hər bir fərd gündə orta hecabla 1500 informasiya alır, başqa sözlə desək, hər bir nəfər gündə orta hesabla 1500 dəfə bir nəfərin diqqətini özünə cəlb edir".
İbtidai cəmiyyətlərdə insanlarla yalnız bədənin fiziki gücünün imkanları çərçivəsində əlaqə qurmaq mümkün olurdu. Yəni hər bir fərd özündən o qədər də uzaqda olmayan, onunla bir kənddə yaşayan qohumları, dostları və qonşuları ilə ünsiyyətə girə bilirdi. Kutləvi ünsiyyət vasitələrinin inkişafı əlaqə hüdudlarını genişləndirdi və kənd, şəhər, ölkə çərçivəsindən kənara çıxan əlaqələrin qurulmasını mümkün etdi. Maraqlı burasıdır ki, bu gün insan çox vaxt onunla bir binada yaşayan qonşusunun anasının vəfatından xəbər tutmur, lakin dünyanın o başında hansısa musiqiçinin avtomobil qəzasına düşdüyünü bilir!
İbtidai cəmiyyətlərdə bir kənddə, bir məhəllədə yaşamağın böyük mənası vardı. Və yəqin bilirsiniz ki məhəllənin şərəf və ləyaqəti üstündə dava-dalaş da olurdu. Bu gün isə şəhərin, hətta ölkənin müxtəlif nöqtələrində yaşayan insanlar tərəfindən yaradılmış cəmiyyət və təşkilatlarda üzvlük adamları bir-birinə yaxın və ya uzaq edir Bir məhəllədə yaşamağın (həmyerli olmağın) sanki daha heç bir mənası yoxdur.
Görəsən, ünsiyyət imkanlarının bu cür genişlənməsi ötəri bir xüsusiyyətdən xəbər verir, yoxsa daimi bir dəyişiklikdən? Amerika psixoloqu Alvin Toffler elmi və texniki inkişaf sürətinin zaman ölçülərini araşdırmışdır. Toffler yazır ki, insanların yer üzündə mövcudluğunu sübut edən sənədlərin tarixi əlli min il bundan öncəyə gedib çıxır. Əgər "ömür vahidini"ni 62 il fərz etsək, həmin əlli min ilin səkkiz yüz ömür vahidindən (və ya nəsildən) ibarət olduğunu söyləyə bilərik. Bu səkkiz yüz nəslin son vahidində baş vermiş kəşflər, ixtiralar, el¬mi və texniki yeniliklər ondan əvvəlki nəsillərdə əmələ gəlmiş dəyişikliklərə bərabərdir. Bəşəriyyət altı yüz əlli nəsil ərzində mağaralarda yaşamış və yalnız son yetmiş nəsil ərzində yazıdan istifadə etmişdir. Çap maşınlarından təkçə son altı nəsil ərzində, elektrik mühərriklərindən isə son iki nəsil ərzində istifadə olunmuşdur. Bəşəriyyət yalnız özünün səkkiz yüzüncü nəslində ilk dəfə elə bir cəmiyyət yaratmışdır ki, orada sənayeyə kənd təsərrüfatından daha artıq əhəmiyyət verilir. Bu vaxta qədər cəmiyyətin yetmiş, yaxud səksən faizi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdu və insanları güclə doyuzdururdu. Halbuki bu gün əhalinin maksimum on beş faizi kənd təsərrüfatı ilə, səksən beş faizi isə sənaye, ticarət, təhsil və idarəetmə işləri ilə məşğuldur və bu vəziyyət ərzaq baxımından heç bir problem doğurmur. Beləliklə, insanlar öz təbii ehtiyaclarını ödəmək üçün bütün günlərini fiziki fəaliyyətə həsr etmək zərurətindən xilas olmuş və ticarət, sənaye, təhsil, incəsənət və elm sahəsində məşğuliyyət imkanı qazanmışlar. Məşğuliyyət sahəsindəki bu dəyişiklik ünsiyyət imkanlarını artırmış, kommunikasiya vasitələrinin inkişafı isə ticarət və sənətin fəaliyyət hüdudlarını genişləndirmişdir. Ünsiyyət imkanlarının genişlənməsi ictimai həyata yeni ölçülər bəxş etmiş kütləvi kommunikasiya vasitələrində özünü parlaq şəkildə göstərir.
FƏRDLƏRARASI VƏ KÜTLƏVİ KOMMUNİKASİYA
Fərdlərarası unsiyyət adresant ilə adresatın (bilgini göndərənlə alanın) üzbəüz söhbəti şəraitində baş verir. Kutləvi kommunikasiyada isə adresantla adresat bir yerdə olmurlar. Qəzetlər, jurnallar, kino, radio və televiziya kütləvi kommunikasiyanın vasitələridir və bu vasitələrin köməyilə müəyyən adresant geniş bir zaman və məkan çərçivəsində çoxsaylı adresatlarla ünsiyyətə girir. Bundan əlavə, fərdlərarası unsiyyətlə kutləvi kommunikasiya arasında reaksiya, şərait, məhdudiyyətlər və təsir baxımından da fərqlər mövcuddur. Fərdlər arasındakı üzbəüz dialoqda reaksiya birbaşa və ani olur: adresatın sözlərindən, üzündən, səsinin ahəngindən və fiziki durumundan onun bizim dediklərimizə reaksiyasının necəliyi aydınlaşır. Halbuki kutləvi kommunikasiyada reaksiya qeyri-müstəqim və gecikmiş xarakter daşıyır, bir sıra hallarda, ümumiyyətlə, mövcud olmur. Qəzetdə və ya jurnalda yazısı çap olunmuş muəllif, çıxışı televiziya ilə yayılan natiq yalnız sonradan aldığı məktublar, telefon zəngləri və sair kimi yollarla reaksiyanı muəyyənləşdirir. Filmin muəllifi kino tənqidçilərinin məqalələri və tamaşaçıların rəyləri əsasında reaksiyanı öyrənir. Başqa sözlə, fərdlərarası kommunikasiyada unsiyyətin ikitərəfli olması labüd və zəruridir, kutləvi kommunikasiyada isə belə bir zərurət yoxdur və o, yalnız birtərəfli öturmə şəklində də baş verə bilər.
Fərdlərarası kommunikasiya yaxın əlaqədən doğan məhrəm atmosferdən tutmuş son dərəcə rəsmi bir şəraitə qədər ən müxtəlif vəziyyətlərdə reallaşa bilər. Yəni o, misal üçün, həm səmimi ailə mühitində, həm də iki müəssisə arasında əməkdaşlıq barədə rəsmi danışıqlar şəraitində baş verə bilər. Kütləvi kommynikasiyada şərait baxımından bu cür muxtəliflik və rəngarənglik yoxdur; bu ünsiyyət yalnız formalaşmış, strukturu və qaydaları müəyyənləşmiş bir şəraitdə reallaşa bilər. Buna görə də yazıçı və ya televiziya proqramının aparıcısı öz mənzilində həyat yoldaşı ilə söhbət vaxtı sözlərdən necə istifadə etməsinə diqqət yetirmədiyi halda, yazdığı məqalədə, yaxud televiziyadakı çıxışında belə bir diqqətin zəruriliyini hiss edir.
Fərdlərarası kommunikasiyada ünsiyyətə girən insanların sayı məhdud olur, kutəvi kommunikasiyada isə əlaqələrin sayı demək olar ki, qeyri-məhduddur. Qəzet, jurnal, film, radio və televiziya vasitəsilə göndərilən informasiyanın dinləyici və ya oxucusunun sayının maksimal həddini texniki imkanlar müəyyənləşdirir. Müasir kommunikasiya vasitələrinin texniki imkanları isə son dərəcə yüksək səviyyəyə qalxmışdır. Əgər biz özümüz yalnız bizimlə bir otaqda və ya bizə yaxın məsafədə olan məhdud sayda adamlara sözümüzü çatdıra biliriksə, radio və televiziyanın köməyi ilə həmin sözü milyonlarla insana çatdırmaq imkanı qazanırıq.
Araşdırmalar göstərir ki, fərdlərarası ünsiyyət mövqeyi dəyişmək, kutləvi kommunikasiya isə informasiya vermək işində səmərəlidir. Başqa sözlə, insanda yeni mövqe formalaşdırmaq və ya onun əvvəlki mövqeyini dəyişmək baxımından üzbəüz canlı dialoq, tədris və bilgi vermək sahəsində isə kütləvi kommunikasiya daha təsirlidir.
KÜTLƏVİ KOMMUNİKASİYA VASİTƏLƏRİ VƏ SOSİAL-MƏDƏNİ DƏYİŞİKLİKLƏR
Kütləvi kommunikasiya vasitələri cəmiyyətin dəyişməsində rol oynayırmı? Kütləvi kommunikasiya vasitələri sosial həyata və mədəniyyətə hansı baxımdan təsir göstərir? Bu sualları cavablandırmaq düşünüldüyü qədər də asan deyil. "Cəmiyyətin dəyişməsi" dedikdə, fərdlərin fikir və hisslərinin müəyyən yöndə dəyişməsini nəzərdə tutsaq, onda birinci suala həm "hə", həm də "yox" cavabı verə bilərik. Əgər cəmiyyətdə kütləvi kommunikasiya vasitələrinə nəzarət edən şəxslər və müəssisələr konkret istiqamətdə dəyişiklik tərəfdarı olsalar və öz fəaliyyətlərini bu məqsədə yönəltsələr, zaman kecdikcə həmin yöndə dəyişikliklərin baş verməsi mümkündür. Ona görə "mümkündür" deyirik ki, cəmiyyətin dəyişməsi təkcə kütləvi kommunikasiya vasitələrinə bağlı deyil. Burada çoxsaylı siyasi, hərbi və iqtisadi ünsürlərdən təşkil olunmuş mürəkkəb amillər öz təsirini göstərir və hər bir millətin siyasi baxışlarını, iqtisadi vəziyyətini, mədəniyyətini, təhsil sistemini müəyyənləşdirirlər.
Əgər ictimai dəyişiklik konkret istiqamətlə əlaqələndirilməyib "hər hansı dəyişiklik" mənasında götürülsə, onda yuxarıdakı birinci suala asanlıqla “hə” cavabı vermək olar. Çünki kütləvi kommunikaciya vasitələri hökmən müxtəlif yönlərdə "dəyişiklik" doğurur.
Kütləvi kommunikasiya vasitələri cəmiyyətin sosial, iqtisadi və siyasi strukturundan təcrid olunmuş şəkildə araşdırıla bilməz. Misal uçun, inkişaf etmiş sənaye ölkələrindəki kommunikasiya vasitələri ilə inkişaf etməmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrdəki kütləvi ünsiyyət vasitələri arasında bir çox cəhətdən böyük fərqlər var. Cəmiyyətin iqtisadi inkişaf səviyyəsindən əlavə, onun idarəçilik üsulu da kütləvi kommunikasiya vasitələrindən istifadənin formalarını müəyyənləşdirir. Nəzərə alınmalı cəhətlərdən biri də budur ki, kütləvi kommunikasiya vasitələrinə kim rəhbərlik edir: əgər dövlət rəhbərlik edirsə, onların təsiri bir cür, iqtisadi maraqlar güdən özəl sektor rəhbərlik edirsə, başqa cür olur...
Bu gün sosial inkişaf bütün millətlərin ümumi məqsədinə çevrilmişdir. Müxtəlif irqə və dinə mənsub olan xalqlar surətli iqtisadi və ictimai inkişaf proqramlarını həyata keçirməklə məşğuldurlar. Bir vaxtlar sənaye inqilabından kənarda qalmış ve dünyanın üçdə ikisini təçkil edən inkişaf etməkdə olan ölkələr bu istiqamətdə bu istiqamətdə daha geniş fəaliyyət göstərirlər. Nə üçün bu ölkələrin çoxu əvvəllər inkişafa belə can atmırdı? Nə üçün sosial inkişaf indi xalqların ən mühüm qayğılarından birinə çevrilib?
Bunun səbəblərindən biri, heç şübhəsiz, informasiya və ünsiyyət imkanlarının genişlənməsidir. Məhz bu imkanların genişlənməsi sayəsində müxtəlif xalqların başçıları və ziyalıları inkişaf etmiş ölkələrlə daha yaxın tanışlıq əldə ediblər. Sənayenin nailiyyətlərindən əlavə, radio, telefon, televiziya və s. kommunikasiya vasitələri inkişaf etmiş ölkələrin həyat tərzini göz önündə canlandırır. Başçılar və ziyalılar yeni ictimai həyatın təsirinə məruz qaldıqları kimi, onların həmvətənləri də baş vermiş dəyişikliklərin təsiri altında kənddən şəhərə üz tutur, şəhər həyatını öyrənib uyğun təbəddülata uğrayırlar.
Əhalisi ənənəvi mədəniyyət şəraitində yaşayan kəndə daxil olan kiçik bir tranzistor dünyaya açılan pəncərə rolunu oynayır və kəndlə dünya arasında əlaqə yaradır. Kəndə gələn ilk radioqəbuledici öz sahibinə sosial nüfuz qazandırır. Onun qonşusu başa düşür ki, onunla birgə çox şeylərdən xəbər tuta bilər və radio sahibinin evinə sərbəst gedib-gələ bilmək üçün onunla münasibətlərinə xüsusi diqqət yetirir. Bəlkə də çoxumuz kəndə ilk dəfə gələn radioqəbulediciyə kəndlilərin reaksiyasını müşahidə etməmişik. Lakin yaxşı yadımızdadır ki, televizorun az olduğu vaxtlar camaat verilişlərə baxmaq üçün çayxanalara toplaşır, yaxud məhz bu məqsədlə televizoru olan evlərə qonaq gedirdilər.
Kəndə gələn hər bir radio, alınan hər bir televizor, oxunan hər qəzet və jurnal cəmiyyəti əvvəlkindən qat-qat geniş bir dünyaya bağlayır və ənənəvi həyat tərzinə təsir göstərməyə başlayır. İqtisadi inkişafı həyata keçirmək üçün isə ənənəvi mədəniyyət qoynunda böyümüş insanların baxışlarında və davranış tərzində köklü dəyişiklik etmək lazımdır. Con Kondlif kommunikasiya vasitələri ilə sosial inkişafın əlaqəsinə dair araşdırmalarının nəticələrini belə ümumiləşdirir: "Baxışların dəyişməsindən doğan inkişaf birbaşa iqtisadi inkişafla nəticələnmir; bu baxışlar iqtisadi bir stimula çevrilməlidir. Stimul – dəyərlərin dəyişməsi mənasındadır. Əgər bir ölkə uşaqların təhsili sahəsində fədakarlıq göstərməyə hazır deyilsə, həmin ölkədə iqtisadi inkişaf asanlıqla həyata keçə bilməz. İqtisadi inkişafa nail olmaq üçün cəmiyyət üzvlərinin təhsili və rifahı, məsələn, təmtəraqlı toy etmək kimi özünü göstərmək hallarından, yaxud işsiz oturmaqdan üstün tutulmalıdır".
İctimai dəyərlər və rollar dəyişikliyə müqavimət göstərirlər; buna görə də sosial inkişaf tədricən həyata keçən iqtisadi-ictimai bir dəyişiklikdir. Kütləvi kommunikasiya vasitələrinin humanitar aspektlərinə dair araşdırmaları ilə tanınan Frederik Harbison yetmiş beş ölkənin inkişaf təcrübəsini öyrəndikdən sonra belə qənaətə gəlir: "Hər bir millətin inkişafı hər şeydən əvvəl, onu təşkil edən fərdlərin inkişafına bağlıdır. Öz fərdlərinin potensial quvvəsini reallaşdırmayan və onları həvəsləndirməyən millət mədəni və ya siyasi sahədə heç bir baxımdan inkişafa nail ola bilməz. İnkişaf etməmiş ölkələrin əsas problemi təbii ehtiyatlarının azlığı deyil, insan ehtiyatlarının azlığıdır. Buna görə inkişafa can atan hər bir millət əvvəlcə öz insan ehtiyatlarını qiymətləndirməyə və inkişaf etdirməyə çalışmalıdır; başqa sözlə, əvvəlcə öz təhsil sistemini təkmilləşdirməli və öz fərdləri üçün cəmyyətə fayda vermək imkanı yaratmalıdır. Eyni zamanda milləti təşkil edən fərdlərin mənəvi və fiziki sağlamlığı inkişafın ilkin şərtlərindəndir".
Fikrimizcə, insanın potensial quvvəsinin reallaşması ilə kommunikasiya vasitələri və təhsil arasındakı əlaqə o qədər aydındır ki, heç bir şərhə ehtiyac yoxdur. Beləliklə, kommunikasiya vasitələri sosi¬al inkişafın bünövrəsində özünəməxsus mühüm yer tutur.
KUTLƏVİ KOMMUNİKASİYA VASİTƏLƏRİNİN ÜÇ ƏSAS FUNKSİYASI
Əgər sənayeləşmiş cəmiyyətləri və inkişaf yoluna yenicə qədəm qoymuş ölkələri araşdırsaq, kütləvi informasiya vasitələrinin üç əsas funksiya daşıdığını görərik. Hərçənd sənayeləşmiş cəmiyyətlərdə kütləvi informasiya vasitələri bu funksiyaları mürəkkəb bir şəkildə yerinə yetirirlər, yenicə inkişaf yoluna çıxmış ölkələrdə isə həmin funksiyalar sadə şəkildə və aşağı səviyyədə həjata keçirilir. Qeyd olunan əsas funksiyalar aşağıdakılardır:
1. Ayıltmaq funksiyası
Kütləvi kommunikasiya vasitələri insanları xarici hadisələrdən olduğu kimi, daxili proseslərdən də xəbərdar edir. İnkişaf etmiş cəmiyyətlərdə bu funksiyanın reallaşması sayəsində şəhərli kəndliyə, kəndli isə şəhərliyə diqqət yetirməyə başlayır. Şəhərli kəndlinin əmək şəraitinin modernləşməsi zərurətini anlayıır, kəndli də yol, su, elektrik kimi imkanlara malik olmağın gərəkliyini başa düşür. Bu vaxta qədər dövlətin varlığını yalnız vergi məmuruna və polisə müraciət zamanı hiss edən kəndli indi siyasi həyata fikir verməyə başlayır. Artıq vergi məmuru və polisdən savayı, muəllimlər, aqronomlar, yol mühəndisləri, melioratorlar da dövlətin varlığını kəndliyə göstərirlər.
Beynəlxalq səviyyədə də inkişaf etməmiş ölkələr güclü dövlətlər qarşısında öz maraqlarını daha yaxşı qorumaq üçün birliklər yaradırlar. Beləliklə, dünənə qədər seyrçi mövqeyində duran dövlətlər indi dünyanın siyasi həyatına təsir göstərməyə başlayırlar. Başqa sözlə desək, inkişaf etməkdə olan ölkələrin daxili və xarici üfüqləri genişlənir, kütləvi kommunikasiya vasitələri də "inkişaf etmiş üfüqlərdən" xəbər tutmaq və bu xəbəri çatdırmaq vazifəsini öz öhdəsinə götürür.
2. Öz müqəddəratının həllində iştiraka cəlb etmək funksiyası
Kütlələrin dəstəyi olmadan inkişaf cəhdləri uğurla nəticələnə bilməz. Buna görə də mühüm qərarların qəbulunda xalqın dəstəyinə arxalanmaq lazımdır. Həmin dəstəyin ən əlverişli forması xalqın qərar qəbulunda iştirakıdır. Yuxarıda deyildiyi kimi, modernləşmə, cəmiyyətdəki baxış və dəyərlərin dəyişdirilməsi sosial həyatda müəyyən fərdlərin mövcudluğunu nəzərdə tutmalıdır. İnkişafın reallaşması üçün əhali yeni məqsədləri özününkü saymalı, yeni məsuliyyətləri qəbul etməli, münasibət normalarını gözləməlidir. Bütün bunlar fərdləri başa salmağı və onları çəkindirməyi zəruri edir; idarə edənlərin idarə olunanlara və əksinə informasiya göndərdikləri "şaquli" kanalların mövcudluğu ilə yanaşı, idarə olunanların özləri arasında rabitə yatarmaq üçün "üfüqi" əlaqə kanallarının qurulmasına ehtiyac yaranır. Beləliklə, problemlər bütün cəmiyyətin problemləri kimi, həll yolları da cəmiyyətin seçdiyi həll yolları kimi bütün fərdlərin diqqət mərkəzində dayanır.
3. Öyrətmək funksiyası
Sosial inkişaf üçün çalışan hər bir fərd daim yeni məlumatlar və yeni imkanlar öyrənməklə məşğuldur. Bütün ölkə bir məktəbə, cəmiyyətin hər bir üzvü isə şagirdə çevrilir. Kəndli kənd təsərrüfatı texnikasından istifadəni, öz məhsulunu şəhərə çatdırmağın ən jaxşı yollarını öyrənir, şəhərli də bu zaman istehsalı artırmaq metodlarını, nəqliyyat vasitələrinin çoxalması şəraitində yaşayıb işləmək və geri qalmamaq yollarını öyrənməklə məşğul olur, qadın isə arvadlıq və analıq vəzifələrini ictimai əməklə məqsədəuyğun şəkildə əlaqələndirmək üsullarını mənimsəyir. Kişi artıq ailə büdcəsinin formalaşmasında iştirak edən qadını özunə bərabər bir məqamda görməyə alışır. Bu dəyişikliklər bü¬üun fərdlərin həyatında özünü göstərir. Kütləvi kommunikasiya vasitələri isə bu geniş “öyrənmə prosesinə" təkan verir, onun davamlı olmasını təmin edir və həmin prosesdə fərdlərə yol göstərir.
Kommunikasiya imkanlarının genişlənməsi bir tərəfdən cəmiyyətin çoxsaylı problemlərinin həlli yollarını göstərir və sosial inkişafın fundamental ünsürlərindən birinə çevrilir, digər tərəfdən isə ictimai həyata yeni problemlər əlavə edir.
KUTLƏVİ KOMMUNİKASİYA VASİTƏLƏRİNİN DOĞURDUĞU BƏZİ PROBLEMLƏR
Kütləvi kommunikasiya vasitələrinin inkişafı nəticəsində fərdlər istər-istəməz onların təsiri altına düşür, öz qavrayışlarını kütləvi kommunikasiya mərkəzlərində qabaqcadan hazırlanmış qəliblərin çərçivəsi ilə məhdudlaşdırırlar. Bu gün televiziya reklamları, moda jurnalları, siyasi cərəyanların şüarları fərdə atadan, anadan, ailədən və məktəbdən artıq təsir göstərən bir quvvəyə çevrilmişdir. Kütləvi informasiya vasitələrinin təsiri altına düşmüş fərd özü öz problemlərini dərk etmək məqamından çıxır və güclü kommunikasiya mərkəzləri ona təlqin edir ki, o, hansı problemlərə malikdir və ya malik olmalıdır.
Kommunikasiya vasitələrinin inkişafından doğan problemlərdən biri də kiçik bir qrupun kommunikasiya vasitələrini ələ keçirməyə və bu yolla cəmiyyətə hakim olmağa can atmasıdır. Məlumdur ki, əksər ölkələrdə siyasi partiyalar televiziya proqramlarına çox həssaslıqla yanaşırlar. Hər bir siyasi partiya televiziyaya yalnız öz ideyalarının və həyat fəlsəfəsinin inikası vasitəsi kimi baxır və bu reallaşmayana qədər öz tənqidini davam etdirir. Siyasətçilərin bu fəaliyyətinin arxasında kütləvi kommunikasiya vasitələrinin əhaliyə təsirini anlamaq dayanmışdır.
Başqa bir problem insanın tənhalığı ilə əlaqədardır. Burada zahirən bir ziddiyyət vardır – biz həm kommunikasiya vasitələrinin inkişafı sayəsində insanların bir-biri ilə ünsiyyətə girməsinin asanlaşmasından, həm də bu inkişaf nəticəsində insanların bir-birinə və cəmiyyətə yadlaşmasından, daha çox təklənməsindən danışırıq. Halbuki insanların ünsiyyəti artdıqca, onlar keçmişdəkindən daha az tənhalığa düçar olmalı idilər.
Bu mənada ünsiyyət imkanları bu qədər genişlənmiş insanın tənhalığından danışmaq qəribə görunə bilər.
Əslində kütləvi ünsiyyət vasitələrinin inkişafı ilə fərd özündən və cəmiyyətdən ayrılıb uzaqlaşır. İntensiv və mürəkkəb əlaqələr fərdin həyatındakı isti və yaxın dostluq münasibətlərini aradan qaldırır və onların yerini standartlaşmış və səthi münasibətlər tutur. Keçmişdə insan məhdud əlaqələr çərçivəsində özunə etibarlı dostlar tapır, onları özünə yaxın bilir, dərdini onlarla bölüşürdü: indi isə o, elə bir vəziyyətə düşür ki, hətta problemlərini dilə gətirməkdən çəkinir.
Gündəlik əlaqələrin sayının artması fərdlərarası münasibətlərin dərinliyini azaltmış, istiliyi soyuqluqla, daimiliyi ötəriliklə əvəz etmişdir. Məhz bu səbəbdən sənayeləşmiş cəmiyyətlərdə alkoqolizm və intihar faizinin artması təsadüfi bir hal deyildir.
Əlbəttə, deyilənlərdən bu nəticəyə gəlmək olmaz ki, sənayeləşmiş cəmiyyətlərdə hamı tənhadır. Kommunikasiya vasitələrindən şüurlu şəkildə isifadə edənlər onların köməyi ilə daha geniş, çoxölçülü, dərin mahiyyətli əlaqələr qura bilərlər. Eyni zamanda hər bir fərd yeni imkanlardan faydalanaraq, seçdiyi şəxslərlə yaxın və dərin münasibətlərə girə bilər, halbuki ənənəvi mədəniyyət şəraitində yalnız qohumlar və qonşularla bu cür münasibətlər qurmaq mümkün idi.
Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi
Misirə uçuşumuz üç saatdan çox çəkdi. Mahir pilot olan Məhəmmədrza Behzad Müizzi ilə birgə təyyarəni idarə edirdi. Təqribən bir saatlıq uçuşdan sonra o, pilot yerini tərk edib restorana gəldi, Fərəh və mənimlə bərabər yemək yeməyə başladı. Bilmirəm, beynindən nələr keçdisə, müqəddiməsiz-filansız dedi: «Atam böyük səhv eləyib. Onun kifayət qədər vaxtı vardı ki, Kamal Atatürk kimi ruhaniləri qılıncdan keçirsin!»
Günortadan sonra Asuan aerodromuna çatdıq. Təyyarə enməyə hazırlaşarkən, Məhəmmədrza yenidən öz pilot yerini tutdu. Hava ilıq və xoş idi. Prezident Ənvər Sadatla xanımı bizi qarşılamağa gəlmişdilər. Rəsmi qarşılama mərasiminin bütün qaydaları icra olundu, hətta toplardan havaya atəş də açıldı. Məhəmmədrza yorğun və pərişan görünürdü. Sadat irəli gəlib Məhəmmədrzanın və qızımın üzündən öpdü və dedi: «Əlahəzrətlə xanımı əmin ola bilərlər ki, öz ölkələrində və qardaşlarının yanındadırlar!» Bu sözləri eşidən Məhəmmədrzanın gözləri yaşardı. Vitse-prezident Mübarək də qarşılayanlar arasında idi. Sadatla xanımı 1976-cı ildə İranda rəsmi səfərdə olmuşdular. Həmin səfər zamanı Məhəmmədrza səxavət göstərib Misirə bir milyard dollarlıq kredit ayırmışdı. Xanım Cihan Sadat qızım Fərəhin yaxın rəfiqəsi idi və inqilaba qədər onlar həftədə bir neçə dəfə telefonla danışırdılar...
Şam süfrəsi arxasında Sadatla Məhəmmədrza arasında xeyli söhbətlər oldu. Sadat Məhəmmədrzanı ilk dəfə Fövziyə xanıma elçi gələrkən gördüyünü söyləməklə onu heyrətə saldı. Sadat dedi ki, 1939-cu ildə Məhəmmədrza Fövziyəni görmək üçün Misirə gələndə o, kral Faruqun ordusunda xidmət edən gənc zabit imiş və İran vəliəhdinin (Məhəmmədrzanın) şərəfinə düzülmüş fəxri qaravulda dayanıbmış.
Yeməkdən sonra istirahət salonuna keçib müxtəlif içkilər içə-içə söhbəti davam etdirdik. Həkimlər Məhəmmədrzaya spirtli içki içməyi qadağan etsələr də, o, bir stəkan konyak içdi, sonra onun stəkanı bir neçə dəfə dolub boşaldı. Konyak öz işini gördü – şah birdən ağlamağa başladı. O, məsum uşaq kimi hönkür-hönkür ağlayırdı.
Hamı susmuşdu. Sakitləşəndən sonra üzünü Sadata tutub dedi: «Mən öz əsgərlərini döyüş meydanında tək qoyub qaçan komandirə bənzəyirəm!» Cihan Sadat soruşdu: «Əlahəzrətin fikrincə, indi onların başına nə gələcək?» Məhəmmədrza bu sualı cavabsız buraxdı. Sadat şahı bu dərddən qurtarmaq üçün dedi: «Misir sizin ordunun yüksək rütbəli zabitlərinə siyasi sığınacaq verməyə hazırdır. Ya da onlar müəyyən müddətə Misirə gələ bilərlər!» Məhəmmədrza başını yelləyib dodaqaltı Karteri söydü və dedi: «Amerikalılar buna imkan verməzlər. Onlar artıq öz əlaltılarını ölkədən çıxarıblar. Qalanlar taleyi naməlum olanlardır». Sonra Məhəmmədrza bildirdi ki, ABŞ səfiri ilə general Robert Hayzer ondan generallardan Tufaniyan, Əzhari, Üveysi, Cəm, Minbaşiyan və daha on nəfərə ölkədən çıxmaq icazəsi verməyi, qalanlarının isə xaricə qaça bilməməsi üçün pasportlarını yığmağı tələb etmişdilər.
Şah elə bilirdi ki, bir çox zabitlər, o cümlədən ordu generalı Hüseyn Fərdust ondan qabaq İranı tərk ediblər. Amma sonra Fərdustun xəyanət etdiyini eşidəndə, ağır zərbə almış adam kimi otaqda o baş-bu başa var-gəl edib astadan deyirdi: «Fərdust, Fərdust! Yox, yox... inana bilmirəm... heç cür inana bilmirəm!»
Asuanda olduğumuz beş gün ərzində Əmiraslan Əfşar və Məhəmmədcəfər Behbehaniyan (o, İsveçrədən Misirə gəlib bizə qoşulmuşdu) şahı inandırmağa çalışırdılar ki, Misiri tərk etmək lazımdır. Onlar hesab edirdilər ki, amerikalılar qəsdən şahı Asuanda – kütləvi informasiya vasitələrindən uzaq bir məkanda saxlamaqla, onun hadisələrdən təcrid edilməsinə nail olmaq istəyirlər. Behbehaniyan bu fikirdə idi ki, ABŞ rəhbərliyi Məhəmmədrzanı öz ölkəsində görmək istəmir və onun elə Misirdə dünyasını dəyişməsini arzulayır. Doğrudan da, Məhəmmədrzanın xərçəng xəstəliyi şiddətləndiyindən təcili cərrahiyyə əməliyyatına ehtiyacı vardı, belə bir əməliyyat üçün ən yaxşı şərait isə ABŞ-da mövcud idi. Sonradan biz eşitdik ki, İran müvəqqəti hökumətindəki amerikalı müşavirlər və ABŞ vətəndaşı olan Sadıq Qütbzadə kimi şəxslər Vaşinqtona şahı qəbul etməməyi təkidlə məsləhət görüblər, çünki bu, ABŞ-İran münasibətlərini daha da pisləşdirə bilər. Şahlığın süqut etməsinin və inqilabi hökumətin iş başına gəlməsinin ilk çağlarında Amerika ilə İran müvəqqəti hökumətinin bəzi mühüm üzvləri arasında əlaqənin mövcudluğu barədə fikir uşaq təxəyyülünün məhsulu kimi görünərdi. Amma sonralar İranın bir çox dövlət xadimlərinin ABŞ-ın xeyrinə casusluqda ittiham olunaraq edam edilməsi göstərdi ki, amerikalılar İrandakı müxalif qruplarla 1960-cı illərdən birbaşa əlaqə saxlayırlarmış. O da məlum oldu ki, məşhur Qvadelupa (Fransa) görüşündə dünyanın sənayecə inkişaf etmiş dövlətlərinin başçıları şahın hakimiyyətdən kənarlaşdırılması barədə yekdil razılığa gəliblərmiş və həmin vaxt bizim bəzi «inqilabçılar» qapı arxasında dayanıb aparıcı Qərb dövlətləri rəhbərlərinin hansı qərarı çıxaracaqlarını gözləyirlərmiş. Tehrandakı Amerika səfirliyi tutulandan sonra əldə olunan sənədlər göstərdi ki, ABŞ böyük bir riyakardır və üçüncü dünya ölkələrində öz müttəfiqlərini himayə etməklə bərabər, onlara müxalif olan qruplarla da əlaqə saxlayır və qara gün üçün bir alternativ kimi onları gücləndirərək istiqamətləndirir. Səfirliyi tutmuş radikal gənclər girov götürdükləri diplomatları şaha dəyişmək tələbini irəli sürdükləri zaman Məhəmmədrza and içirdi ki, bu da amerikalıların öz oyunudur və arxasında başqa məqsədlər durur. Sonrakı hadisələr Məhəmmədrzanın bu şübhəsini təsdiqlədi. Aydın oldu ki, Amerikada azı bir cinah İrandakı yeni hökumətlə razılığa gəlməyin və şahı islam inqilabı məhkəməsinə təhvil verməyin tərəfdarıdır. Panamada az qalmışdı ki, bizim təyyarəmizi saxlayıb Məhəmmədrzanı tutsunlar və İrana göndərsinlər. Bu barədə bir qədər sonra danışacağam.
Bütövlükdə biz Asuanda beş gün qaldıq. Bu müddətdə görüşümüzə gələnlər o qədər də çox olmadı. Hətta telefon danışıqlarımız da az idi. Rabitə işçilərinin tətili üzündən İranla telefon əlaqəsi saxlamağımız mümkün deyildi. Bizə tez-tez zəng edən şəxslərdən biri İordaniyanın kralı Hüseyn idi. Qızım Fərəhin yaxın dostlarından olan sabiq Yunanıstan kralı Konstantin də bizimlə əlaqə saxlayır və baş verən hadisələrə görə narahatlığını bildirirdi. Konstantin bizim vəziyyətimizi başqalarından daha yaxşı anlayırdı, çünki o da Məhəmmədrza kimi hakimiyyətdən kənarlaşdırılmışdı. Çox keçmədən Konstantin Misirə gəlib bizə baş çəkdi.
Asuana gəldiyimiz gün Fərəh Parisə zəng edib doktor Jorj Felandeni Misirə çağırdı. Bu həkim beş il idi ki, Məhəmmədrzanın xərçəng xəstəliyinin müalicəsi ilə məşğul olurdu. Fərəh eyni zamanda Bazelə (İsveçrə) telefon açaraq, şahın maliyyə məsələləri üzrə müşaviri Behbehaniyanı Asuana dəvət etdi. Yaşı yetmişi ötmüş və cizgi filmlərindəki babaları xatırladan bu şəxs Pəhləvi ailəsinin xaricdəki sərvətini idarə edirdi. Şah ona bildirdi ki, bundan sonra maliyyə məsələlərimlə özüm məşğul olacağam və siz bu barədə banklara məlumat verməlisiniz.
Behbehaniyan Asuanda olduğu bir neçə gün ərzində Pəhləvi sələtənətinin süqutu ilə bağlı yeni fərziyyə irəli sürdü. O, Məhəmmədrzanın yanında bir neçə dəfə belə fikir səsləndirdi ki, amerikalılar şahın devrilməsində rol oynamayıblar – bu, ingilislərin işidir və əslində ingilislər amerikalıları da aldadıblar! Behbehaniyan deyirdi ki, Məhəmməd Müsəddiq İran neftinin ingilislərin əlindən çıxıb amerikalıların ixtiyarına keçməsinə bais oldu, amerikalılar da Müsəddiqi aradan götürüb şahı hakimiyyətə qaytarmaqla, bütün İranı nəzarətə aldılar və ingilislərin uzunmüddətli həyati mənafelərinə toxundular – o vaxtdan ingilislər itirilmiş fürsəti geri qaytarmağa çalışırlar; bunun üçün onlar 1953-cü ildən üzü bəri 25 il ərzində öz əlaltılarını yetişdirməklə məşğul olublar ki, münasib şərait düşən kimi İranda hakimiyyətə gətirsinlər. Fərəh bu fikrə qəti etirazını bildirib onu əsassız və gülməli adlandıraraq dedi: «Amerika və İngiltərə iki bədəndəki bir ruh kimidir. İngilislər amerikalıların ən yaxın müttəfiqidir və onlar bir-birinin mənafeyinə toxunmazlar». Behbehaniyan qızımın bu reaksiyasından açıq-aşkar incidi və bir neçə dəqiqə sükut etdi. Sonra fikirlərini ümumiləşdirirmiş kimi dilləndi: «İngilislər müasir İranda üç dəfə hakimiyyəti dəyişdiriblər: əvvəl Məhəmmədəli şahı taxtdan salıblar, sonra Əhməd şahı, indi də əlahəzrəti!» Behbehaniyanın Əhməd şahın ingilislər tərəfindən devrilməsi barədə sözləri Məhəmmədrzanı özündən çıxardı və ona dedi: «Axmaq kişi, bəsdir!» Biz şahın qəzəbinin səbəbini anlamadıq. Sonralar Fərəh bunu belə izah etdi: «Əgər Əhməd şahı ingilislər aradan götürüblərsə, deməli, Rza şahı da onlar hakimiyyətə gətiriblər. Şahı qəzəbləndirən də bu nəticə oldu». Behbehaniyan şahın ona bir dəstə adamın yanında «axmaq» deməsindən bərk incidi və ertəsi gün səhər bizi tərk edib Bazelə qayıtdı. Getməmişdən qabaq o, bizimlə olan bir neçə şəxsə demişdi: «Təəssüf edirəm ki, bütün ömrüm boyu belə bir adama xidmət eləmişəm!»
Deməliyəm ki, uzun illər şahın maliyyə işlərinə baxan Behbehaniyan olduqca düzgün və etibarlı adam idi. Şahın xarici banklardakı hesablarının çoxu onun adına idi və əgər istəsəydi, bu pulları şaha qaytarmaya bilərdi, amma o, həmin pullardan bir qəpiyinin də arxasına keçmədi. Buna baxmayaraq, ömrünün ixtiyar çağında şah bir dəstə adamın yanında onu «axmaq» adlandırdı.
Bəs Behbehaniyan nə etdi və Məhəmmədrzanın cavabını necə verdi?! Bu, tarixin maraqlı faktlarından biridir. Asuanı tərk edib Bazelə qayıtdıqdan sonra Behbehaniyan həmin axşam şahın onu təhqir etməsinin şahidi olan şəxslərə birbəbir məktub yazıb xahiş elədi ki, özləri müəyyənləşdirsinlər, kim axmaqdır – şah, yoxsa o?! Həmin məktubda Behbehaniyan yazmışdı: «1963-cü ildə ölkənin baş naziri Əsədullah Ələm ayətullah Xomeynini edam etdirmək istəyirdi, amma şah mollaların təzyiqindən çəkinib Xomeyninin sürgün olunmasına razılıq verdi. Əsədullah Ələm şaha demişdi ki, mən baş nazir kimi ölkədə asayişin qorunmasına birbaşa cavabdehəm, bu şəxs (ayətullah Xomeyni) sağ qalsa, gec-tez yeni bir qarışıqlıq törədəcək. Şah isə Xomeyniyə qarşı tədbir görmək əvəzinə Ələmi vəzifəsindən kənarlaşdırmışdı!» Behbehaniyan öz məktubunda Hüveyda ilə bağlı bir çox məsələləri də qeyd etmişdi ki, biz şahın ən yaxın adamları olsaq da, o vaxtadək onlardan xəbərsiz idik. Məktub şaha müraciətlə yazılmışdı və Behbehaniyan onun bir surətini də şəxsən Məhəmmədrzaya göndərmişdi. Biz bir yerə toplaşıb bu qərara gəldik ki, məktub barədə şaha heç nə deməyək və ona ünvanlanmış surəti də gizli saxlayaq...
Dediyim kimi, biz Asuanda cəmi beş gün qaldıq. Bu müddət ərzində Sadat çalışırdı ki, vaxtını Məhəmmədrza ilə keçirsin və onu darıxmağa qoymasın. Onlar gah Nil çayında qayıq səyahətinə çıxır, gah da çayın sahillərindəki qədim məbədlərin qalıqlarına tamaşa edirdilər. Hamımız Amerikadan xəbər gözləyirdik ki, xüsusi təyyarə ilə bu ölkəyə uçaq. Beşinci gün Ərdəşir Zahidi Vaşinqtondan zəng vurub Məhəmmədrza ilə bir qədər danışdı, sonra dəstəyi başqa bir şəxsə – ABŞ Xarici İşlər Nazirliyinin əməkdaşına verdi və o da şahla qısa söhbət etdi. Həmin söhbətdən sonra marşrutumuz dəyişdi və biz ABŞ-a getmək əvəzinə Mərakeşə yollandıq.
Bir saat keçməmiş Mərakeşin Qahirədəki səfiri tələsik özünü Asuana yetirdi və kral Həsənin rəsmi dəvətini Məhəmmədrzaya çatdırdı. Kral Həsən bu dəvətin öz şəxsi istəyi ilə edildiyini, İran şahına diqqət və hörmətinin əlaməti olduğunu göstərməyə çalışsa da, biz bilirdik ki, Ənvər Sadat Misirdəki islam fundamentalistlərinin və «İslam qardaşları» təşkilatının İran şahının bu ölkədə olması əleyhinə nümayişlər keçirəcəyindən və qarışıqlıq törədəcəyindən ehtiyatlanır. Amerikalılar isə şahı qəbul etmək istəmirdilər və Sadata təzyiq edirdilər ki, onu Misirdə saxlasın. Amma Sadat onları inandırmışdı ki, Məhəmmədrzanın Misirdə qalması onun üçün təhlükəlidir və hər iki tərəf sonda şahın Mərakeşə yollanması barədə razılığa gəlmişdilər; kral Həsənin dəvəti də məhz onların təkidi nəticəsində baş tutmuşdu.
1979-cu il yanvarın 21-i, yaxud 22-də biz Mərakeşə gəldik. Kral Həsən şahı aeroportda qarşıladı. Rəsmi qarşılanma mərasimindən sonra onunla birlikdə ali qonaqlar üçün nəzərdə tutulmuş «Cənnət» sarayına yollandıq. Bu saray Atlas dağlarının üzərində tikilmişdi və gözəl mənzərə ilə əhatə olunmuşdu... Sarayın yaxınlığında yaşıl bağlar və təbii göllərlə çevrələnmiş «Məmuniyyə» oteli yerləşirdi. Bu oteldə bir qayda olaraq dünyanın ən varlı adamları və məşhur diplomatlar qalırdılar. İndi isə burada Amerika və Avropadan xeyli jurnalist məskən salmışdı. Onlar çalışırdılar ki, şahla görüşüb ondan müsahibə alsınlar. Bu şəxslərdən bəziləri sonralar 1979-cu il İran hadisələri ilə bağlı dəyərli kitablar yazdılar...
Biz Mərakeşdə çaşqınlıq içərisində idik. Hələlik bizə əməlli-başlı izah edən olmamışdı ki, ABŞ Məhəmmədrzanın bu ölkəyə gedişini niyə ləngidir. Vaşinqtondan ziddiyyətli xəbərlər gəlirdi. Məhəmmədrzanın bir çox dostları onu əmin edirdilər ki, ABŞ gec-tez onu qəbul edəcək. Bəziləri isə bildirirdilər ki, Amerika hökuməti şahın bu ölkəyə ayaq basmasına imkan verməyəcək. Məhəmmədrza bu ziddiyyətli xəbərlərin təsiri altında təlaş keçirib ABŞ-ın Rəbatdakı səfiri ilə əlaqə saxladı. Səfir Riçard Parker söz verdi ki, Amerika şahı qəbul edəcək.
Şahı Mərakeşdə, Misirdə, yaxud İordaniyada qalıb Amerikaya getməməyə təşviq edən şəxslərdən biri Ərdəşir Zahidi idi. Uzun illər İranın ABŞ-dakı səfiri olmuş, Amerika rəsmiləri ilə yaxın əlaqələrə malik Zahidi əmin idi ki, ABŞ rəhbərliyi Tehranda girov götürülmüş diplomatları xilas etmək üçün şahı İran inqilabi hökumətinə təhvil verəcək. Mən görürəm ki, şahlığın süqutundan sonra İranda və xaricdə çap olunmuş bir çox kitablarda Ərdəşir Zahidinin bu tövsiyəsi yanlış şərh olunur. Həmin kitablarda yazılır ki, Zahidi şahın İrana yaxın ölkələrin birində qalmasında israr etməklə, MKİ-nin və Pentaqonun köməyinə arxalanıb Məhəmmədrzanı yenidən hakimiyyətə qaytarmaq istəyirmiş! Hətta məşhur müəlliflərdən biri qeyd edir ki, Zahidi admiral Kəmaləddin Həbib İlahi ilə birlikdə yeni İran hökumətini devirmək planı hazırlayıbmış. Bunlar hamısı əsassız və gülünc sözlərdir! Ərdəşir Zahidinin atası general Fəzlullah Zahidi 1953-cü il 19 avqust çevrilişində mühüm rol oynamışdı və bəzi yazarlar bu cür şərhlərlə Ərdəşiri atasına bənzətməyə çalışmışlar. Bəziləri də Məhəmmədrzanın tərəfdarı olduqlarından sadəcə öz arzularını gerçəklik kimi qələmə vermişlər. Bir çoxları isə Zahididən aldıqları pulun, kürünün və xalçanın müqabilində onu atasının yolu ilə gedib çevriliş edərək Məhəmmədrzanı hakimiyyətə qaytarmağa qadir olan bir şəxs kimi təqdim etməyə çalışmışlar! Bütün bunların yalan olduğunu göstərən bircə dəlil var: Ərdəşir Zahidi kefcil və açığını desəm, əyyaş bir adam idi!
İranda iğtişaşların başladığı ilk günlərdən bizə xəbərlər çatırdı ki, Ərdəşir Zahidi Vaşinqtondakı səfirliyimizin pullarını sağa-sola xərcləməklə, ABŞ-da İran dövlətinə məxsus əmlakı və binaları satıb-sovmaqla məşğuldur. Ərdəşir uzun müddət Amerikada yaşadğı və bu ölkənin hakim dairələri ilə sıx əlaqələrə malik olduğu üçün hamıdan, hətta Məhəmmədrzanın özündən də yaxşı bilirdi ki, o getməlidir. Biz bilirdik ki, Ərdəşir Zahidi MKİ-nin agentlərindən biridir. Onun İranın ABŞ-dakı səfiri təyin olunması da bu ölkənin istəyi ilə baş tutmuşdu və burada işlədiyi müddətdə o, Uilyam Rocers, Riçard Nikson, Henri Kissincer və Cerald Ford kimi şəxslərin yaxın dostu olmuşdu...
Mərakeşdə olduğumuz son günlərdə Ərdəşir Zahidi həyəcanlı bir halda Amerikadan gəlib Fərəhlə mənim yanımda şaha bildirdi ki, o, heç bir vəchlə ABŞ-a getməməlidir. Özünü şaha canıyanan kimi göstərən Zahidi deyirdi ki, Amerika demokratları Con Kennedinin zamanından şaha düşmən kəsiliblər və öz girovlarını azad etmək üçün Məhəmmədrzanı asanlıqla qurban verə bilərlər. Zahidi çıxıb gedəndən sonra şah söylədi: «Bu kişiyə tapşırıq verilib ki, bizi Amerikaya getmək fikrindən daşındırsın». Dediyim kimi, Məhəmmədrza müalicə olunmaq üçün mütləq Amerikaya getməli idi. Lakin bizim Amerika səfərimizi zəruri edən başqa səbəblər də vardı. Mənim əziz nəvələrim – Rza, Əlirza, Fərəhnaz və Leyla Amerikada idilər. Bizim şəxsi əmlakımız və maliyyə vəsaitimiz Amerikada idi. Dostlarımız və qohumlarımız Amerikada idilər. Amerika isə bizdən İordaniyaya getməyi, yaxud Mərakeşdə və Misirdə heç nəsiz qalmağı tələb edirdi!..
Tehran radiosu hər gün müxtəlif toqquşmalar, qətllər və edamlar haqqında xəbərlər yayırdı. Misirdə və Mərakeşdə bizimlə olan bəzi şəxslər İranda qalmış ailələri və qohumları üçün ciddi narahtlıq keçirməyə başlamışdılar. Bir gün şah təyyarəsinin pilotu polkovnik Müizzi Məhəmmədrzanın yanına gəlib İrana qayıtmaq üçün icazə istədi. O və heyətin digər üzvləri İranda qalmış ailələrinin taleyindən bərk nigaran idilər. Şah göstəriş verdi ki, onlara lazımi qədər pul verilsin. Müizzi və onun üç nəfər heyət üzvü ümumilikdə əlli min dollar alıb İrana qayıtdılar. (Polkovnik Müizzi sonralar «Xalq mücahidləri» qruplaşmasına qoşuldu və gizli bir uçuşla Məsud Rəcəvi ilə Əbülhəsən Bənisədri Tehrandan Parisə apardı).
Məhəmmədrza bilə-bilə ətrafında olanları çıxıb getməyə təşviq edirdi. Beləcə bizimlə qalanların sayı cəmi bir neçə nəfərə endi. Şahı narahat edən məsələ ətrafındakıların bədxərcliyi və əyyaşlığı idi. Onlar istədikləri qələti edir, pulunu da şahın hesabına yazdırırdılar. Cəmi bir neçə gün ərzində «Məmuniyyə» otelində qalanların xərcləri 200.000 dollara çatmışdı. Nəhayət, şah hər şeyi açıq söyləməyə məcbur oldu: «Biz indi sürgündəyik və sizə verməyə pulumuz yoxdur. Kim öz xərcini ödəməyə qadirdirsə, bizimlə qala bilər, əks təqdirdə yaxşı olar ki, İrana qayıtsın!» Bu sözlərdən sonra ətrafımız sürətlə boşalmağa başladı. Məlum oldu ki, inidiyə qədər bu şəxsləri Pəhləvi ailəsinə bağlayan nə imiş...
Fevralın 22-də şah ABŞ-ın Mərakeşdəki səfiri Parkerə zəng vurub tezliklə Amerikaya yollanmaq istədiyini bildirdi. Səfir dedi ki, hələ inqilabçıların Tehrandakı ABŞ səfirliyini tutmasından bir həftədən çox vaxt keçməyib və belə məqamda şahın Amerikaya getməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirə bilər. Məhəmmədrza hirslə söhbəti kəsib birbaşa Vaşinqtonla telefon əlaqəsinə girdi və bəzi şəxslərlə danışıqlar apardı. Bunlardan biri ABŞ-ın nüfuzlu kapitalisti Devid Rokfeller idi. Şah həmçinin Bzejinski ilə də qısa söhbət etdi. Zbiqnev Bzejinski digər ABŞ rəsmiləri ilə müqayisədə açıq danışırdı, necə deyərlər, «mus-mus» deməklə arası yox idi. O, şaha bildirdi ki, prezident Karter onu Amerikada görmək arzusunda deyil. Deməliyəm ki, şahın Cimi Karterlə münasibətləri həmişə soyuq və ziddiyyətli olmuşdu. Prezident seçkilərində Məhəmmədrza Karterin rəqibini – respublikaçıların namizədi Cerald Fordu dəstəkləmişdi. Ümumiyyətlə, şah daim respublikaçıları demokratlardan üstün tuturdu. Karter prezident seçiləndən sonra 1977-ci ilin noyabrında Məhəmmədrza ilə Fərəh Vaşinqtona rəsmi səfərə dəvət olundular. Həmin səfərdə Karter şaha bildirmişdi ki, İranda şahlığın ABŞ tərəfindən qeyd-şərtsiz dəstəklənməsi dövrü arxada qalmışdır; əgər şah bundan sonra da Amerikanın himayəsini görmək istəyirsə, özünün sərt daxili siyasətinə yenidən baxmalı və SAVAK-ın cilovunu çəkməlidir. Səfər gedişində böyük bir dəstə Ağ Evin qarşısında etiraz nümayişi keçirmiş, şahla Fərəhə tərəf kartof və pomidor atmışdı. Polis nümayişçiləri dağıtmaqdan ötrü gözyaşardıcı qazdan istifadə etmiş və qazın təsirindən gözləri yaşarmış Məhəmmədrzanın təsvirlərini o gün hamı görmüşdü! Mən iki dəfə Məhəmmədrzanın göz yaşlarının şahidi olmuşam: bir həmin səfərdə Karter Ağ Evin həyətində onu qarşılayanda, bir də İranı tərk edəndə! Məhəmmədrza deyirdi ki, bu nümayişi ona təzyiq göstərmək üçün amerikalılar özləri təşkil ediblər. Həmin səfərdən qayıtdıqdan sonra şah bir sıra siyasi məhbusların azad olunması barədə fərman verdi və elə bu da əhalinin cəsarətlənməsinə, onun tələblərinin artmasına səbəb oldu.
Martın axırlarında kral Həsən bizə açıq şəkildə bildirdi ki, özümüzə yeni sığınacaq tapmaq barədə düşünməliyik, çünki Tehranda onun əleyhinə nümayişlər keçirilir və o, «cinayətkarı gizlədən xəyanətkar» adlandırılır. Fərəh şaha təklif etdi ki, İordaniyaya gedək, orda köhnə dostumuz kral Hüseyn çox güclü hakimiyyətə malikdir. Məhəmmədrza dedi: «Bunun mənası varmı? Bir müddət sonra Hüseyn də üzr istəyib ölkəsindən getməyimizi xahiş edəcək!» Sonra şah Ərdəşir Zahidiyə zəng vurub Amerikada təhlükəsiz bir iqamətgah tapmağı tələb etdi. Zahidi cavab verdi ki, şəxsən Milli Təhlükəsizlik Şurasının üzvü Devid Aronla danışıb; cənab Aron deyib ki, şahın ABŞ-a gəlişi İranda olan amerikalıların girov götürülməsinə və hətta öldürülməsinə səbəb ola bilər.
Bizim Sortada (İsveçrə) gözəl bir villamız vardı. Fərəh təklif etdi ki, ora gedək. Şah bu təklifi bəyəndi, çünki İsveçrədə xeyli maliyyə vəsaitimiz vardı, İsveçrənin dövlət adamları arasında da şahın dostları az deyildi. Heç kəs təsəvvür eləmirdi ki, isveçrəlilər şahın xahişini rədd edərlər. Şah Ərdəşir Zahidiyə bizim İsveçrəyə getməyimiz üçün lazımi tədbirlər görmək tapşırığı verdi. Amma səhərisi o zəng edib dedi ki, isveçrəlilər bizim xahişimizi ehtiramla rədd etdilər. Tacir xislətli isveçrəlilər devrilmiş şahı qəbul etməklə öz ölkələrinin neftlə təminatı məsələsini təhlükə altında qoymaq istəməmişdilər. İsveçrədən əlimiz üzüləndə İngiltərəyə getmək xəyalına düşdük. Məhəmmədrza bu fikri bəyənməyib dedi: «Məni devirənlərdən biri də ingilislərdir. İndi necə onların ətəyindən yapışa bilərəm?! Atamı da onlar ölkədən çıxartmışdılar!» Yeniyetməlik və gənclik illərini Fransada keçirmiş Fərəh (o indi də Fransada yaşayır) təklif elədi ki, Fransaya gedək. Amma şah razılaşmayıb dedi ki, Qvadelupa görüşündə ona xəyanət etmiş ilk Qərb lideri Jiskar d’Esten olub və məhz o, Qərbin şahı dəstəkləməkdən əl çəkməsi təklifini irəli sürüb! (Sonralar Cimi Karter öz xatirələrində yazmışdı ki, Qvadelupa görüşündə mən Qərb ölkələri rəhbərlərinin artıq şahı müdafiə etmədiyinin şahidi oldum. Hamıdan çox Jiskar d’Esten bu əqidədəydi ki, şah hakimiyyətdən getməlidir). Sonrakı hadisələr Məhəmmədrzanın haqlı olduğunu sübuta yetirdi. Fransızlar nəinki bizi qəbul etmək istəmədilər, hətta tələb etdilər ki, onların müttəfiqi olan kral Həsənin mövqeyini zəiflətməmək üçün mümkün qədər tezliklə Mərakeşi tərk edək!..
Bir sözlə, heç bir ölkə İran şahını qəbul etmək istəmirdi. Bu boyda dünyada bizə sığınacaq olacaq kiçik bir guşə tapılmırdı. Taleyin ironiyasına bax ki, dünyanın bir çox ölkələrində bizim evimiz və şəxsi əmlakımız vardı və beynəlxalq hüquq baxımından biz bu yerlərə maneəsiz getmək haqqına malik idik!..
Biz çox sonralar Fransanın şahı müdafiə etməməsinin səbəblərini öyrəndik. İranın bir sıra nüfuzlu inqilabçıları fransızlarla sıx və səmimi əlaqələrə malik idilər. Əbülhəsən Bənisədr və Sadıq Qütbzadə kimi şəxslər 1978-ci ildə keçirilən Qvadelupa görüşündə iclas zalının qapısı arxasında dayanıb gözləyirlərmiş ki, Jiskar d’Esten oradan çıxıb onların vəzifəsini müəyyənləşdirsin. Əbülhəsən Bənisədr Fransaya qaçandan sonra qızım Fərəhlə görüşdə bildirmişdi ki, şahın devrilməsində fransızlar da az rol oynamayıblar. Fələyin qəribə işləri var: indi İranın ilk prezidenti Əbülhəsən Bənisədr qızım Fərəhin yaxın dostudur və onların Fransa polisi tərəfindən mühafizə olunan evləri bir-birinin yaxınlığında yerləşir.
Bir gün bizə xəbər verdilər ki, ABŞ-ın Rəbatdakı səfiri cənab Parker şahla görüşmək istəyir. Şah Parkeri sarayın kitabxanasında qəbul etdi. Qızım Fərəh də görüşdə iştirak edirdi. Onun danışdığına görə, Parker şahla görüşən kimi dərhal mətləbə keçib açıq şəkildə söyləmişdi: «Əlahəzrət ABŞ-a getmək fikrindən daşınmalı, Cənubi Amerika və ya Afrika ölkələrindən birinə yollanmalıdır!» Sözün tam mənasında sınmış şah səfir Parkerdən acizanə surətdə xahiş etmişdi ki, onun heç olmasa ailəsi ilə birlikdə Meksikaya getməsinə köməklik göstərsin. Məhəmmədrza demişdi ki, Afrika ilə bağlı kədərli xatirələrə malikdir, çünki atası Rza şah orada sürgündə olmuş və Cənubi Afrikada vəfat etmişdir; Meksikaya isə ona görə üstünlük verir ki, ABŞ-a yaxındır və orada olan qohumları ilə əlaqə saxlamaq baxımından əlverişlidir. (Həmin vaxt şahın anası Tacülmüluk xanım bərk xəstə idi və Əşrəfin Beverli-Hilzdəki evində qalırdı). Şahın düşkün ruhundan və zəifləmiş vücudundan təsirlənən səfir Parker təəssüflə demişdi: «Əlahəzrətin bu xahişini Vaşinqtona qəbul etdirmək üçün əlimdən gələni edəcəyəm!» Sonralar Parker öz xatirələrində yazmışdı: «Şahın yanından çıxanda ABŞ-ın öz müttəfiqi ilə belə rəftar etməsinə görə xəcalət çəkdim. Bu, həmən şah idi ki, otuz ildən artıq bir müddətdə Orta Şərqdə bizim maraqlarımıza sədaqətlə xidmət etmişdi!»
Xaricdə keçən hər gün Məhəmmədrzanı taxt-tacdan daha da uzaqlaşdırırdı və bu, kral Həsənin iti gözlərindən yayına bilməzdi. Nəhayət, günlərin bir günü o, ədəblə şahı öz ölkəsindən qovdu. Niyə ədəblə? Qoyun danışım.
Bir gün hələ səhər yeməyini qurtarmamışdıq ki, kral sarayının protokol rəisi qabaqcadan xəbər vermədən Məhəmmədrzanın yanına gəldi və yemək masası arxasında oturmuş şaha müraciətlə dedi: «Əlahəzrət kral II Həsən cənabınızın Mərakeşi tərk etmək arzusundan xəbərdardır. Buna görə də özünün xüsusi təyyarəsini cənabınızın ixtiyarına verir ki, sabah Mərakeşi tərk edəsiniz!» Sonra da cavab gözləmədən yüngülcə təzim edib otağı tərk etdi. Şahın tikəsi boğazında qaldı. Əsəbi halda çəngəl-bıçağı boşqaba çırpıb dilləndi: «Bu zatıqırıq dünənə qədər mənə «əlahəzrət şah» deyirdi, indi «cənab» söyləyir! Sabah mütləq getməliyik, yoxsa hələ məlum deyil nələr görəcəyik!» «Hə, burdan da qovulduq. Bəs hara gedə bilərik?!» Bunu da qızım dedi və masanın arxasından qalxıb narahat halda otaqda gəzişməyə başladı.
Məhəmmədrza telefona yaxınlaşıb səfir Parkerə zəng vurdu. Xoşbəxtlikdən bu dəfə səfir pis xəbər demədi. Parker bildirdi ki, Rokfeller külli miqdarda rüşvət verməklə Baham adalarının hakimiyyət orqanlarını şahı qəbul etməyə razı sala bilib. Dəqiq yadımda deyil, aprelin 1-i, yaxud 2-də Rəbat aeroportuna yollandıq. Mərakeş kralına məxsus «Boinq-747» təyyarəsi bizi gözləyirdi. Həmin təyyarə ilə Baham adalarının mərkəzi olan Nasoya gəldik.
Baham yeddi yüz kiçik adadan ibarət bir ölkədir. Bu adaların əksəriyyətində insan yaşamır və qabarmalar zamanı onlar suyun altında qalır. Naso aeroportunda bizi Robert Armao adlı yaraşıqlı və nəzakətli bir gənc qarşıladı. Bu gənc Rokfellerin işçilərindən idi, amma Məhəmmədrza əmin idi ki, o, MKİ-nin agentidir.
Amerikalıların «cənnət adaları» adlandırdığı Baham adaları dünyanın əyləncə və eyş-işrət mərkəzlərindən biridir. Dünyanın hər guşəsindən varlı adamlar kef çəkmək və başqa yerlərdə qadağan olunmuş işlərdən çıxmaq üçün bura gəlirlər. Burada kazinolar və gecə klubları səhərədək işləyir. Onların müştəriləri varlı ərəb şeyxləri, Avropa və Amerikanın iri kapitalistləridir. Baham adaları ABŞ-ın Florida ştatının yaxınlığında yerləşir və bu yaxınlıq o qədərdir ki, biz özümüzü ABŞ-da hiss edirdik. Məhəmmədrzanın Baham adalarında çoxlu dostları vardı. Monako şahzadəsi burada bir neçə kazinonun sahibi idi. Bir çox əyləncə mərkəzləri Frenk Sinatraya və Ceri Luisə məxsus idi. İndoneziya prezidenti Suhartonun da burada bir neçə kazinosu və iri oteli vardı. Məhəmmədrza danışırdı ki, Kuba inqilabına qədər amerikalılar əylənmək və kef çəkmək üçün Kubaya gedirdilər, amma Fidel Kastro hakimiyyətə gələndən sonra amerikalılar öz kapitallarını Baham adalarına köçürüb buranın iqtisadi baxımdan çiçəklənməsinə nail oldular. Kubadan qovulmuş kazino sahibləri də Bahamda məskən saldılar. Baham adaları 1973-cü ildə müstəqillik qazansa da, ölkənin ən qiymətli torpaqları amerikalıların əlində idi.
Biz Baham adalarına çatan kimi mənim əziz nəvələrim də valideynlərini görmək üçün Nasoya gəldilər. Məhəmmədrza və Fərəh uşaqları ilə birgə Ceyms Krasbinin möhtəşəm villasında qalırdılar. Mən və bizimlə olan digər şəxslər okeanın sahilində gecəsi 300 dollara lüks kotteclər icarə etmişdik. Cəmi iyirmi nəfər idik və hər gün qaldığımız kotteclərə görə altı min dollar ödəyirdik, yemək pulu və sair xərclər də təxminən bir o qədər olurdu.
Bir neçə həftə əvvəl bizdən ayrılıb ticarət işləri ilə əlaqədar ABŞ-a getmiş sabiq Yunanıstan kralı Konstantin Məhəmmədrzanın Baham adalarına gəldiyini eşidən kimi özünü ora yetirərək bizə qoşuldu. Polkovniklərin qiyamı nəticəsində taxtdan salınan Konstantin Məhəmmədrza ilə oxşar tale yaşadığından bizim halımızı yaxşı anlayırdı və gecədən xeyli keçənə qədər qızım Fərəhlə sahildə gəzişib ona ürək-dirək verirdi. Konstantin vəfalı və etibarlı adam idi. Yunanıstandakı qiyamdan sonra Məhəmmədrza Avropadakı bəzi sərmayələrinin idarəsini ona həvalə etmişdi, eyni zamanda o, İran ordusu üçün müəyyən satınalmaları həyata keçirib bundan əldə etdiyi gəlirlə dolanırdı. Məhəmmədrza həmişə deyirdi ki, dünyada mənim səmimi və həqiqi dostum yoxdur, ətrafımda fırlananların hamısını sərvət və hakimiyyət maraqlandırır, amma Konstantin bir istisnadır!
Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi
(davamı olacaq)
Xəbər verildiyi kimi, Təbrizdəki «Əxtər» nəşriyyatında doktor Hüseyn Düzgünün tərtibçiliyi ilə Nəsiminin türkcə divanı çap olunmuşdur. H.Düzgünün həmin nəşrə yazdığı müqəddimədən bir parçanı sizə təqdim edirik.
Seyid Nəsiminin ədəbi yaradıcılığını iki dövrəyə bölmək olar:
1. İLK DÖVRƏ
Onun 25-26 yaşlarına qədər, yəni Fəzlullah Nəimi ilə tanış olması və onun təriqət və məsləkini qəbul etməsinə qədərki dövrəni yaradıcılığının ilk dövrəsi adlandırırıq. Bu dövrədəki şeirlərində o, Xacə Əhməd Yəsəvi (ölümü 562 h.) və Cəlaləddin Rumi (ölümü 604 h.) təsirində nəsihətamiz, təlimi və hikmətli şeirlər və on dörd məsum (ə.s.) üçün mənqibələr yazırdı.
Söz yox ki, o, bu dövrdə şairliyini sınamağa başlayan bir etiqadlı və savadlı gənc kimi zühur edir. Bütün şiəyyələr, mənqibələr, nəsihətverici qəzəllər və qəsidələr, hikmətli tuyuqlar və məsnəvilərini bu dövrəyə aid etmək olar.
Belə şeirlərdə irfan axıcılığı yoxdur və şeir dili qurudur. Şairdə coşqun ürək olsa da, coşqun dil yoxdur. Şair hələ dərin mənaları laybalaylı dil ilə bəyan etməyə əl tapa bilməmişdir. Bu dövrədə şairin sabit təxəllüsü də yoxdur, o gah Seyyid, gah Hüseyni və gah Seyid Nəsimi və bəzən də Haşimi təxəllüs edir.
Türkcə divanında bu dövrəyə aid olan şeirlərini yüz qitəyə yaxın müxtəlif qəlibli şeirlər təsbit etmək olar. Bu dövrəyə aid şeirlərinə, ümumiyyətlə, nəsihət vermə ruhu hakimdir:
Divi-rəcimə, ey könül, qılma dəxi mütabiət,
Tanrı sözün eşidicək, sidq ilə qıl mülazimət.
Yaxşılıq eylə sən, sənə yaxşılıq eyləyə xuda,
Aqibət əslinə qılır xeyrə, şərə muraciət.
***
Könül vermə cahana, bivəfadır,
Könül vermək ana eyni-xətadır.
Buna canü dil ilə anlavü bax,
Fənadır bu fəna, sanma bəqadır.
Bəqası var imiş olsa cahanın,
Qalaydı baqi uş ol Mustafadır.
Cahanın çün bəqası yox, Nəsimi,
Anı qoyub Həqqə dönmək rəvadır.
2. İKİNCİ DÖVRƏ
Bu dövrə onun olğunluq çağlarıdır. İyirmi beş yaşından edam olunmasına qədərki on illik dövrədir. Bu dövrədə o, Fəzlullah Nəimi ilə yaxından və hüzuri olaraq tanış olur. Gərçi Nəimini qabaqcadan da tanıyırdı və gahdan onun adını özünə təxəllüs kimi seçirdi, lakin yaxından tanış olduqdan sonra düşüncə dünyası tamamilə dəyişir və özünə irfani məslək seçir və hürufilər cərgəsinə daxil olur.
Seyid Nəsimi Fəzlullah Təbrizi ilə tanış olmazdan qabaq da həqiqəti, eşqi və doğru yolu axtaran bir şair idi. Mövlana Cəlaləddin Rumi və Hafiz Şirazinin təsiri altında yarımirfani şeirlər yazırdı. Lakin hürufilər cərgəsinə girdikdən sonra tam şövq və həyəcanlar içində irfani eşq ilə dolu şeirlər yazmağa başlayır. Bu dövrdəki şeirlərinin bəzi məzmunları haqqında aşağıda danışırıq:
2.1. Qurani rəmzlər
Seyid Nəsimi öz şeirlərində Qurani rəmzləri açma yolunu izah etmək üçün bir para görüşlərə dayanır. Misal üçün deməliyik ki, onun nəzərində 4 ünsür (su, od, torpaq, yel), 7 xətt (2 qaş, 4 kiprik, bir saç) bir-birinə zərb edilərək Qurani-kərimin əsrarını həll etmə açarı olur.
Bir və ya bir neçə hərfdən meydana gələn əlif-lam-mim, ya-sin, ta-ha kimi ayələri hürufilər mühakimat və müqəttəat adlandırırlar. Nəsimi bu ayələrdən öz şeirlərində bol-bol istifadə etmişdir və ondan əlavə daha çox istifadə etdiyi ayələri belə sıralamaq olar:
1) Kun fəyəkun (Yasin/82): Yasin surəsində gələn bu ayəni Nəsimi varlığın əsas səbəbi hesab edir:
Kaf ilə nun əzəldə çün illətimizdir, ey bəşər,
Cövhəri-laməkan bizik, kim biləşər hüdudumuz.
2) Ələstu birəbbikum (Əraf/172): Nəsimi bu ayədən də çox istifadə etmişdir:
Sirri-ələstu rəbbikum çün ki götürdü pərdəyi,
Zahidə assı eyləməz xirqeyi-parə-parəsi.
Bu ayəyə görə, Tanrı ruhların yaradılmasından sonra onlardan soruşmuşdur ki, aya, mən sizin Rəbbinizəm? Ruhlardan bir qisməti «bəli» və bir qisməti «nəəm» demişlər. «Bəli» deyənlər doğru yola gedənlər hesab olurlar.
3) Leylətul-isra (İsra/1): Həzrət Peyğəmbərin meracına işarət edən bu ayədən Nəsimi dəfələrlə istifadə etmişdir və Allahın öz bəndəsini gecə Məscidi-əqsaya aparmasından danışmışdır.
Ey camalın sirri-sübhan əlləzi isra imiş,
Əbduhu leylən tapundu, Məscidül-əqsa imiş.
4) Qabə qövseyn (Nəcm/9): Hürufi anlayışında iki hərf olan qövseyn iki qaşa işarədir və Nəsimi oxucunu bu hərfləri görməyə və oxumağa çağırır:
Gəl səvadül-vəchi gör kim fəqri-mütləqdir adı,
Rövşən anla Kəbeyi-qövseyn ilə avədnamızı.
5) Ərş və istiva və ər-Rəhman (Taha/5): Nəsimi bu ayədən çox istifadə edir. Hürufi inancına görə, insan üzündə 28 hərf oxunur, ona görə adamın üzünə ər-Rəhman ələl-ərş istiva adı verir:
Zülfü rüxsarındır ər-Rəhman ələl-ərş istiva,
Kəbənin mehrabı qaşın, fitneyi-eynin xətib.
Burun istiva xətti kimi üzü ikiyə bölür və Nəsimi dəfələrlə buna işarə edir.
6) Əhsən ət-təqvim (Tin/4): Bu ayə vəhdəti-vücud inancına inananlar üçün bir nəqli dəlil sayılır. Varlıq birliyi inancına görə, kainat mütləq varlığın zühurudur. Bütün aləm mütləq varlığın elmindən zühur etmiş, göylər, ünsürlər, canlılar, cansızlar və s. yaranmış və tapılmışdır. Onların içində isə insan ən son və ən kamil məxluqdur və Tanrının təcəlla yeridir:
Çünki yüzün əhsənüt-təqvim imiş,
Səndə zühur eylədi sübhanımız.
Nəsimi deyir ki, zahid bir münəccim kimidir və bu sözün iç anlamını başa düşməz:
Münəccim zahid anlamaz ki, sənsən əhsənüt-təqvim,
Əzəldən ta əbəd oldu əyan hüsnün kitabından.
2.2. Hürufi rəmzlər
1) Otuz iki və iyirmi səkkiz
Hürufilik inancına görə, insanın üzündəki 7 hərfi müxtəlif yollar ilə 28, 29 və gah da 32 olaraq ələ gətirmək olar. Bu 7 hərf iki qaş, dörd kiprik, bir saç, yəni səvadi-əzəmdir. 4 ünsür, yəni su, hava, torpaq və od ilə zərb olanda 28 ədədi ələ gələr. Lam-əlif isə gah bir hərf hesab olur və gah da p, ç, j, g hərflərinin canişinidir. Bu 4 hərf 28 ilə cəm olanda 32 ələ gəlir.
Nəsimi də şeirlərində yerbəyer 28 və 32 ədədlərini insan üzündə görmək istəyir:
Ayəti-səbül-məsanidir yüzün,
Otuz ikinin nişanidır üzün.
*
Bistü həştü siyü düdən dışqarı bir nəsnə yox,
Bu kəlam içində xeyli qilü qalı görmüşəm.
Başqa şairlər də üzü, qaşı, kipriyi, dodağı və sairəni Günəşə, kitaba, müshəfə, yaya, oxa və sairəyə bənzədirlər. Onların bənzətmələri bir bədii təsvir yaratma və gözəllik heyranı olmaları üçündür. Lakin Nəsiminin heç belə bir niyyəti yoxdur, bəlkə hürufiyyə təlimatı əsasında ayini bir ibarələr işlətmək üçün bu təşbehlərdən istifadə edir. O, zülfu və rüxsarı ər-Rəhman ələl-ərş istivaya bənzətdikdə, bir hürufi inancına dayanır və əslində ayəni təvil etməyə çalışır.
2) Eşq
Nəsimi eşq ilə yaşayan və eşqi təbliğ edən bir hürufidir. Bu eşqi isə daşa, torpağa yox, insana sarı yönəldir:
Gərçi asandır der, ey can, eşqini hər bixəbər,
Kim ki şol sevdaya düşdü, bildi kim asan degil.
Eşq ilə can yoxdur ol bimərifət heyvanda kim,
Surətin nəqşinə daim valehü heyran degil.
Şairin nəzərində eşqin tamam olması üçün sidq və doğruluq lazımdır və aşiq bu yolda can və cahanından keçməlidir:
Gər aşiq isən, sidq ilə şol dilbər üçün gəl,
Can ilə cahan ortaya qoy, tərki-sər eylə.
3) Tanrı təcəlligahı
Gözlər, qaşlar, kipriklər, yanaqlar, dodaqlar, ağız, çənə, çənə çuxuru, üzdəki xətlər, alın və ümumiyyətlə, üz camal və camalullaha dəlalət edir.
Hürufi inancına görə, insan əhsən təqvim və əhsən surət üzrə yarandığına görə, məzhərullah sayılır. Elə buna görə də Nəsimi insan üzünü Tanrı təcəlligahı hesab edir.
Hürufilik deyir ki, əgər üzdə yatan 28 hərfin əsrarını kəşf etmək olsa, onda Tanrı və yaradılış əsrarı da kəşf oluna bilər. Məşuqənin boy-buxunu, beli, əli, qolu, ayağı, yerişi və s. hamısı vəhdəti-vücud görüşü ilə izah edilir.
4) Cəsədlənmə və donbadon
Nəsiminin təcəssüd və cəsədlənməyə inancı dəfələrlə şeirlərində bəyan edilmişdir. O, Həqqin təcəllisini gördüyü insanı belə vəsf edir:
Səba zülfün nəsimindən cahanı cümlə can etdi,
Dəmindən gör səba zülfün ki nə canlar rəvan etdi.
Boyundur sidrəvü tuba, üzündür cənnətül-məva,
Xətü xalın kəlam oldu, bu əsrarı bəyan etdi.
O, ruhun dolanmasını hikmətamiz bir bəyan ilə belə vəsf edir:
Çün xakdan edər səfər, mədən nəbat olur şəcər,
Rövşən görür əhli-nəzər, ol tövmeyi-heyvan gəlir.
*
Çün tövmeyi-heyvan olur, ol da ki insü can olur,
İnsana vasil olmağa bidəstü pa pərran olur.
Nəsimi türk-şaman inancı əsasında olan ruhun dolanmasını və adamın böyük ruhlara don (=cəsəd) olmağa layiq olması məsələsini həkimanə bir deyiş ilə incələyir:
Cövhəri-fərd adəmin kanındadır,
Kuntu kənzən adəmin şanındadır.
Gərçi şeytan adəmin qanındadır,
Sirri-əsma adəmin canındadır.
5) Fəna fillah
O həqiqi aşiq olduğu və Həqqə özünü fəda etdiyi üçün məhşərdən və cəhənnəmdən qorxmur, çünki vüsala və fənaya çatmışdır:
Nəsimi çün vüsalından irişdi cənnətü hura,
Nə məhşərdən hesab eylər, nə tamunun əzabından.
6) Zahid
Zahid bütün irfani ədəbiyyatda olduğu kimi, Nəsiminin dilində də kütbeyin və dayaz düşüncəli olaraq vəsf edilir:
Firdovsa məni dəvət edən zahidə söylə,
Ol tikana göz tikmə ki gülzarımı buldum.
*
Aşiqi-sadiq duzağın quşu, ey zahid, degil
Damə düzmə təsbehi, səccadəyi dam eyləmə!
7) Mübarizə və savaş
Nəsimi mübarizələr meydanının qəhrəman şairidir. O, savaşdan qorxmayan və savaş meydanlarına igidlər kimi girən bir qəhrəmandır:
Eşq ilə meydana möhkəm ər gərəkdir kim girə,
Hər hünərsiz himməti yoxun yeri meydan degil…
T Ə N H A …
İndi məni qurbangaha aparırlar
Eşidin, ey yığışıb tamaşaya duranlar,
və səfehlikləri sayca mənim etmədiyim günahlardan çoxlar:
- Mən heç vaxt sizlərdən olmamışam!
Sizin cənnətiniz məni ağuşuna almaq arzusuyla
intizar cəhənnəminin odunda
yanıb külə dönəcək;
və mən sizin qorxduğunuz cəhənnəmə
elə bir od aparacağam ki,
onun hərarətindən
yazıq cəhənnəmdəkilər
onları dövrələyən atəşi
sərin şərbət kimi başlarına çəkəcəklər.
Çünki mən sizdəki hər şeyə,
sizə bağlılığı olan hər bir şeyə nifrət edirəm:
övladlarıma
və atama
sizin qoxumuş qucağınıza
və çox vaxt əlimi hiyləgərliklə sıxan əllərinizə
qəzəb və mehribanlığınıza
və özümə –
istər-istəməz, zahirən sizə oxşadığıma görə…
Mən uzaqlıqdan və yaxınlıqdan qaçmaqdayam.
Sizin allahlarınız zalım Sizifi bağışlayacaqlar.
Mən nakam Prometeyəm
ki, yorğun ciyərimdən
bədbəxt qarğalara bir süfrə açmışam.
Mənim aldanışım əzabımın əbədiliyindədir
ki, sizin hər salam-kalamınızdan
ciyərimdə bir quzğun dimdiyi duymalıyam.
Ciyərimə batan bir xəncərin ucu,
sizin dodaqlarınızın öpüşündən daha xoş idi,
çünki sizin dodaqlarınızdan yalandan başqa bir söz eşitmədim.
Və gözümə batan bir tikan, sizin alıcı baxışınızdan daha rahat,
çünki sizin mənə baxışınızda heç vaxt bir ağanın qula baxışından başqa
bir şey olmayıb…
Sizin kişilərdən qatilləri,
sizin qadınlardan fahişələri daha çox istəyirəm.
Mən öz cənnətinin qapılarını sizin üzünüzə açacaq Allahınızın
əbədi lənətinə sevinərəm.
Elə bir behiştdə möminlərlə oturmaq və əl dəyməmiş qızlarla yatmaq
qoy sizə qismət olsun!
Mən nakam Prometeyəm
ki, yorğun ciyərimdən
bədbəxt qarğalara əbədi bir süfrə açmışam.
Eşidin, ey yığışıb bu yad qurbanlığın
tamaşasına duranlar:
- Mən heç vaxt sizlərdən olmamışam!
BU DALANDA
Ağzını iyləyirlər
məbada “sevirəm” deyəsən.
ürəyini iyləyirlər
Qəribə dövrandır, sevgilim,
sevgiyə şlaqbaumun yanında
şallaq vururlar.
Sevgini evin anbarında gizlətmək gərək.
Soyuğun bu əyri-üyrü dalanında
odu
nəğmə və şeirin yanacağı ilə
alışdırırlar.
Düşünüb də risk eləmə.
Qəribə dövrandır, sevgilim,
axşam-axşam qapını döyən kəs,
çırağı söndürməyə gəlib.
İşığı evin anbarında gizlətmək gərək.
Odur, qəssablar
keçidlərdə dayanıblar
qanlı dəhrə-bıçaqlarıyla
Qəribə dövrandır, sevgilim,
təbəssümü dodaqlardan kəsib götürürlər,
nəğməni ağızdan.
Şövqü evin anbarında gizlətmək gərək.
Süsən-yasəmən közündə
sarıbülbül kababı
Qəribə dövrandır, sevgilim,
qələbədən sərxoş İblis
matəm süfrəmizin başında oturub.
Allahı evin anbarında gizlətmək gərək.
Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi
Səlim Babullaoğlunun «İlyas Göçmənin şəkil dəftəri» silsiləsi barədə
Sənətin müxtəlif növləri arasında qarşılıqlı əlaqə, oxşarlıq, ümumi cəhətlər hələ qədim dövrlərdən mübahisə mövzusu və araşdırma obyekti olub. Xüsusən poeziya ilə rəssamlığın, sözlə təsvirin «qohumluğu» barədə Plutarxdan və Horatsidən tutmuş yeni dövr Avropa nəzəri-estetik fikri nümayəndələrinə qədər çeşidli mülahizələr söylənilib. Leonardo da Vinçi: «Rəssamlıq – görünən poeziya, poeziya isə eşidilən rəssamlıqdır» – fikrini irəli sürüb. Lessinq də rəssamlığı «lal poeziya», poeziyanı isə «danışan rəssamlıq» adlandırıb. Bu uzun tarixlə müqayisədə rəssamılığın «rəqibi» kimi meydana çıxmış fotoqrafiya (söhbət təbii ki, bir incəsənət növü olaraq, bədii fotoqrafiyadan gedir) ilə poeziyanın əlaqəsi barədə fikirlər yalnız son yüzilliyin məhsuludur. Özü də bu əlaqə ilkin mərhələdə elə şairlərin özləri tərəfindən qətiyyətlə inkar edilib. Məsələn, Şarl Bodler təqribən 150 il qabaq fotoqrafiyanı «fransızların dünyaduyumunda olan-qalan ülviliyi məhv etməkdə» suçlayırdı. Bodlerin sonrakı həmfikirləri də söyləyirdilər ki, varlığın mahiyyətinin fotoqrafik inikası mümkünsüzdür və o, yalnız rəssamlıq, yaxud heykəltəraşlıq vasitəsilə ifadə oluna bilər.
Amma zaman keçdikcə, daha dəqiqi, ötən əsrin 20-ci illərindən fotoqrafiya «müasir həyatın poeziyası» olmaq funksiyasını rəssamlıqdan aldı və bunun bariz nümunələri də özünü çox gözlətmədi: Mayakovski ilə Rodçenkonun əməkdaşlığı bu bağlılığın klassik örnəyi kimi meydana çıxdı. Modernist poeziyanın əyani obrazlara (yaxud obrazların əyaniliyinə) xüsusi meyli həmin əməkdaşlığı intensivləşdirdi və sənət xəzinəsini qiymətli incilərlə zənginləşdirdi. Məşhur fransız fotoqrafı Robert Duano (1912-1994) sanki bütün bu təcrübəni ümumiləşdirərək, deyirdi: «Poeziya və fotoqrafiya bir-birinə fotoqrafiya ilə rəssamlıqdan daha yaxındır. Və bu, heyrətamizdir! Siz məhz bu predmetlə, onun şüuraltı tərəfi ilə əlaqə qurursunuz. Məhz bu cəhətdən Preverin poeziyası fotoqrafiyaya elə yaxındır ki!»…
Çağdaş Azərbaycan poeziyasının istedadlı nümayəndələrindən biri, «Dünya ədəbiyyatı» dərgisinin baş redaktoru Səlim Babullaoğlunun «İlyas Göçmənin şəkil dəftəri» adlı şeirlər silisiləsi barədə söhbətə belə uzaqdan başlamaqda məqsədim onun ədəbiyyatımızda yeni hadisə olmaqla yanaşı, müasir dünya poeziyasının inkişaf tendensiyaları və bədii-estetik təcrübəsi zəminində meydana gəldiyini göstərməkdir. Üstəlik, bu şeirlər Səlimin öz yaradıcılığı kontekstində də kifayət qədər yenidir. Doğrudur, indiyədək qələm dostlarının onun yaradıcılığından bəhs edən məqalələrində Səlimin yazı tərzinin «kinematoqrafik xarakterindən» (yada salaq ki, müasir kino sənətinin əsasında məhz fotoqrafiya dayanmışdır), «sanki ruhun şəklini çəkməsindən» söz açılıb. Amma Səlimin bədii istedadının bu cəhəti ilk dəfə məhz sözügedən silsiləyə daxil olan şeirlərdə bütün tamlığı və parlaqlığı ilə üzə çıxıb.
Səlim türkiyəli fotoqraf İlyas Göçmənin albomundakı 40 şəklin (lap nağıllarda olduğu kimi!) hərəsinə bir şeir yazıb. Bəri başdan deyim ki, bu şeirlər əsla həmin şəkillərə poetik illüstrasiyalar deyil. Şeirlər bir növ şəkillərin davamıdır, kadr arxasında qalan məqamların inikası, obyektivin görə və göstərə bilmədiklərinin ifadəsidir. Və şeirləri oxuduqdan sonra bu şəkillər tamaşaçı ilə başqa cür «danışır», tamamilə yeni semantik çalarlar qazanır, özgə bir canlılıq kəsb edir. Bu baxımdan «Divar rəsmləri» adlı şeir əlamətdardır. Şeirin bağlı olduğu şəkildə gənc müəllimin rəhbərliyi ilə divarda şəkillər çəkən bir dəstə uşaq təsvir edilmişdir. Şair bu uşaqlar arasında dünyasını dəyişmiş bir yeniyetmənin ruhunu görür. Fotoqraf təbii ki, «onu qeydə ala bilməmişdir». Şeir də məhz onun dilindən deyilir:
Yazılar yazılmış, mürəkkəb qurumuş, başlanğıc olmuşdu deyə
bizə yalnız ürəyi ürək kimi, çiçəyi çiçək kimi çəkmək qalırdı.
Yəni biz sözlərin də rəsmini çəkməliydik əslində.
Cavan müəllimimiz bunu bilmirdi:
o inanırdı ki, yazılanı silgiylə pozmaq olar ;
o inanırdı ki, qara lövhələrdə həmişə ağappaqdı yazılar;
o inanırdı ki, bizim yazıların sonunda nöqtə qoymaq haqqımız var;
o inanırdı ki, sual varsa , cavab var;
Amma mən hər gün bu Vətən caddəsindən,
Vətən caddəsinə açılan əyri-üyrü dalanlardan keçə-keçə
gündüzün ağ vərəqlərində qara ləkə kimi gözdəşən
bu komaların və zəngin evlərin altından çoxlu qara yazıları sezmişdim,
onları nə kufiyə, nə nəstəligə bənzətməmişdim…
Beləcə, şair gerçəklikdən «kəsilmiş» bu adi və ani kadrlar əsasında kainat və insan barədə düşüncələrini açıqlayır, universal həqiqətlərdən söz açmaq fürsəti qazanır. «Ayasofya qazisi» şeirində oduğu kimi:
…Həyata bir az qara eynək arxasından baxmaq lazımdı,
Bütün adamları və əşyaları- yəni həyatı
bir-birinə fərq qoymadan görmək lazımdı qara çərçivədən:
dünyanın özünə ən doğru başsağlığı yazısı elə dünyanın özüdü;
hər şey - adamlar da, əşyalar da qara çərçivədəki sözdü.
Həyata bir az qara eynək arxasından baxmaq lazımdı,
Onsuz da həyat ağ-qara şəkillər kimidi,
bizi o şəkillərdə özunə daha çox qara rəng çəkir, qara,
ya şərab, ya şöhrət, ya bizim olmayan qadın, ya hakimiyyət və para.
Yəni həyat da qara eynəkdən görsün qarasını da, ağını da gözümüzün…
Bütövlükdə silsiləyə daxil olan şeirləri iki qrupa bölmək mümkündür. Birinci qrupa daxil olan şeirlərdə şəklin süjeti ilə əlaqə qorunub saxlanılır və şeir sanki onu tamamlayır. Örnək kimi, «Hərbi keçid» şeirini göstərmək olar: üç parçadan ibarət şeirin birinci hissəsi şəkildəki mənzərənin sözlə bədii təsvirini, ikinci hissə nəvələrini qollarına alaraq, əsgərlərin sıx cərgəsi arasından boylanan qocanın zahirən kadra o qədər də aidiyyəti olmayan düşüncələrini, üçüncü isə ordu, hərb, sülh və… uşaqlar barədə onun dediklərini ehtiva edir. İkinci qrupdan olan şeirlərdə isə şəkillə əlaqə yalnız predmet səviyyəsində mövcud olur və şair təsvir obyektinə özünün sərbəst yozumunu təqdim edir («Maskalılar» şeirində olduğu kimi). Bununla əlaqədar Oskar Uellesin fotoqrafiya ilə bağlı dediyi bir fikri xatırlatmaq yerinə düşər: «Kamera sadəcə şəkil çəkən aparatdan daha artıq bir şeydir. O, bizim başqa bir aləmlə əlaqə qurmağımıza imkan yaradan vasitədir». Bu mənada Səlimin şeirləri öz növbəsində İlyas Göçmənin şəkillərinin yol açdığı həmin «başqa aləmi» oxucuya anladan və aydınladan vasitə kimi çıxış edir.
Ümumiyyətlə, Səlimin şeirləri bizim o qədər də alışmadığımız bədii mətnlərdir – özünün qeyri-adi ritmi, «qəribə» poetik sintaksisi, spesifik intonasiyası ilə. Bilmirəm, Səlimin şeirləri haqqında yazılarda bu cəhət qeyd olunub, ya yox. Amma hər halda elə bu cəhət (qəribəlik və gözlənilməzlik!) onların həqiqi poeziya nümunəsi kimi dəyərləndirilməsi üçün yetərlidir. Bu şeirlər oxucunu standart ovqata kökləmir, başlanğıcda onu bir azca «diksindirib» fərqli dillə fərqli mətləblər söyləyir və bu zaman hətta «cilasız» deyim və ibarələr də ənənəvi ovqata yuvarlanmağa imkan verməyən vasitələr kimi səmərəli olur. Bu baxımdan silsiləyə daxil olan «Təsvirə ithaf» adlı şeir səciyyəvidir:
Susqun dibinin üstündən eyni lallıqla asılan dəniz, mənzərə-
lap düzü lallığı üzündən oxunan xəfif ləpəli Mərmərə,
dənizin parçası; təpəlik yarımadaya doğru uzanır- soldan mərkəzə.
Kölgənin itən vaxtında-günorta, günəş də gizlənib, sanki zarafat eləyir çətirlə.
Üç ədəd ağ rəngli şezlonqun özünü qaraltmaq niyyəti puç və əfsanə.
Özündə nə qədər ləpiri yox edib qumlu sahil asta bir küləyin əliylə.
Yalnız adamsız təsvirlər daha çox təsvirdi, təkdi, özüdü;
Fotorqraf dönür geriyə, evinə qayıdır…
Bununla yanaşı, silsilədə ənənəvi daş metaforasını yeni çalarlarla təqdim edən və ən mühümü, dilimizin frazeoloji potensialından ustalıqla istifadə baxımından seçilən «Daşyonan» şeirinə də rast gəlirik.
Səlim Babullaoğlunun yaradıcılığında uşaqların dünyaya və insanlara baxışı ilə bağlı çox dəyərli poetik nümunələr vardır və «Oğlumla söhbət» adlı məşhur şeiri onun bu çətin işdəki uğurunun göstəricisi sayıla bilər. Haqqında danışılan silsilədə də uşaqlarla bağlı motivlərə (uşaqlar və müharibə, uşaqlar və ölüm…) sıx-sıx müraciət olunur və üstəlik, oxuculara həmin mövzuda «Qucağı alma dolu qızcığazın çox sonra deyəcəkləri» başlıqlı mükəmməl bədii nümunə təqdim edilir:
Bir az qarışqalar dişləmişdi onları, bir az alma qurdları,
Bir az çürükdülər, xallıydılar, kəpəkliydilər,
Bir az torpaqlıydılar, çoxunun qırıqdı saplağı.
Bizə almaların göydən düşdüyünü demişdilər,
Göydən dərildiyini görmüşdük.
Üstünüzü təmiz saxlayın demişdilər bizə,
Üstümüzlə təmizləmişdik onları-özümüzlə.
Dərməyin almanı demişdilər, biz onları yerdən yığmışdıq.
Daha dadlı meyvələr var demişdilər bizə, bilirdik, inanmışdıq…
Nəhayət, bir şeyi də deyim: silisiləyə daxil olan bəzi şeirləri, xüsusən, «Divar rəsmləri», «Ayasofya qazisi», «Daşyonan», «Evdar kənd qızının «Feşn» maqazin üçün intervüsü» kimi bədii lövhələri (onları məhz bu cür adlandırmağı doğru sanıram!) oxuyanda istər-istəməz vaxtilə dostum Həmid Herisçinin qələmə aldığı bir sıra poetik mətnləri xatırladım (hərçənd bu mətnlərin struktur-sintaktik və ritmik təşkilində əsaslı fərqlər də vardır). Baxmayaraq ki, indi Həmidlə Səlim müxtəlif «ədəbi cəbhələrə» mənsub yazarlar sayılırlar. Bu isə həmin «cəbhələşmənin» şərti olduğunu, sırf bədii təfəkkür və estetik qavrayış prinsiplərindən deyil, ədəbi yaradıcılıq sferasına dəxli olmayan (ya da çox az dəxli olan) amillərdən qaynaqlandığını göstərməklə yanaşı, çağdaş poeziyamızda yenilik axtarışlarının (həm forma, həm də məzmun planında) müəyyən vahid məcrasının mövcudluğuna dəlalət edir. Söhbət, əlbəttə, yenilik adına mətbu və elektron nəşrləri başına almış epiqon məhsullardan, təqlidçilik nümunələrindən, qurama və yapma mətnlərdən yox, gerçəkliyə baxışın, bədii görümün yeniliyindən, «gördüyümüzdən artıq görmək istəyinin» (Rəsul Rza) nəticəsi kimi meydana çıxan ədəbi tapıntılardan gedir. Həmin prosesdə Səlim Babullaoğlunun öz səsi vardır və bu səs bütün «ədəbi badalaqlara» rəğmən, getdikcə daha ucadan eşidilməkdə, daha aydın duyulmaqdadır. Haqqında qısaca söhbət açdığımız şeirlər silsiləsi buna əyani sübutdur. Məhz bu tipli əsərlər yuxarıda işarə etdiyim məcranın güclü bir irmağa çevrilərək, nəhəng dünya ədəbiyyatı okeanına qovuşmasına gətirib çıxara bilər. Zatən, dünyaya təkcə siyasi-iqtisadi baxımdan deyil, həm də ədəbi-mədəni baxımdan inteqrasiyanın yolu da budur (inteqrasiya barədə predmetsiz söhbətlər, hikkəli bəyanatlar, beynəlxalq ödüllərin xiffəti ilə yaşamaq yox!) Mən bu yolda Səlimə daha da əzmkar olmağı, yeni-yeni ədəbi uğurları ilə öz oxucularına zövq və sevinc bəxş etməyi arzulayıram.
«İLYAS GÖÇMƏNİN ŞƏKİL DƏFTƏRİ» SİLSİLƏSİNDƏN
MARAFON
İstanbulda, Boğaz körpüsündə şərqdən qərbə ənənəvi marafon qaçanların arasında on yaşlı ayaqqabı boyayan uşaq da vardı. O qaçanların ayağına-qaçışına-əməlinə təəccüblə baxırdı.
Adamlar çoxluqda yox, təklikdə daha çoxdular :
yaddaşları, xəyalları ilə.
Adamlar çoxluqda yox, birlikdə daha çox haqlıdırlar,
bunu isə hər gün və təklikdə anlamaq olar:
Hər növbəti dəqiqə tarix üstəgəl indi deməkdi.
Yüz il əvvəl doğulan körpə hələ yaşayırsa belə,
on yaşlı uşaqdan ən azı doxsan il kiçikdi:
ona görə məni bu fikirlərə görə qınamayın, mən çox qocayam,
«bu iş sənlik deyil» deyənlərə deyirəm:
mən həmişə ayaqqabı boyayacam.
Mənim cavabdeh olduğum adamlar var:
xəstə anam var, lal qardaşım var…
Amma bunları qayğı yox, bekarçılıq qaçırdır, onlara nə var…
Düzü, mən onları heç anlamıram: niyə belə çoxdular?
Axı onlar şərqdən qərbə hansı vacib xəbəri aparırlar?
Onların arasında Filippidin olduğuna inanmıram.
Olmaya farslar yenə də uduzublar? Axı onlar niyə qaçırlar?
Sən, ey, bu şəkli çəkən kişi, əmi, bu şəklin altına belə yazarsan:
«Allah sənə rəhmət eləsin, Orxan Vəli…
Nələr etmədik bu Vətən üçün, kimimiz ayaqqabı boyadıq,
kimimiz Filippidi yamsıladıq…»
DAŞYONAN
Adana camesindəki daşyonan qoca kitabənin birində bu sözləri yazmağı düşünürdü…
Mən hər gün daş oyuram,
şamdan,rahlə, sütünlar və kitabələr yonuram,
Əslində mən daşdan daşı qovub
onu həqiqi yazısına qovuşdururam…
Tələsin! Gəlin!
Bir-birinizə atmağı düşündüyünüz daşları qarşıma tullayın,
mən onlardan qələmdan yonaram;
bəlkə qaynar sevginizi və nifrətinizi anladan sözləri yazacaq qələmlər
məhz orda bir azca soyumalıdır, uyumalıdır,
bəlkə hər şey soyuq başla olmalıdır.
Bəlkə siz daşı təkcə ətəyinizdən deyil,
ürəyinizdən də tökəcəksiniz, atacaqsınız,
Bəlkə siz heç nə yazmayacaqsınız,
və bu daha doğru olacaq;
Çünki siz özünüz də bir yazı,bir sətir, bir sözsünüz-
yəni bunu anlayacaqsınız.
Tələsin, gəlin!
Adana camesinin ətrafındakı ustanı soruşun, axtarın!
Daşı təkcə ətəyinizdən deyil,
ürəyinizdən də tökün,atın!
HƏRBİ KEÇİD
Hərbi keçiddəki şax addımlar arasından nəvələrini qolları altına almış qoca boylanırdı.
Dabanlar sürtülsə də, dizlər bükülsə də
şalvarlar əzilib-üzülsə də
heç bir əsgər, heç bir yolçu
özündən o yana adlaya bilməz;
Hər kəs öz bədəniylə öz sərhəddi,
demək ki öz vətənidir,
heç bir əsgər bu sərhəddi keçə bilməz,
hər bir yolçu əslində özünü fəth edən əsgər,
demək ki, hər bir əsgər də
bir az özünü fəth edən sərkərdədir.
Getmək- darıxdığın yeri tərk etdiyin,
yəni məhz ordan getdiyinçün maraqlıdı-
bunu bir vaxtlar çıxıb gedən
və bir daha qayıtmayan şair deyib;
Getmək- görmədiyin yeni yerlərə
özunu apardığınçün bir az darıxdırıcıdı-
bunu isə heç vaxt getməyəcək,
özü öz sərhəddi olan başqa bir şair deyib.
Bəs mən nəvələrimə bunu necə anladım? Ya anlatmayım?
Bu dərd deyilsə də hər halda kədərlidir.
Axı onlar, bu çəyirdək gözlü balalar,
hələ çox-çox balacadı;
bütün paradlar, nümayişlər, hərbi yerişlər
onlar üçün olsa-olsa tamaşadı.
Onların dava-dava oyununda
tərdən, burun suyundan başqa bir şey axmaz,
Sevgi sürəti ilə uçar onların
taxta tüfənglərinin pəltək güllələri: duf-duf, ta-tax-tax.
Bütün zibilliklər, atılmış yerlər-Afrika da daxil,
qonşu həyətlər onlar üçün doğma vətəndir.
Bu vətənin, bu dünyanın- qonşu həyətlər də daxil
davasız, hərbsiz bir günü yoxdusa, sülh hardadı? Nədi?
Bəlkə hərb və sülh deyilən şey
bu dünyanın həqiqi adı və familidi?.
Onda biz hamımız hərb və sülhün övladları,
surətləriyik, Tolstoy da, uşaqlar da, mən də,
İlyas, elə sən də. Sən də bütün fotoqraflar kimi
reallığı taqqıltıyla öldürən, əsir götürən əsgərsən;
Sülh vaxtı ən çox baxılan, dövrəyə alınan əsirlər,
bir də dava haqqında rəsmlərdi.
MASKALILAR
Maskalı adamların himni
Kim oxuyar alnımızdakı sətir-sətir qırışları,
kim? Hansı dilçi,hansı xəttat?
Axı, bu yazılara baxan kimsə bu xətti tanımaz.
Göz yaşlarımız yalnız yanaqlarımızı suvarmaz, hətta
yanğımızı da yatırar ki, bunu siz
yenə də üzümüzə baxıb sezə bilməzsiniz.
Göz yaşımızla yuduq gözlərimizi, amma
kirpiklərçün fərq etmədi, onlar əvvəlki kimi
nə tozdan, nə qorxudan, nə pis nəzərdən
yenə qoruya bilmədilər bizi,qırpıldılar.
Kim duyar müşkülləri səyriyən gözümüzdən
ağrısını ürəyimizin üzümüzdən kim duyar?
Əgər ki, bu sualların cavabı yoxdusa,
Nədən üzümüzü görsün adamlar?
Əgər üzümüzə öyrəşənlərin sayı çoxdusa,
Bəlkə onu arada gizlətməkdə lüzum var.
Kim bilir bəlkə elə bizim özümüz də
Arada güzgüyə baxanda çaşmalıyıq,
Bəlkə biz də özümüzə
arabir özgə üzüylə baxmalıyıq…
(hekayə)
Sınmayan və əyilməyən insanlara ithaf
Kimsə onu satmışdı ki, yazın ilk günlərində, ətirli və su pərdəsindən yaranan bir könül oxşayan havada qamarlandı…
Gözlərinin önündə qara və ulu kölgələr çaxnaşırdılar. Ağzında acı bir ağrını sezirdi. Ürəyi şiddətlə çırpınmağa başlamışdı. Damarlarında axan qanlar dalğalanırdılar. Bədəninin key olmağın duyurdu. Tövşüməyə düşmüşdü. Dərin və ağır bir boşluqda görürdü özünü. Qulaqlarında bağırtı səsləri məhv olurdu…
- Deyəcəyəm… Hər nə istəsəz… - öz bağırtısından daşlandı.
İndi kamil ayılmışdı. Otağın ortasında idi, yataqda… Neçə ləhzə heyranlıqla öz ətrafına baxdı. Otağın tavanından qaranlıq yağırdı. Açıq pəncərədən gümüş saçaqlı Ayı axtarmağa tərpəndi. Qara buludlar Ayı boğmuşdular. Otağın dərin sükutu sancırdı qulaqların. Yanında yatan qadına baxdı, onun çılğın baxışlarına…
- Yadıma gəlmir… Yadıma gəlmir nələr demişəm… Heç yadıma gəlmir nələr başıma gətirdilər…
- Sən ki… - qadın boğultu səslə bir zad demək istəsə də:
- Dinmə, bir zad demə – onun sözünü kəsdi, – hətmən yenə istirsən deyəsən çox fikir eləmə, onlar insan yox, heyvandılar, hər zad düzələcək…
- Yox!.. Bu dəfə başqa bir zad demək istəyirəm, – qadın tutqun bir səslə dedi.
İçərisin yandıran sözləri dışarı tökməkdən utanırdı. Üç ay idi ki, onun bu davranışına özün adət verə bilməmişdi. O, gecələr müxtəlif vəziyyətlərdə yuxudan daşlanırdı… Qan-tər içində, heyranlıqda… Sanki dərin huşsuzluqdan ayılıbdı. Gahdan da onu yerini batırmış görürdü.
Pəncərədən əsən yel pərdəni xış-xışa saldı. Hələ dərin bir boşluqda çabalayırdı. Qadın isə dərin bir narahatlıqda, sükutda. Qadın onun bu qeyri-adi işlərinə nə səbəb olduğunu düşünmürdü. Başına nə gəldiyini ondan soruşanda, dərin bir boş uçurumda tapırdı onu! Qaranlıq bir otaq… Bədəninin heç bir yerində yara, ya əzilmə izi tapmamışdı. Gahdan düşünürdü: «Qorxudublar.. Ya da…» Burda qorxurdu… «Hətmən beynini yuyublar». Bu barədə çox qorxulu zadlar eşitmişdi.
* * *
Yenə dərin bir qaranlıq uçurumda çabalayırdı… Qadın sükutu pozdu axırda:
- Yadındamı, bir gün dedin, şeirlərimlə millətimin düşmənlərinə od yağdırıram?..
Üzünün rəngi ölülər kimi idi. Yenə qan-tər içində idi. Keçən gecələr o ayılmamışdı, qadın düşünürdü yenə hər zad əvvəlki kimi olmaqdadır… Amma yenə bu gecə bir bağırtı ilə ayılmışdı. Qız çağından onun şeirlərini diqqətlə oxuyardı. Elə onu onla tanış edən dilsiz, ancaq sözlü şeirlər idi. O, şeirlərində inamlı və yüksək ruhlu bir şair kimi yaranırdı…
İndi isə qadın şeirlərdən söz açmaqla ona ümid vermək istəyirdi…
«Şeirlərim… şeirlərim… şeirlər…» Bir bomba beynində partladı. Bədəninə aydın bir titrətmə qondu. Sanki bədəninə bərq yapışdırmışdılar. Titrədikcə uçurumlar dolur, qaranlıqlar geri çəkilirdilər zehnindən. Ağ bir otaq… Acı bir iynə…
- Buzlu bir su gətir… Yanıram…
Səssiz ağlayan qadın neçə ləhzə ona baxdı. Onun səsində gizli bir inam duydu. Ayağa durdu su gətirsin…
Boğazından içəri axan su içəri alovun söndürə-söndürə mədəsinə doldu. Hələ də yanğınlıq duyurdu. Yenə su içdi.
Pəncərəyə qonan buludlar Ayın önündən yavaş-yavaş geri çəkilirdilər. Yenə əzbər olduğu təhlükəli şeirlər zehnində idi. Zehninə qonan tozlar indi kamilcə silinmişdi…
Axşamüstü idi. Çalışdığı dükanın qapısın bağlayıb evə sarı gedirdi. Yenicə çapa verdiyi şeir kitabı çoxlarının məzacına uyğun düşməmişdi. Biri telefonda demişdi: «Şeirlərində çoxlu zadlara sataşırsan, bu şeirlər başını uduzacaq!» O isə gülüb yalnızca: «Mən şairsəm, millətimin söylər dili olmalıyam» - demişdi.
Əlindəki siqarı xiyavanın quru arxına atdı. Maşın dalınca idi, evə getmək üçün… Bir anda önündə ağ bir maşın dayandı. Hələ əlini cibindən çıxartmadan, bir quş kimi yerdən qalxıb özünü maşının içində gördü. Qollarından sərt yapışan əllər tərpənmə gücünü almışdılar ondan… Gözlərinə bağlanan qara parça sancırdı gözlərini…
Gözləri açılanda özünü qəfəs kimi bir otaqda gördü. Qara bir stul üstə bağlanmışdı əllərindən, qollarından. Neçə ləhzə ətrafına baxdı. Neçə kölgəni mat bir şüşə arxasından seçə bildi… Ətraf otaqlardan gələn qeyri-adi və vəhşi bağırtılar səsi qorxu salmışdı canına. Önündəki masa üstündən üzünə şaxan közərmə lampanın işığı qamaşdırırdı gözlərini. Sol qoluna sarı baxdı; qolundakı saatı işləmirdi… Qıçları neçə müddət idi qaşınmağa başlamışdı. O anda hazır idi hər nəyin versin, ancaq bir dəfə özünü qaşısın. Dizləri alışırdı. Sanki od tutmuşdular onlara… İndi bədəninin tamam yerləri qaşınırdı. Ətrafındakı boğultulu və anlaşılmaz səslər onu daha vəhşətə salmışdı. Gözlərin vəhşicə şaxan lampanın işığı söksə də, onları açıq saxlamağa cəhd edirdi. Ətrafında vız-vız səsləri ucalırdı. Dərin bir çılğınlıqda özünü hiss edirdi…
Başı üstə birini gördü. Özü görünmürdü. Başı lampanın işığı arxasında qaranlıqda idi. Birdən sağ qolunda acı bir ağrını sezdi.
- İndi qıfıllanmış diliz açılar… Cəhənnəm iliyi açardır…
Nəfəsin duydu üzündə… Gözləri şüşə kimi saf və ehsassız idi.
Bir gizlin qorxu canına doldu. Səsi qurudu. Neçə ləhzə səy etdi özünü itirməsin. Lakin damarlarında qan yerinə dağ qurğuşun dolanmasını birdən ehsas etdi. Əlləri keyləşirdi. Barmaqların tərpətməyə çalışdı, tərpəntilərin duymadı. Gözlərinin dərisi çəkilirdi, bir kimsə maqqac ilə ilə çəkirdi sanki… Dişləri qıfıllaşdı. Nəfəs çəkmək ona yavaş-yavaş çətinləşirdi. Nə üçün o vəziyyətə düşdüyündən xəbərsiz idi. Öz vüqar və durumun saxlamağa çalışdı. Səhənd dağı gözü önündə idi. Bəzz qalası dumanda; Babək atlıları ilə məhv olurdu uzaqda… Bir qalın çən dağı bürüyürdü…
Neçə ləhzə idi adi haldan çıxmışdı. Sudan dışarı düşmüş balıq kimi yer-göyə atılırdı. Otağın sərin havasında havasızlıqdan boğulurdu. Dərindən tövşüyürdü, dalbadal. Ağır gələn nəfəsi boğazından xırıltı səslə eşiyə çıxırdı. Yavaş-yavaş üzü qaralırdı. Boğazını sıxırdı bir kimsə sanki. Gözləri hədəqədən eşiyə çıxmışdı. Neçə ləhzə idi nəfəs çəkməyi duyulmurdu…
Qadın onun hər an qiyafəsinin dəyişməsini görəndə axırda:
- Nə oldu sənə?! – deyə soruşdu – Qorxubsanmı?!
Başın buladı:
- O ləhzələri bir dəfə də yaşamaq istəmirəm. Bilmirsən, o ağ otaqda huşun başına gələndə, min dəfə arzu edirsən… arzu edirsən, nə istəyirlər verim, ancaq məni buraxsınlar… Bir dəfə də o cəhənnəm iliyin təcrübə etməyim…
- Hansı… ağ otaq… nə cəhənnəmi?! – təəccüblə soruşdu.
- Burax!.. Çox dəhşətlidir… Deyə bilmərəm…
- Döydülərmi səni?
- Kaş döyərdilər… Bax, iki yol ayrımında qalmışam. Bilmirəm nə edəm…
Qadın gözlərinə baxdı. Neçə ləhzə sükut yarıqaranlıq otağa hakim oldu.
- Mən sənin şeirlərinə inanıram… Onlarda olan mənalara da… Hətmən millət də sənə inanır. Bir gün bu ölkə sənə güvənəcək!
- Bilirəm… Bilirəm nə edim…
* * *
Ədəbiyyat və incəsənət məclislərində yeni bir kitabdan söz-söhbət gedirdi. Hamı o kitab haqqında qızğın bəhslər edirdi. Özəlliklə onun bir şeiri haqqında ətraflı bəhslər olunurdu. Hamı o şeiri cəsarətli və təhlükəli bilirdi… O şerin adı «Cəhənnəm iliyi» idi.
İmzası elmi-ədəbi ictimaiyyətə yaxşı tanış olan Məsiağa Məhəmmədinin elmi fəaliyyətinin 20 ilə yaxın tarixi vardır. O, bu müddətdə kiçik elmi işçidən şöbə müdiri, direktor müavini vəzifələrinə qədər yüksəlmiş və yaradıcılığının kamillik mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Şərqşünaslıq İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlamış gənc alimin kollektiv qarşısında ilk çıxışı, ilk məqaləsi, namizədlik dissertasiyasının müzakirəsi şərqşünaslıq elminə istedadlı bir gəncin gəldiyindən xəbər verirdi.
Məsiağa Məhəmmədinin “Saib Təbrizinin lirikası və farsdilli poeziyada “hind üslubu” problemi” adlı namizədlik dissertasiyasının müdafiəsi də adi, ənənəvi müdafiələrdən fərqlənirdi. Mövzuya və bu mövzunu işləmiş gənc alimə maraq, diqqət müdafiə məclisinə çox dinləyici-pərəstişkarlar cəlb etmişdi. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda təşkil olunmuş müdafiə məclisinin ön cərgəsində dövrümüzün iki böyük iranşünas-şərqşünas alimi: Mübariz Əlizadə və Rüstəm Əliyev əyləşib maraq və intizarla (Məsiağa onların hər ikisinin yetirməsi idi) məclisin gedişini izləyirdilər. Məsiağanın öz əsəri haqqında yığcam, sərbəst və gözəl çıxışından sonra məclisin sədri, mərhum Yaşar Qarayev onun əsərinin və çıxışının xoş təsiri altında əlindəki balaca kağıza baxıb gülümsündü və dedi:
- Görürsünüz, biz kağıza baxıb danışırıq, Məsiağa isə heç nəyə baxmayıb danışdı.
Məsiağa Məhəmmədi indi "Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada hind üslubu" adlı monoqrafiyanın, fars şeirinin iki dahi şairinə həsr olunmuş "Sədi və Hafiz" adlı kitabın və neçə-neçə məqalənin müəllifıdir. O, eyni zamanda "Qızılbaşlar tarixi", Yusif Qarabağinin "Yeddi bağ", İmam Qəzzalinin "Kimyayi-səadət" (müəyyən parçaları), Müdərris Rəzəvinin "Nəsirəddin Tusinin həyatı və əsərləri" (V.Mustafayevlə birlikdə) kimi farsdilli abidələri Azərbaycan dilinə çevirərək, nəşr etdirmişdir.
Böyük elmi-intellektual potensiala malik bir alim kimi onun yaradıcılığının ən mühüm xüsusiyyəti orijinallıqdır. О kimdən və nədən yazırsa-yazsın, öz sözünü deyən, öz elmi düşüncələrini ifadə edə bilən bir alimdir.
Onun elmi nailiyyət və uğurlarını şərtləndirən vacib keyfiyyətlərdən biri də fars və rus dillərini ana dili səviyyəsində bilməsi və bu dillərdə öz elmi fıkirlərini sərbəst ifadə etməsidir.
M.Məhəmmədinin yeni kitabı "Tədqiqlər və tərcümələr" ("Nafta-Press", 2004) adlanır. Bu, alimin indiyə qədərki elmi fəaliyyətinin davamı və nəticəsidir. Kitab müqəddimə əvəzi kimi yazılmış "Azərbaycanda farsdilli ədəbiyyatın tədqiqi və tərcüməsi tarixindən" məqaləsi ilə başlayır. Müəllif farsdilli ədobiyyatın tədqiqinin orta əsrlərdən başladığını desə də " ...obyektiv elmi meyarlar, müasir metodologiya və metodika əsasında tədqiqin... XX əsrdə, xüsusən, sovet dönəmində" başlandığını göstərir. Dediklərinin əyani mənzərəsini göz önündə canlandıran alim nüfuzlu, titullu elm xadimlərinin fəaliyyətini işıqlandırmaqla yanaşı, sıravi elmi işçinin də adını və zəhmətini unutmamışdır.
Dediyimiz kimi, kitabdakı yazıların hər biri öz yenilik ruhu ilə seçilir. Yeri gəldikcə müəllif özü də bunu xatırladır. İlk məqalənin (“Nizami və Qəzzali”) ilk abzasında o, Nizami yaradıcılığının Məhəmməd əl-Qəzzalinin dini-fəlsəfı və etik nəzəriyyəsi ilə əlaqəsi probleminin indiyə qədər Azərbaycan nizamişünaslığında və dünya şərqşünaslığında tədqiq olunmadığını göstərir və Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" ilə Qəzzalinin "Kimyayi səadət" əsərlərinin müqayisəli təhlilini verir. Kitabda Qəzzali ilə əlaqədar oxucular üçün çox maraqlı bir tədqiqat da diqqəti cəlb edir. Nizaminin "Sultan Səncər və qarı" hekayəsində Sultan Səncərin ədalətsizlikləri bir qarının dilindən söylənir. Lakin Məsiağa Məhəmmədinin tədqiqlərindən aydın olur ki, zülm və ədalətsizliyi Sultan Səncərin üzünə deyən şəxs təkcə Nizaminin yaratdığı obraz deyil, həm də real tarixi şəxsiyyət – dahi müsəlman mütəfəkkiri əl-Qəzzali olmuşdur. Sultan Səncərin ədalətsizliyini və Qəzzalinin cəsarətini göstərmək üçün kitaba "Qəzzalinin Sultan Səncərə məktubu" və “Qəzzalinin Sultan Səncərin ¬hüzurunda çıxışı" kimi mətnlər daxil edilmişdir.
Buna bənzər bir yenilik də M.F.Axundovun "Aldanmış kəvakib" əsəri ilə əlaqədar meydana çıxır. Məlum olduğuna görə, Axundov öz hekayəsini yazarkən bir mənbə kimi İskəndər bəy Münşinin "Tarixi-aləmarayi-Abbasi" kitabına əsaslanmışdır. Tədqiqatçınm aşkar etdiyi yeni bir qaynaq isə Məhəmməd Tahir Nəsrabadinin təzkirəsidir. Saib Təbrizinin müəllimi, təbib və şair kimi I Şah Abbas sarayına yaxın olmuş, Yusif Sərracın taxta çıxarılmasını və başına gətirilən hadisələri öz gözü ilə görmüş Rüknəddin Məsih Kaşaninin həyat və yaradıcılığı haqqında yazıda təzkirəçi bu tarixi həqiqətləri də unutmamışdır.
Şübhəsiz, gələcəkdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixlərində, ali və orta məktəb dərsliklərində bu maraqlı məlumatlar öz əksini tapacaqdır.
"Tədqiqlər" başlığı altında toplanmış 15 məqalədə müəllif Nizami, Qəzzali, Əbu Səid Əbül-Xeyr, Füzuli, Kəlim Kaşani, Saib Təbrizi, Şəhriyar... kimi
söz bahadırları haqqında indiyədək oxucuya məlum olmayan yeni fıkir və düşüncələrini çatdırır. M.Məhəmmədi müxtəlif dövrlərdə yaşayıb-yaratmış bu nəhəng şəxsiyyətləri "vücudunda ilahi nur daşıyan", yəni Tanrıdan vergili insanlar kimi mənalandırır. Zəngin biliyə, geniş elmi dünyagörüşə malik olan, elmi tədqiq və təhlil vərdişinə bu qədər dərindən yiyələnmiş alimin özü də bu ilahi nurdan məhrum deyil.
"Tədqiqlər və tərcümələr" kitabı M.Məhəmmədinin təkcə elmi məqalələri ilə deyil, bədii və elmi tərcümələri ilə də maraq doğurur. "Həllacın həyatı və ölümü”, “Şəms Təbrizi. On hekayət”, “Şeyx Məhəmməd Xiyabani. Yüz kəlam”, "Söhrab Sipehrinin şeirləri” və s. tərcümə üçün seçilmiş uğurlu nümunələrdir. Bu, Məsiağanın yüksək bədii zövqə malik olduğunu göstərir. Tədqiq etdiyi sənətkarlar kimi o da sözə çox həssasdır və bu keyfiyyət onun elmi və bədii üslubunda özünü büruzə verir. Bəzi tərcümələrdə bizim bugünkü həyatımızla, mənəviyyatımızla səsləşən motivlər nəzərə çarpır. Məsələn, "Qəzzalinin Sultan Səncərə məktubu", “Qəzzalinin Sultan Səncərin hüzurunda çıxışı" kimi yazılar bugünkü hakimlərin, başçıların, varlıların eşidəcəyi, ibrət götürəcəyi ağıllı və müdrik kəlamlardır.
1970-ci illərdə Şərqşünaslıq İnstitutunun İran fılologiyası şöbəsində "yeni şeir"in Nima Yuşic, Nadir Nadirpur, Əhməd Şamlu və b. nümayəndələrinin yaradıcılığı tədqiq olunurdu. Ancaq Söhrab Sipehri kimi çox istedadlı şair-rəssam nə üçünsə unudulmuşdu. Bu gün isə M.Məhəmmədinin təqdimatı və tərcüməsi sayəsində Azərbaycan oxucusu Söhrab Sipehri kimi bir şairi tanımaq, oxumaq imkanı əldə edib.
Hər bir kitab oxunmaq üçün yazılır. Taleyinə oxunmaq yazılmış kitablar da, müəlliflər də xoşbəxtdir. İçərisində bir-birindən gözəl və heyrətamiz məqalələr, tərcümələr toplanmış, cəlbedici elmi-bədii üslubu ilə seçilən "Tədqiqlər və tərcümələr" kitabı maraqla оxunan, xoşbəxt kitablardan biridir.
Kitaba "Ön söz" yazmış professor Nizami Cəfərov Məsiağa Məhəmmədini "Azərbaycan iranşünaslığının son nəslinə aid kifayət qədər görkəmli bir nümayəndəsi, "...aydın mövqeyi ilə seçilən ədəbiyyatşünas-mütəfəkkir" kimi qiymətləndirir və "Tədqiqlər və tərcümələr" kitabının əsas obyektinin Azərbaycan ədəbiyyatı olduğunu da xüsusi vurğulayır.
...1989-cu ildə Rüstəm Əliyevdən müsahibə almış Nizami Cəfərov bu görüşə Məsiağa ilə getmişdi. Bu da təsadüfı deyildi, çünki Məsiağa Rüstəm Əliyevin ən çox ümid bəslədiyi dissertantı idi. O vaxtkı “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində dərc olunmuş müsahibənin sonunda Məsiağanın "görünüşündə, yerişində, danışığında elmi rəhbərinə uyğun" cəhətlər tapan N.Cəfərovun ürəyindən "əlaqələr gərək qırılmasın" arzusu keçmişdi. Oxucuların istifadəsinə "Tədqiqlər və tərcümələr" kimi bir kitab təqdim etmiş Məsiağa Məhəmmədi bu arzunu gerçəkləçdirdi, özünü ustadlarının başladığı yolun layiqli davamçısı və elmi zirvələr fəth etməyə qadir olan yetkin bir alim kimi göstərdi.
“Elm” qəzeti, 15 noyabr 2004