Oktavio Paz. MÜASİR ƏDƏBİYYATIN XƏSTƏLİYİ

Müasir ədəbiyyatın xəstəlik keçirməsi aşkar bir sirrdir. Bu sirr hər yerdə özünü göstərir və tez-tez dilə gətirilir. Mən "xəstəlik" sözünə "tənəzzül" istilahı ilə müqayisədə üstünlük verirəm, çünki fikrimcə, bu, ötəri halsızlıq məsələsidir. Bu xəstəliyin səbəblərini araşdırmaq çətin bir işdir, amma müəyyən oxşarlıqları olan xəstəlik və tənəzzülün iyirminci əsrin son günlərində mədəniyyətimizi iflic vəziyyətinə sala biləcəyini nəzərə alsaq, cəsarət göstərib bu işə girişməyə dəyər. Biz tarixi bir dövrdə yaşayırıq. Mən bizə əzab verən halsızlıq və xəstəliyin bəzi əlamətlərindən qısaca söhbət açacağam.
Hər gün üzücü bir gerçəklik barədə jurnalistlərin xəbər, məqalə və məlumatlarını oxuyuruq: təhsil inkişaf etdikcə və savadsızlığın kökü kəsildikcə, müasir kütlələrin oxumağa meyli azalır. İkrahdan çox da fərqlənməyən bu etinasızlıq ilk növbədə bizim nə üçünsə "ciddi ədəbiyyat" adlandırdığımız şeyə təsir göstərir - guya Aristofan, Bokkaçço, Rable yaxud Svift "ciddi" yazıçılar olmuşlar. Çox zaman ayrı-ayrı ədəbi janrların tənəzzülü barədə proqnozlar və çıxış yolunu göstərən təkliflər oxuyuruq. Tənəzzülə uğrayan janr gah roman olur, gah hekayə, gah teatr və həmişə də poeziya.

Poeziyanı qeyri-müasir və zəmanə ilə ayaqlaşmayan bir anlayış kimi pisləyirlər. Qəribə hökmdür. Görəsən, öz-özlərini seçmiş bu hakimlər düşünürlərmi ki, Rilke və Valeri, Montale və Neruda olmasaydı, XX əsrin ədəbiyyatı necə olardı?! Elələri də var ki, həqiqətən yeni əsərlərin qıtlıq və azlığını taqətsizliklə izah edirlər: deyirlər ki, bütün o ənənəni dağıtmaqdan və novatorluqdan, bütün o estetik inqilablardan, ədəbiyyat anlayışının özünü sual altına alan bütün o şeirlər və romanlardan sonra, bu, təbii bir duruxmadır. Nəfəsi dərmək üçün bir qədər dayanmaq lazımdır. Bəziləri də hökumətləri, televiziyanı, iri maliyyə şirkətlərini və transmilli kompaniyaları günahlandırırlar, çünki onlar Roma sirkləri və Bizans dövrü məzhəkələrinin müasir analoqu olan şou və melodramları saxta "kütləvi mədəniyyət" adı altında insanlara sırıyırlar.
Bu tənqidlərin əksəriyyəti haqlıdır, amma etiraf edim ki, başa düşmürəm, bu tənqidçilərin mühakimə etdikləri "şeytanlar"a müasir cəmiyyət bütövlükdə islah olunmadan necə əlac tapılacaq?! Axı bu "şər qüvvələr" bizim mədəniyyətin özünün mahiyyətindən doğur. Əlbəttə, biz müəyyən şeyləri bir təhər islah edə bilmişik, məsələn, məktəb və universitetlərdə hümanitar elmlərin və ədəbiyyatın tədrisi və tədqiqini təkmilləşdirmişik. Bu gün "mədəniyyət" pərdəsi altında həyata keçirilən həyasız siyasi və kommersiya fırıldaqları ilə daha fəal mübarizəyə girişmişik. Bütün bünlar az iş olmasa da, kifayət də deyil.
Göstərilən tənqidlər içərisində elələri var ki, yazıçıların əksəriyyətinin bizim yaxşı mənada "çətin" və ya bir qədər rəsmi dillə desək, "elitar" adlandırdığımız əsərlərini çap etmək üçün naşir axtardıqları zaman üzləşdikləri problemlərə toxunur. Çap sənəti meydana çıxandan bəri yazıçı və naşir arasındakı münasibətlər mürəkkəb, eyni zamanda labüd bir şey olub. Onlar daim bir-birindən şikayət etsələr də, heç biri digərisiz keçinə bilmir. Kitab nəşrində hökmranlıq edən məntiq bazar məntiqidir və əlavə edək ki, bu məntiqi mexaniki və süni şəkildə kitabın yazılışı, nəşri, satışı və oxunmasından ibarət incə və mürəkkəb bir prosesə müncər etmək olmaz. Ədəbiyyat bazara etinasızlıqdan başqa bir şey deyil və ayrı cür ola da bilməz. Həmin etinasızlıq bu gün bütün dövrlərdə olduğundan daha güclüdür və bu üsyan XX əsr ədəbiyyat tarixinin tərkib hissəsidir. Şübhəsiz, naşirsiz ədəbiyyat ola bilməz, amma yalnız statistika və hesablamalar ədəbi əsərin dəyərinin göstəricisi deyil - Mallarmenin əsərlərini Zolyanın əsərlərindən qiymətsiz və dəyərsiz saymaq olmaz.
Bazar məntiqi naşirləri öz istehsalını artırmağa vadar edir. Bu məntiq onlardan ədəbi əsərləri vahid formaya salmağı tələb edir. Naşirlərin ən çox istədiyi şey hər bir kitabın ən yüksək tirajla çap olunması və hər bir yeni kitabın eyni zamanda köhnələrə oxşamasıdır. "Yaxşı gedən" kitabların sirri bundandır ki, yeni əsər kimi təqdim olunsalar da, yalnız zahirən digər əsərlərdən fərqlənirlər. "Yaxşı gedən" kitab əslində yeni və orijinal əsər deyil, o, cəmiyyətdə hakim olan zövqə, ən son dəbə və maraqlara "stavka"dan ibarətdir - dişləri çəkilmiş və əl-qolu bağlanmış təhlükəsiz bir yenilikdir.
İnanıram ki, bu reallıq qarşısında yeganə "dərman" zövq və maraqların müxtəlifliyinə, rəngarəngliyinə səy göstərməkdən ibarətdir. Yaxud bir qədər elmi terminologiya ilə desək, "dərman" bazarın çeşidini artırmaqdadır. Əgər yalnız maliyyə baxımından uğur qazanmaq deyil, həm də ədəbiyyatı onun başı üstünü almış donuqluq təhlükəsindən xilas etmək istəyiriksə, onda gərək azlıqda olan oxucuların mövcudluğunu rəsmi şəkildə tanıyaq və onları həvəsləndirək. Ədəbiyyatın zənginliyinin sirri və mən cəsarət edib deyə bilərəm ki, mədəniyyətimizin srri məhz bu azlıqlarda gizlənmişdir. Mənim indi təklif etdiyim "dərman" yeni dövr naşirlərinin böyük ənənəsinə - XVIII əsr naşirlərinin ənənəsinə qayıdışı nəzərdə tutur. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, biz öz ədəbiyyatımızın mövcudluğu üçün yalnız şair və nasirlərin düha və istedadına deyil, həm də cəsur və ağıllı naşirlərə borcluyuq. Onlar riskə gedərək son dərəcə qeyri-adi və çox vaxt hakim dəyərlərə, əksəriyyətin zövq və mənəviyyatına, kilsəyə və hökumət orqanlarına zidd olan əsərləri çap etmişlər. Xoşbəxtlikdən bu ənənən hələ də durur və yaşayır. Əgər bu gün bizi bürüyən kütbeyinlik dalğası hələ bizi tam qərq edə bilməyibsə, bundan ötrü biz həmin ənənənin mövcudluğuna borcluyuq. Bu ənənə indi təbliğatın hücum və hədələri ilə, böyük birliklərlə, əyləncə istehsalı sənayesi ilə, rabitə ilə, pul və etinasızlıqla, yeri gələndə əlbir olan hökumətlərlə qarşı-qarşıya dayanıb. Bizim belə naşirlərin daha çox olmasına ehtiyacımız var: cəsarətli, ədəbiyyatı sevən və riskə getməyə hazır olan.
Bu sahədə yazıçıların əməkdaşlığının həyati əhəmiyyət kəsb etdiyini deməsəm, riyakarlığa və səhvə yol vermiş olaram. Bizim XX əsrin böyük ədəbiyyatı ənənələrinin dirçəldilməsinə ehtiyacımız var, təkrarına yox! Onları davam və inkişaf etdirməyə ehtiyacımız var. Mən bizim bilavasitə sələflərimizin ədəbi kəşflərindən və ya onların yaratdığı yeni formalardan danışmıram; yaxşıca görülmüş bir işin təkrarının nə mənası və nə məqsədi ola bilər?! Mən onların əsas qayələrinə qayıdışı zəruri sayıram. Onların əsas qayəsi cılız və konyunktur ədəbiyyat yaratmaq olmayıb, əksinə, onlar tənqidi, döyüşkən və çox zaman olduqca mürəkkəb və çətin anlaşılan ədəbiyyat yaratmağa çalışıblar. Yeni dövrün klassik əsərləri oxucuların zövqünü oxşamağa, onların düşüncə və mənəviyyatını təmin etməyə yönəlməyib və oxucuda arxayınlıq yaratmaq, ona rahatlıq gətirmək məqsədi daşımayıb, əksinə, oxucunu məyus etmək, həyəcanlandırmaq və ayıltmaq istəyində olub. Bu əsərləri yazanlar tərk edilmək və tənha qalmaqdan əsla qorxmayıblar və heç vaxt ağına-bozuna baxmadan "müvəfəqiyyət pərisi"nin dalınca qaçmayıblar. Yazıçılıq peşəsi onlar üçün naməlum bir aləmə səyahətdən və dilin ən dərin qatlarına baş vurmaqdan ibarət idi. Ustadlıq məharətinə aparan bu yol fasilələri və əzablı zəhməti ehtiva edirdi. Buna görə onların əsərləri duruş gətirir və yaşayır. Biz çağdaş yazıçılar gərək bir daha müasir ədəbiyyatın başlandığı müqəddəs sözü öyrənək. Bir hecalı "Yox" sözünü! Mən daim bu poeziyaya inanmışam - qorxu və faciədən başlanıb nəhayətdə varlığın təntənəsi ilə bitən ən acı poeziyaya!
Sözün ən uca missiyası varlığın tərənnümüdür. Lakin bundan əvvəl "Yox" deməyi öyrənməliyik. Yalnız bu yolla öz dəyərimizi təsdiq edə və günlərin bir günü həyatın hər səhər sübhü salamladığı böyük "Hə!" sözünü dilimizə gətirə bilərik.

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

Jalə İsmayıl. NİKİTA STENESKUNUN POEZİYASI

...Mən başqa bir şey deyil,
Sadəcə, danışan qan damcısıyam.


Haqqında danışacağımız böyük rumın şairi Nikita Stenesku 1933-cü ildə Rumıniyanın neft sənayesi mərkəzi sayılan Ploeştdə anadan olub. İlk şeirini 1957-ci ildə Buxarest Universitetinin Filologiya fakültəsinin məzunu ikən «Tribuna» qəzetində nəşr etdirib. İlk kitabı «Sevginin mənası» isə 1960-cı ildə çap olunub. N. Stenesku 20-dən artıq kitabın müəllifidir. Şair həm də jurnalistlik fəaliyyətilə məşğul olub. Uzun illər rumınca «Ədəbiyyat qəzeti»nin və «Luçaferul» qəzetinin redaktoru işləyib. Məşhur «Struqa poeziya gecələri»nin 1982-ci ildəki «Qızıl tacı» onun sonuncu mükafatlarından sayılır. Şair uzun sürən ağır xəstəlikdən sonra 1983-cü ildə vəfat edib.

Steneskunun ədəbiyyata gəldiyi 60-cı illərdə nəinki rumın ədəbiyyatında, bütövlükdə dünya ədəbiyyatında İnsana yanaşma metodları sürətlə dəyişməkdə idi. İndi artıq o, təkcə sosial hadisələrin mərkəzində duran bir obyekt kimi deyil, daha dərin və çoxtərəfli varlıq kimi tədqiq olunmağa başlayırdı. Açıq ictimai pafos, siyasi ehtirasdan meditativ, fəlsəfi poeziyaya keçid Steneskunun ilk kitabındanca özünü göstərmişdi. 60-cı illərin ortalarında bir-birinin ardınca nəşr etdirdiyi «Vaxta haqqı çatan» (1965), «11 elegiya» (1966) kitabları tənqidçiləri şairi nəinki müasirlərindən fərqləndirmək, həm də onu böyük bir şairlər nəslinin bayraqdarına çevirmək zərurəti qarşısında qoymuşdu. Stenesku isə öz növbəsində hər kitabı ilə ədəbiyyat aləmini titrətdiyi və onlarla gənc şairə ilham verdiyi halda, məktəb yaratmadığını dönə-dönə vurğulayırdı. Onun ədəbiyyata münasibəti fərqli idi. 1971-ci ildə Moskvada nəşr olunan «Xarici ədəbiyyat» jurnalının sorğusuna cavab verərkən Stenesku yazırdı: «...Ədəbiyyatın məqsədi qanunlar yaratmaq deyil, onları emossional qüvvəylə doldurmaq, qanunları hisslərdən keçirməkdir… Ədəbiyyatın əzəli mahiyyəti təbiət qanunlarını, xüsusən də insan təbiətinin qanunlarını hisslər vasitəsilə başqalarına ötürməkdir».
Stenesku poeziyasının mahiyyətini təbiət qanunlarının emossional qavranılması təşkil edir. Emosiya, qavrayış, şüur və yaradıcılıq qabiliyyətinə yalnız insan malik olduğundan, təbii şəkildə bütün qanunlar insana gəlib çıxır və ondan keçir. Çünki yalnız insan əzmlə bu qanunları açır, öz davranışları ilə onları tənzimləyir, öz yaradıcılığında onlara istinad edir. Steneskunun poetik qavrayışında müasir insan ən müxtəlif maddi və mənəvi əlaqələrin mərkəzində durur. Şairə görə, İnsan dünyayla bioloji və ekoloji, tarixi və etnik, fəlsəfi və estetik cəhətdən bağlıdır. Bu bağların hər biri isə böyük bir elmdir. Tənqidçilər doğru müşahidə etmişlər ki, Stenesku ayrı-ayrı şeirlərlə yanaşı bəzi mövzularda bütöv kitab yazır. Onun demək olar ki, bütün kitablarını bu cür xarakterizə etmək olar. Y.Kojevnikova görə, Stenesku poeziyasına kompleks anlayışlar daxildir. Hisslərin subyektivliyi və biliklərin obyektivliyi burada bir araya gəlir. Bu poeziyada demək olar ki, bütün şeirlər bir-birilə üzvü vəhdət təşkil edir. Stenesku yaradıcılığında ayrı-ayrılıqda yazılmış şeir axtarmağa dəyməz. Dialektik bağlılıq onların hamısını birləşdirir və bütün şeirlərin ana xəttini İnsan təşkil edir. Stenesku insan həyatının müxtəlif komponetlərinin dialektik əlaqəsini göstərmək üçün Prometey haqqında mifə dönə-dönə müraciət edir. Və oda sahib çıxdığı üçün güclənmiş bəşəriyyətin, eyni zamanda həm də qayaya zəncirləndiyi üçün gücsüzlüyün rəmzi olan Prometeyin şəxsində özünün mənəvi durumunu təsvir edir.

Ptolomey doğulanda hələ heç kəs doğulmamışdı.
O öləndən sonra da çoxları hələ doğulmamışdı.

İnsan qəlbinin lap dərinliklərinə enmək Stenesku poeziyasının əsas məqsədidir. Bu yolda ən müxtəlif vasitələrdən istifadə olunur. K.Kovalcinin vurğuladığı kimi, N. Stenesku özünü təkrarlamır. O, müasir poeziyanın malik olduğu bütün arsenalı işə salır. Folklor interpretasiyası və klassik ənənələrdən tutmuş verlibrin şüurda metoforik əksetməsinə qədər hər bir üsul şair tərəfindən sınaqdan çıxarılır. Qeyd edək ki, Stenesku bütün hallarda uğurlu kəşflər etməyə nail olur. Qeyd edək ki, fəlsəfi Stenesku poeziyasında Sözün öz yeri var. «Poeziya nədir?» sualı ətrafında gəzişmələr insan ağlının hüdudlarını cırmaqlayır. Poeziya və ayrıca Söz özü daşda, torpaqda, suda, insanda və nəhayət, Tanrının özündə axtarılır.

Mənə de: Bəlkə, sən, söz,
Ola bilər ki, Allah sənsən
Ancaq mənə demək istəmirsən ki, bu sənsən,
Dilimi qopartdıqları üçün mənə nifrət edirsən.

Stenesku şeirlərində İnsan-Söz qarşılaşmasına tez-tez müraciət edir və oxucuda onların bir-birlərindən doğması təəssüratını yaradır:

İnsan insanın dediyi sözdür,
İnsan aydın sözdür. İnsan insanın oxuduğu sözdür.
İnsan aydın olmayan sözdür.
İnsan insanın daşında yatan sözdür.
İnsan insanın başı üzərindəki ulduzların arasında Dincələn sözdür.
İnsan insanın sözü deyil.

Sözü «daşdan-daşa çırpıb», poeziyanı hər şeyin içində gördükdən sonra şair sanki son nəticəyə gəlir poeziyanın nə olması barədə. Deyir:

Ah dostlar, poeziya heç də göz yaşı deyil,
o hıçqırıqdır,
hələ mövcud olmayan gözün fəryadı,
gözəl doğulmalı olan birinin göz yaşıdır,
xoşbəxt doğulmalı olan birinin göz yaşı.

Fikrimizcə, «Poeziya nədir?» sualına Nikita Stenesku bütün yaradıcılığı boyu cavab axtarıb. Sözü ən ali məqama çatdırmaq, eyni zamanda onun ətrafımızdakı hər şeyin içində olduğunu söyləməklə şair oxucunu böyük seçim qarşısında qoyur. Ya yüksək məqam, ya oturduğun stul, yediyin çörək…
Stenesku Sözün onun üçün nə demək olduğunu ən ağlasığmaz üsullarla təsvir edir. Söz Şair üçün ən qiymətli varidatdır. Həm də onun hər şeydən möhkəm olduğunu sübut etmək üçün Söz bütün sınaqlardan çıxarılır:

1.Dulusçu qızmış küplərin satılmağa layiq olduğunu,
etibarlı və Möhkəm olduğunu sübut etmək üçün
Onların üstündə ayaqyalın gəzən kimi
Mən də sözlərə ürəyimi qoyuram.

2. Sənə malik olduğum ən yaxşı şeyi göstərirəm,
Yəni şeirləri.
Sənə göstərirəm və soruşuram:
- İnanırsanmı ki, onlar daş kimidir, inanırsanmı?

Ümumiyyətlə, Stenesku yaradıcılığında tez-tez Şair-Söz-Poeziya üçbucağına rast gəlmək mümkündür. Bu bucaqlar vəhdət təşkil etdiyi qədər həm də ayrı-ayrılıqda təhlilə məruz qalırlar. Stenesku şeirləri özünün çoxcəhətliliyi və əlvanlığı ilə diqqət çəkir. Şairə, sözə və poeziyaya verdiyi qiymətlə, bu üçbucağı müxtəlif situasiyalara salmaqla, insanların onlara münasibətini açıqlamaqla həndəsi fiqurun yerini möhkəmlədir. Üçbucağın içində və ətrafında dairələr də var. Bu üçbucaq bütün fiqurların içinə girir və özü onlarda deyil, onları özündə əridir. Hər şey sözdən keçir, sözdən yaranır və sözə qayıdır. Bu, lap Bibliyadakı: «Hər şeydən öncə söz vardı» - deyimi ilə üst-üstə düşür. Stenesku yaratdığı üçbucağın hər şeyin fövqündə durduğuna əmindir. Əgər üçbucağın bir bucağı olan Söz ən ali məqama çatdırılırsa, digər bucaq olan Şair heç də bütün zamanlarda və bütün ölkələrdə anlaşılmır, qəbul edilmir. Heç kim şairi görmür. Bəziləri görmür, çünki görməkdən məhrumdurlar. Digərləri görmür, çünki ürəkdən məhrumdurlar. Nəhayət, yerdə qalanlar görmür, çünki mövcud deyillər. Şairi görmək üçün gözə, ürəyə sahib olmaq lazımdır. Ətrafdakıların heç də hamısı buna qadir deyillər. Qəzəbli insanların fikrincə, əgər şair yeməli deyilsə, o niyə də anlaşılmalıdır? Ətir saçmayan bir şey necə çiçək adlana bilər? Şairin bir çiçək olduğuna inanmaq üçün öncə insanın ruhunun gözü olmalıdır. Şairin qoxusunu duymaq böyüklük istər. Şair həm də maddi bir şey deyil. Nə yeyilir, nə ətir saçır. Bütün həyatlarını maddiyyat üzərində qurmuş insan adlanan zavallı məxluqlar Şairi anlamaqdan sadəcə məhrumdurlar. Çünki ruhları yoxdur. Unutmayaq ki, nadanlıq bəşəriyyət tarixi boyu şairləri məhv etmiş başlıca amil kimi dəyərləndirilir. Steneskunun Şairi də belə bir tale yaşamaqdadır. Ona görə yaşamaqdadır ki, şairlərin Şair obrazı ölməzlik qazanmış bir məxluqdur. Stenesku yoxdur, ancaq onun Şairi yaşayır və hələ də onu yemək, qoxulamaq istəyən nadanların əlində əzab çəkir. Şair hər kəsi and verir ki, əgər əlləri şüa kimi nazik deyilsə, şairə toxunmasınlar. Yoxsa əlləri ilişib qalacaq onun içində...

Ancaq Stenesku öz Şairini yaşadığı zamandan, məkandan və ümumiyyətlə, fani dünyadan ayırmaq fikrində deyil. O, səmavi olduğu qədər də Yer adamıdır. O, ətrafındakıları görür, bütün olub-keçənləri öz içindən keçirir, yaxşıya-pisə reaksiya verir. Bununla belə, Stenesku əmindir ki, Şair də əsgər kimidir, onun şəxsi həyatı yoxdur.
Steneskunun poeziyasında bəşəri problem olan «anlamaq dərdi»ni də görməmək mümkün deyil. Bu, istər Şairin şəxsində olsun, istərsə də Sevginin dilindən səslənsin.

1. Necə əzablı tənhalıqdır
Məna olan yerdə mənanı anlamamaq.
Necə əzablı tənhalıqdır
Günün günorta çağı kor olmaq.
Mahnı səslənəndə kar olmaq da tənhalıqdır.
Məna olmayan yerdə Heç nə anlamamaq,
Gecəyarı kor olmaq,
Tamamilə sükut içində kar olmaq
- Ah, tənhalıqlar tənhalığı!

2. Anlamaq lazım deyil,
Biz sadəcə mövcud olmalıyıq.
Nəyin bahasına olursa-olsun olmaq,
Həqiqətən olmaq.

Bəs görəsən olmaq nədir? Cavab ilk baxışda çox sadə görünür. Amma yaranışla son arasındakı məsafədə bütün İnsan həyatının hər bir anının önəmli olması fikri oxucunu düşünməyə məcbur edir. Üstünlük isə yaranışa verilir:

Olmaq nədir?
Necə yəni olmaq nədir? Olmaq elə olmaqdır.
Yəni O, yəni L, yəni M, yəni A, yəni Q.
O Q-dən böyükdür, yeri gəlmişkən.
Vəssalam.

Stenesku poeziyasında Sevgidən danışmaq bu günə qədər sevgi haqqında deyilənləri bir kənara qoyub Tanrının bu lütfünə yeni baxış bucağı axtarmaq deməkdir. Bu lirikada biz yenə də ətrafımızda gördüyümüz hər şeyi ən müxtəlif rakurslarda yenidən müşahidə etmək imkanı qazanırıq. K.Kovalci də hesab edir ki, Stenesku öz lirikasına fəlsəfəni, təbiəti, tarixi və insanlığı gətirməyə çalışır. Onun lirik istedadı öz intensivliyi və hər şeyi əhatə etməsilə seçilir. Ürəyi sirli planet adlandıran şair bu planetdə yaşayıb ölməklə xoşbəxt ola biləcəyini düşünür. Ürəyin fəsillərə, məkana və qarşılaşdığı obyektə görə dəyişən halı şairin də əhvalına ciddi təsir edir və nəticədə bir-birindən əhatə dairəsinə, qavranma üsuluna görə fərqlənən əsərlər yaranır. Öncə «Qəlb nədir?» sualının cavabına diqqət yetirək:

O, baxışda hər şeyi dəyişdirir və işığı öldürür.
O, ölümə layla çalır, ondan sözlər çıxana qədər
və göz yaşıyla tərpənməz ulduzların qanunlarını bəzəyir.
Onu bəzən qəlb adlandırırlar,
Əslində isə ona nəğmə demək lazımdır.

Şairə görə, insan qəlbi fövqəlbəşər gücə malikdir. Onun bacarmadığı iş, keçə bilmədiyi sədd yoxdur. Güclü olduğu qədər də zərif, kövrək bir varlıqdır ürək.

Həkimlərə, fizioloqlara, anatomiklərə məsləhətim var:
İlk növbədə ürəyin hisslər,
beynin isə qavrayış mərkəzi olmasına şübhə edin.
Təsdiq edirəm: Tezliklə görəcəksiniz,
Əmin olacaqsınız ki, Sağlam təfəkkür səhv etməyib.
Baxmayaraq ki, ürək hisslər,
Beyin isə düşüncə mərkəzidir.
Axı ürək başqadır
Və beyin də tamamilə başqadır.

Şair Sevgini ağrıyla eyniləşdirir və həm də şüurlu şəkildə bu ağrını yaşamağa can atır. Bəlkə də əmindir ki, sevginin bəxş etdiyi ağrı ürəyin qidasıdır, ürək onu ömründə heç olmasa bircə dəfə dadmasa, yaşaya bilməz. Bu ağrını ürəyə və aşiqə yaşadan isə qadındır…

Bir zərbəylə dağıdaram ürəyimi
Qoy ağrını tanısın!
Qoy ağrını tanıyıb sənin o qəribə adını bilən
Kişi sevgisini tanısın, ah qadın!

Steneskunun lirik qəhrəmanını ağrılara düçar edən həm də hicrandır. Hicranın səbəbləri göstərilmir. Hər sətirdə sanki aşiqin olduğu kimi qəbul edilməsi, olduğu kimi sevilməsi iddiası yer alır. Amma tələb kimi səslənən sözlərin arasında çarəsiz aşiqin yalvarışlarını da eşitməmək mümkün deyil.

Ancaq mən yatanda,
Beləcə dərin yuxuya gedəndə
Mən yatdığım kimi yatanda
Sənin oyanmağa və durub getməyə ixtiyarın yoxdur.

Aşiq öz sevgilisini ən yüksək məqama qaldırır və onsuz məhv olduğunu ən parlaq boyalarla təsvir edir:

Qara buluda bürünərək
Gizlənmiş, pozulmuş və əzilmişəm.
Mən düşüb getdiyin
Kral taxtıyam.

Steneskunun yaradıcılığında güclü müşahidə ilə qeyri-adi qavrayışın yaratdığı vəhdət insanı heyrətə salır. «O» şeirində məhəbbəti yaxınkən ondan qaçan, öz əzizini, ilahi mələyini öpmək üçün buzlu yola çevrilərək onu incitməkdən belə çəkinməyən aşiqin son qənaəti oxucunu: «doğrudan da belədir…» deməyə məcbur edir.
«Sevdiyi naminə bu qorxunc dünyada, bu göylər altında yaşayan» aşiq kosmos, qalaktika, Yer, göy, ağac, torpaq, ölüm, həyat, sevgi və özü haqqında düşünərkən tez-tez sevgilisinə müraciət edir. Bütün anlayışlar haqqında konkret, real və çox cəsarətli fikirlər söyləsə də, aşiq yalnız sevdiyi qarşısında danışmağa söz tapmır. Bu səbəbdən də biz Steneskunun aşiqini romantik qəhrəman kimi dəyərləndirə bilərik. Nəzərə alsaq ki, ümumiyyətlə, romantiklərin realistliyə və ya realistlərin romantikliyə meyilləndiyi anlarda necə kataklizmlər baş verir, o zaman Steneskunun bütün yaradıcılığında izlənən narahatlığın səbəbi aydınlaşır. Müxtəlif ab-havaya köklənmək, gah zilə qalxıb, gah bəmə düşmək və ən əsası öz ayağıyla girdiyi labirintdən özünəməxsus tərzdə, lap mələklərdən qanad alıb uçmaqla olsa belə qurtulmaq Stenesku istedadının ən parlaq göstəricisidir. Bir daha vurğulayaq ki, Stenesku ən müxtəlif mövzular da yazsa da, onun yaradıcılığının tam mərkəzində İnsan durur. Şairin şeirlərində daş, ağac, budaq, Günəş, zaman, ölüm və ölümsüzlük xüsusi yer alsa da, İnsan bütün bu anlayışların mayasındadır. Odur ki, əminliklə deyə bilərik: Nikita Stenesku bütün həyatını, istedadını, enerjisini İnsanın vəsfinə həsr edib. Bundan daha böyük bir şair qayəsi ola bilərmi?
Sonda qeyd edək ki, bəzi rumın mütəxəssislər N.Steneskunun rus dilinə tərcüməsində bədii itkilərin çox olmasını vurğulayırlar. Hərçənd bu tərcümələr onilliklərlə rumın ədəbiyyatını tədqiq etmiş və rumın dilini mükəmməl bilən tədqiqatçılara məxsusdur. Şairin əsərlərilə tanış olduqda anlaşılmaz fikirlər, yarımçıq ifadələr bolluğu bizi Steneskunun həmvətənlərinin fikirlərini qismən bölüşmək zorunda qoyur. Bununla belə, bədii cəhətdən bir qədər naqis tərcümənin şairin qeyri-adi yaradıcılığına kölgə salmadığı qənaətindəyik. Bu cür təqdimatda belə Stenesku bütün möhtəşəmliyi ilə oxucuların qarşısındadır.


Davamı

Nizar Qəbbani. ŞEİR DƏFTƏRİNƏ HAŞİYƏLƏR

Ərəb dünyasının ən ünlü şairlərindən biri olan Nizar Qəbbani 1923-cü ildə Suriya paytaxtında doğulub. Dəməşq Universitetinin hüquq fakültəsini bitirib. Bundan sonra uzun illər diplomat kimi fəaliyyət göstərib, Suriyanın Beyrut, Qahirə, İstanbul, Madrid və Londondakı səfirliklərində mədəniyyət attaşesi kimi çalışıb. Bir müddət Birləşmiş Ərəb Respublikasının Çindəki səfirliyinin birinci katibi işləyib. 1966-cı ildə diplomatik fəaliyyətdən uzaqlaşaraq özünü bütünlüklə bədii yaradıcılığa həsr edib.
Qəbbani 16 yaşından şeir yazmağa başlayıb. İlk kitabı – «Əsmər bənizlinin dedikləri» – 1944-cü ildə tələbə olarkən işıq üzü görüb və böyük əks-səda doğurub. Bundan sonra vəfatına qədər daha 34 şeir kitabı çıxıb. Qəbbani həmçinin bir sıra nəsr əsərlərinin müəllifidir. Onun sözlərinə bəstələnmiş mahnılar ən məşhur ərəb müğənniləri tərəfindən ifa olunub.
Qəbbaninin poeziyasında məhəbbət, erotika, feminizm motivləri və ərəb millətçiliyi ideyaları başlıca yer tutur. Şarin qadın mövzusuna xüsusi əhəmiyyət verməsinə şəxsi həyatında baş vermiş bir faciə də mühüm təsir göstərib: 15 yaşı olanda böyük bacısı sevmədiyi adama ərə verildiyi üçün intihar edib. Sonralar şair yaradıcılığında qadın və məhəbbət məsələsinin böyük önəm daşımasının səbəblərindən danışarkən deyib: «Məhəbbət ərəb dünyasında məhbus kimidir, mən onu azadlığa çıxarmaq istəyirəm. Mən öz poeziyamla ərəb ruhunu, hissini və cismini azad etmək əzmindəyəm. Bizim cəmiyyətimizdə kişilərlə qadınlar arasındakı münasibətlər qeyri-sağlam xarakter daşıyır».


Şəxsi həyatının sonrakı mərhələsində Nizar Qəbbani daha iki faciə ilə üzləşib: əvvəlcə Qahirə Universitetində oxuyan 17 yaşlı oğlu Tofiq ürək xəstəliyindən vəfat edib, 1982-ci ildə isə sevimli qadını Bəlqis (Bilqeyis) Beyrutdakı İraq səfirliyinin partladılması zamanı həlak olub. Bu ağır hadisələr Qəbbaninin yaradıcılığında dərin iz buraxıb. Sonuncu olaydan sonra şair naşirlik fəaliyyəti ilə məşğul olduğu Beyrutu tərk edərək bir müddət Cenevrədə və Parisdə yaşayıb, sonra qəti olaraq Londonda məskunlaşıb. Ömrünün son 15 ilini Londonda keçirən Qəbbani 1998-ci ildə burada vəfat edib.

Şeirlə bir canıq biz –
əriş-arğacımız bir,
sinirimiz də birdir,
birdi qan qrupumuz.
Bir meridianda,
bir paraleldə
yaşayırıq sanki...
* * *
Damarlarımdan qopub
kağız üstə çırpınan,
oyur-oyur oynayan
vəhşi balıqdı şeir...
* * *
Hər gün, hər axşam
tilovumu kağızların dalğaları qoynuna atıb
bir qəfil möcüzə gözləyirəm mən.
Balıqçı tutacağı balığın yerini bilmir -
Mən də şeirin...
* * *
Mənim gözümdə şeir
dənizlə,
dənizin yeri-göyü titrədən
qəzəbilə bağlıdır.
Mənim nəzərimdə
şeirə ən çox oxşayan
balıqdı ancaq, balıq –
fosforlu gözlərilə,
hərəkəti,
əsəbi,
barmaqlar arasından qəfil sürüşməyilə.
Mən şeirlə ağac, bağ
ya da güllər və quşlarla dolu xalça arasında
bir oxşarlıq görmürəm.
Bunlar öz sabitliyi,
sakitliyilə gözəldir,
şeirsə, daim təlatümdədir -
dəniz kimi...
* * *
Səni sevirəm,
ona görə yox ki, gözəlsən,
ona görə ki şeirə oxşayırsan!
* * *
Heç kəs bilmir şeir nədi,
onun nə telefon nömrəsi
nə ünvanı bəllidi...
Şeir – məftildə gizlənmiş
elektrik cərəyanıdı,
məftili doğrayıb içinə baxsaq,
iki ucunu görərik yalnız,
elektrik cərəyanını yox..
* * *
Qeybdən gələn
bir səsdi şeir,
bir səs...
onu gözləməkdən özgə
bir ayrı əlacı
yoxdu şairin...
* * *
Ərəb tənqidçisi
şeirin başına fırlanır –
oğru
oğrun-oğrun
bankın ətrafında dolaşdığı tək...
* * *
Uşağa bənzədiyindən
odla oynamalıdır şeir,
dünyanı alt-üst etməli,
pəncərə şüşələrini sındırıb
yol işarələrinə dil çıxartmalıdır
və düz yoldan çıxmalıdır ki,
yaşaya bilsin...
Dəli kimi
səs-küy salıb
sonra
yetkinlik çağlarını
yaşamayan şeir –
mağmın, ölü şeirdir...
* * *
Gündə on milyon barrel
neft verən quyu
bir Mütənəbbi verə bilməz...
* * *
Şair quş olmaq istəyir.
Quş
şair olmaq istəməz ömründə –
qorxar ki, ovlayar onu
ərəb rejimləri.
* * *
«Biz şair xalqıq!» -
bunu bizə məktəbdə öyrətdilər.
Ancaq böyüyüb
şeir məclisinə gedəndə
gördük ki,
birinci sıra hökumət üzvləri üçün saxlanıb,
ikinci sıra təhlükəsizlik xidməti üçün,
üçüncü sıra hökumət üzvlərinin
xanımları üçün,
dördüncü sıra hökumət üzvlərinin uşaqları
və onların dayələri üçün,
beşinci sıra hökumət üzvlərinin buyuruqlarını
yazanlar üçün...
Onda şeir
başını tutub,
evinə qayıtdı ki,
bir «panadol» həbi atsın...
və yatsın...
* * *
Nəzəriyyə yoxdu şeirdə,
ancaq hər şairin öz nəzəriyyəsi var...
Şeirə nəzəriyyə yedirənlərin
şeiri ziyanlıdı,
elmi tikanlı.
Bu yolu tutan şair
Günəşi satıb
Əlli şamlı çilçıraq düzəltmədə...
Bu yola gedən şair
dəryanı satıb
bir şüşə mineral su alıb sonda...
* * *
Könül quşu
göydə süzən,
xəyalı dərbədər
insandı şeir –
şairdən də bezir,
oxucudan da:
özündən də bezir
hər gün, hər axşam.
Pişik deyil, it deyil
ələ öyrəşdirərsən.
Öz adəti, öz haləti
öz dünyası var
şeirin.
O dünyaya girsən
qapılar bağlı.
Nə başına sığal çək, nə döy, nə danla,
Tərs qadındı -
dediyini
deyəcək yenə...

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

Katerina Momzen. HÖTE MÜSƏLMAN İDİMİ?

Hötenin islama münasibətini təhlil edərkən, belə bir cəhət dərhal nəzərə çarpır ki, o, təkcə islam barədə yanlış təsəvvürləri və ona qədər buraxılmış səhvləri aradan qaldırmağa çalışmamış, həm də bu dinə xüsusi ehtiramını və inamını bildirmişdir. Ona görə də Hötenin islama və Məhəmməd peyğəmbərə bağlılığının səbəbləri və motivləri barədə indiyədək irəli sürülmüş fikirlərdə ciddi düzəlişlər etmək və bir sıra məsələlərə yenidən baxmaq lazım gəlir. Belə ki, Hötenin islama münasibətində müasirləri ilə müqayisədə prinsipial fərqlər müşaşidə olunur. Misal üçün, alman şairi Herder Quranın əhəmiyyətini məhdud bir yöndən açıqlayaraq, yazırdı: «Əgər Avropadakı mühacir almanların öz dillərində ərəblərin Quranın timsalında malik olduqları kimi klassik bir kitabları olsaydı, italyanlar heç vaxt onların dili üzərində ağalıq edə bilməzdilər və bu qədər insan yanlış yola düşməzdi». Amma Hötenin islama münasibəti hər cür müqayisəli dəyərləndirmədən uzaqdır və dərin kökləri olan qəti və aydın mövqe şəklində təzahür edir. Ekkermanla etdiyi söhbətlərdə o, deyir: «Fikir verin ki, bu təlimdə (yəni islamda) heç nə diqqətdən kənarda qalmamışdır və biz malik olduğumuz bütün sistemə baxmayaraq, onlardan (müsəlmanlardan) qabağa getməmişik». Beləliklə, Hötenin islam barədə fikirlərini sadəcə tərəfdarlıq kimi deyil, şəxsi mövqe və əqidə kimi qiymətləndirmək lazımdır.

Höte ilk dəfə 23 yaşında Quranın latın dilinə tərcüməsi ilə tanış olmuş və bu tərcümənin bütün qüsur və təhriflərinə baxmayaraq, ilahi kəlamın güclü təsirinə məruz qalmışdır. Həmin dövrdə Herderə yazdığı məktubların birində Höte deyirdi: «Quranda Musanın söylədiyi: «Pərvərdigara! Mənim sinəmi aç!» - sözləri ilə dua etməyi çox sevirəm». Burada Höte, şübhəsiz, Quranın aşağıdakı ayələrini nəzərdə tutmuşdur: «Pərvərdigara! Mənim sinəmi aç, işimi yüngülləşdir, dilimdəki düyünü aç ki, sözümü yaxşı anlasınlar» («Taha» surəsi, 25-28-ci ayələr).
Hötenin Qurana münasibətini və islama bağlılığını açıqlamaq baxımından onun «Qərb-Şərq divanı»ndakı bu sətirlər böyük maraq doğurur:

Quranın əbədi olması barədə
bir söz demirəm .
Və onun bütün kitablardan
üstün olmasına inanıram.
Çünki mənim müsəlmanlıq borcum
belə tələb edir.

Höte dəfələrlə belə bir cəhəti anlatmaq istəyir ki, onun islam və Quran barədə fikirləri yalnız bir fərdin əqidəsinin izharı deyil, daha geniş mahiyyətə malikdir. O, oxucusuna bu fikri aşılamağa çalışır ki, islamla insan xisləti arasında dərin əlaqə vardır. Bu barədə o, yazır: «Qəribədir, hər bir insan öz şəraiti və halətinə uyğun əqidəyə malikdir. Halbuki, əgər islam Allahın iradəsinə təslim olmaqdırsa, deməli, biz hamımız islamla yaşayırıq və onunla da fani dünyadan köçürük. İslam elə bir dindir ki, bəşəriyyət yarandığı gündən onun kölgəsində yaşayır və o, yalnız Məhəmmədin peyğəmbərlik dövrü ilə məhdudlaşmır. İslam elə bir dindir ki, Məhəmməddən əvvəlki peyğəmbərlər də onun müjdəsini vermişlər»...
Höte Allah-təalanı aşağıdakı kimi vəsf edir:

Allah təkdir, vahiddir,
Yeganədir, pakdır.
Nə doğmuşdur,
Nə də doğulmuşdur.

Əslində bu misralar Quranın «İxlas» surəsindəki ayələrin tərcüməsindən başqa bir şey deyildir. Və Höteyə görə, insan yalnız belə bir Tanrıya baş əyib ona pənah apara bilər:

Səhvlərim məni pərişan edir,
Amma Sən məni pərişanlıqdan
qurtarmağa qadirsən!
Əməl vaxtı, şer yazdığım zaman
Özün mənə yol göstər!

Höte yazırdı: «Bir olan Allaha inam insan rühunun güclənməsinə və onun yüksək məqama qalxmasına səbəb olur. Çünki insan Tanrının vahidliyinə inam sayəsində öz ruhunun da vahidliyini dərk edir».
1820-ci Höte dostlarından birinə yazırdı: «Daha bundan artıq bir şey deyə bilmirəm, yalnız özümə islam vasitəsilə təsəlli verməyə çalışıram. Bu təlimdə heç kəs başqasına nəsihət verə bilməz. Hər kəs nə etmək lazım gəldiyini özü müəyyənləşdirməlidir. Biz hamımız islamla yaşayırıq, baxmayaraq ki, hərəmiz bir şəkildə bunu həyata keçiririk».
Bu cümlələrdən anlaşılır ki, Höte həqiqətən şüurlu şəkildə islam təliminə əsasən yaşamış və dəfələrlə bu təlimi dostlarına izah etməyə çalışmışdır.
Höte dönə-dönə islamın mühüm ideyalarından birini vurğulamışdır:

İlahinin sonsuz iradəsi qarşısında
Tamamilə təslim olmalıyıq.
Biz hamımız Ondanıq
Və hamımız Ona doğru qayıdacağıq.

Ölümündən bir il qabaq Höte Ekkermana yazmışdı: «Əziz dostum, axı biz ilahinin dərki sahəsində nə bilirik və bizim məhdud, əhəmiyyətsiz təsəvvürlərimiz ən ali varlıq haqqında nə deyə bilər? Mən bir müsəlman kimi Onu yüzlərlə ad ilə çağırmağı xoşlayıram, amma yenə Onun saysız sifətləri qarşısında acizliyimi görüb susuram».
Uzun illər boyu islamı öyrənməyinin nəticəsi olaraq, «Qərb-Şərq divanı»nda islam barədə yazdığı yüksək fikirlər Höteni qane etmirdi. O istəyirdi ki, «başqa bir divan»da ilahi kəlam əsasında qələmə aldığı hikmətli sözləri toplasın. Həmin hikmətlərin hansı mahiyyətdə olacağını Höte özü belə müəyyənləşdirmişdi: «Bu fikirlər islamın həqiqi təlimini öyrətməli və islamın həqiqi simasını canlandırmalıdır». Lakin amansız ölüm şairə bu planını həyata keçirməyə imkan verməmişdi.
Yeri gəlmişkən, ən maraqlı faktlardan biri məhz Hötenin ölüm səhnəsinə aiddir. Belə ki, Höte həyatla vidalaşdığı anlarda öz sinəsinə «W» işarəsi yazmışdır. Çoxları belə güman etmişlər ki, bu, şairin adının - Wolfgang sözünün baş hərfidir. Lakin bu əslində ərəbcə yazılmış «Allah» sözü olmuşdur. Hötenin ərəbcə yazmaq bacarığını isə o zaman hamı bilirdi. Beləliklə, 1832-ci il martın 22-də Höte öz sinəsinə «Allah» sözünü yazaraq, dünyasını dəyişmişdir…

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi



Davamı

ƏBÜL-KƏLAM AZAD:

ŞƏRQDƏ VƏ QƏRBDƏ İNSAN KONSEPSİYASI VƏ
TƏHSİL MƏSƏLƏSİ


Əbül-Kəlam Azad (1888-1958) – Hindistanda milli azadlıq hərəkatının liderlərindən biri, Cəvahirləl Nehrunun yaxın dostu və silahdaşı, eyni zamanda görkəmli mütəfəkkir və filosof olmuşdur. Təqdim olunan yazı onun 1951-ci ildə YUNESKO-nun təşkilatçılığı ilə Dehlidə keçirilən beynəlxalq simpoziumda etdiyi çıxışın mətnidir.


İbtidai icma cəmiyyətindəki ilk addımlardan başlayaraq, son altı min ildə bəşəriyyət böyük bir yol keçmişdir. Tarix bu yolda insanın çoxlu gözlənilməz maneələri dəf etməsinin, canlı və cansız təbiətlə mübarizəsinin şahidi olmuşdur. Bütün bu müddət ərzində məruz qaldığı fəlakətlərə baxmayaraq, insan təbiətin böyük sirlərinə ümumən uğurla və ardıcıl şəkildə yiyələnmişdir. Təbiətin gizli çöhrəsindən bir-birinin ardınca pərdələr götürülür və onun dərk olunmamış bütün sirləri insan inadkarlığı qarşısında geri çəkilir. Bəli, təbiətin sirlərinin açılması sahəsində insanın zəfər yürüşü dönməz və qarşısıalınmazdır, lakin onun özünü dərk etmək sahəsində böyük uğurlar qazandığını biz enyi yəqinliklə söyləyə bilərikmi? Deyə bilərikmi ki, həqiqəti axtarmağa başlamasından altı min il keçdikdən sonra insan özünü olduğu kimi tanıyır? Məncə, razılaşarsınız ki, bu sahədə biz kədərli bir vəziyyətin möcudluğunu qeyd etməyə məcburuq. İnsanın düzəltdiyi güzgü şəxsiyyətin daxili aləmindən savayı, dünyanın bütün cəhətlərini əks etdirməyə qadirdir. Etiraf etməliyik ki, insan hələlik öz təbiəti barədə aydın bir təsəvvür əldə edə bilməmişdir. Onun üçün kainatın sirlərini kəşf etmək öz «mən»inin sirlərini açmaqdan asandır. Təqribən üç min ildir ki, filosoflar dönə-dönə bu suala qayıdırlar: insan nədir, o haradan gəlir və hara gedir? Və həmin bu sualların cavabı ümumən verilməyib. Tamamilə aydındır ki, insan öz «mən»inin xarakterini və sonsuz kainatda yerini müəyyənləşdirmədən fərdi, ictimai, milli və beynəlxalq məsələlərin qənaətbəxş həllinə nail ola bilməz.

İnsan bütün dünyada vahid məntiq və təfəkkür metodlarından istifadə etmişdir. İnsan ağlının xüsusiyyətləri ümumi və eynidir. İnsan hissləri də əsasən oxşardır. Hər yerdə oxşar şəraitdə insan özünü təxminən eyni cür aparır. Odur ki, Yer kürəsinin hansı hissəsində yaşamağından asılı olmayaraq, insanın özünə və dünyaya baxışı çox vaxt uyğun olur. Eynilə onun varlığın açılmamış sirlərinə münasibəti də üst-üstə düşür. Olimpə heyranlıq və pərəstişlə baxan yunanlar, Himalay ətəklərində gözlərini əbədi qarla örtülmüş dağ zirvələrinə dikərək meditasiya edən hindlilərlə eyni hissləri keçirmişlər.
Bununla belə, insan şüuru müxtəlif regionlarda bir sıra ümumi problemlərə müxtəlif cür yanaşmağa istiqamətlənmişdir. Hətta yanaşmanın özündə fərqlər olmadıqda da, ümumi problem və ümumi çözümlərin müxtəlif aspektlərini vurğulamaq meyli açıq-aşkar özünü göstərmişdir. Bir-birinin tam təkrarı olan iki situasiya yoxdur. Odur ki, dünyanın müxtəlif hissələrində insanlar labüd şəkildə, eyni problemlərin müxtəlif tərəflərinə diqqət yetirmişlər. Məhz bu vurğulama fərqlərindən çıxış edərək, biz milli və regional şüurun müəyyən özünəməxsusluğundan söhbət açırıq.
Şərqlə Qərbi bir-birindən fərqləndirən xüsusiyyətləri mən elə həmin nöqteyi-nəzərdən ümumiləşdirməyə çalışacağam. Məncə, razılaşarsınız ki, hətta çözümlər forma baxımından uyğün gəldikdə belə, çalarlardakı fərqlər əhəmiyyətlidir. Bu şərait bizə bəzi çözümlərin Şərqə, bəzilərinin isə Qərbə məxsus olduğunu söyləməyə əsas verir.
Dediyim kimi, Şərq və Qərb filosoflarının baxışlarında ümumi cəhətlər çoxdur, lakin bütün yazılı tarix boyunca, məsələn, Hindistan, Yunanıstan və Çində mövcud olmuş dünyagörüşlərinin müxtəlif aspektlərindəki fərqlər dərhal nəzərə çarpır. Hind fəlsəfəsi daha çox insanın daxili aləminə diqqət yetirmişdir. İnsanın daxili təbiətini anlamağa səy göstərən filosoflar hissi, mental və hətta məntiqi təcrübənin hüdudlarını aşaraq, insanın dərində gizlənmiş həqiqətlə eyniyyətini təsdiq etməyə çalışmışlar. Yunan filosoflarını başlıca olaraq xarici aləmin təbiəti maralandırırdı. Onlar insanın ətraf gerçəklikdəki yerini müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. Çində isə filosofları həm insanın daxili təbiəti, həm də onu əhatə edən aləm az maraqlandırırdı. Onların diqqəti insan münasibətlərinin öyrənilməsinə yönəlmişdi. Bu rakurs fərqləri həmin regionların hər birində fəlsəfənin sonrakı inkişafına mühüm təsir göstərmişdir. Nəticədə onların insan konsepsiyasında heyrətamiz müxtəliflik müşahidə olunur.
Yunanları insanın ətraf dünya ilə münasibətləri maraqlandırırdı. Ona görə lap qədimdən yunan fəlsəfəsi «insan nə edir?» məsələsinə «insan nədir?» sualından müqayisəolunmaz dərəcədə artıq diqqət yetirmişdir. Doğrudur, bəzi erkən yunan mütəfəkkirləri insanı ilk növbədə mənəvi varlıq saymışlar və bu fikir, görünür, Platona qədər üstünlük təşkil etmişdir. Lakin Aristotel fəlsəfəsinin meydana çıxması ilə fəlsəfi fikrin istiqaməti dəyişmiş və insanın özündən onun aləmdəki fəaliyyətinə keçmişdir. İnsanı ağıllı heyvan (canlı) kimi səciyyələndirən Aristotelin təsiri ilə fəlsəfə pozitivist mahiyyət kəsb etmişdir. Zaman keçdikcə, bu pozitivist, empirik və elmi istiqamət Qərb şüurunda üstün mövqe qazanmışdır. Həmin baxışa görə, ağıl insanı başqa heyvanlardan (canlılardan) fəqrləndirir və onun sayəsində insan öz əcdadından çox uzaqlaşmışdır. Bununla belə, öz əsası və mahiyyəti baxımından, o, irəliyə doğru inkişaf edən heyvan (canlı) olaraq qalır. Həmin fikri, yəqin ki, ingilis filosofu Rayl hamıdan yaxşı ifadə etmişdir. Bu filosof insanın heyvandan törədiyini qəbul edərək, göstərir: indi insan öz inkişafında elə bir mərhələyə çatıb ki, aşağıya yox, yuxarıya baxmalıdır. İnsan – şaquli vəziyyətdə dayanan yeganə heyvandır (canlıdır) və o, yalnız baxışlarını yuxarı yönəldəcəyi təqdirdə, həmin vəziyyəti qoruyub saxlaya bilər.
Avropa fəlsəfi fikrinin inkişafına xristianlığın və Platonun öz qüvvəsini hifz etmiş ideyalarının güclü təsir göstərməsi şübhə doğurmur. Belə ki, biz orta əsr sxolastlarının filosofdan çox, teoloqu xatırlatmasını müşahidə edirik. Hətta bizim günlərdə də Avropa fəlsəfəsində dini-idealist meyl güclüdür. Doğrudur, Yeni dövrdən başlayaraq, bu meyl tədricən öz mövqelərini elmi ideyalara söykənən fəlsəfi dünyagörüşə verir. Elmin zəfər yürüşü, XVII əsrdən başlamış və bununla da insanın təbiət üzərində hökmranlığı artmışdır. Elmin müvəffəqiyyətləri Qərbin gözlərini qamaşdırmış və onu elmin hər şeyə qadir olması qənaətinə gətirmişdir. Qərb elmi konsepsiya və metodları insan təcrübəsinin bütün sahələrində tətbiq etməyə çalışmış, insanı isə obyektlər içərisində mövcud olan obyekt kimi nəzərdən keçirməyə başlamışdır. Zaman ötdükcə, materialist və elmi istiqamət Qərbdə geniş yayılan dünyagörüşünə çevrilmişdir. Onun çiçəklənməsi XIX-XX əsrlərə aiddir – bu dövrdə Darvin insanın heyvandan əmələ gəldiyini sübut etməyə çalışırdı, Marks isə insan şüurunun onun varlığı ilə müəyyən olunduğunu irəli sürürdü.
İnsanın irəliyə doğru inkişaf edən heyvan (canlı) olması barədə baxışın əksinə olaraq, Şərqdə tamamilə başqa bir insan konsepsiyası ilə qarşılaşırıq. Hələ ən qədim dövrlərdə Şərq mütəfəkkirləri insana xas olan mənəvi (ruhani) başlanğıcı qeyd edirdilər. İnsanın daxili mahiyyətinin müşahidəsi Hindistanda vedanta fəlsəfəsinin, müsəlman ölkələrində isə sufizmin meydana gəlməsini şərtləndirmişdir. İnsan haqqında mənəvi konsepsiya bütün Şərq ölkələrində fəlsəfi fikrə ciddi təsir göstərmiş, Qərbdə də diqqətdən kənarda qalmamışdır. Bu konsepsiyaya görə, insanın mahiyyətini yalnız onun cismani varlığını nəzərdən keçirməklə dərk etmək olmaz. İnsanın əsl təbiəti yalnız o zaman anlaşıla bilər ki, o, Tanrının təzahürünün (emanasiyasının) nəticəsi kimi öyrənilsin. Şərq fəlsəfəsində panteist istiqamət geniş inkişaf tapmışdır. Hind fəlsəfəsinin müxtəlif məktəblərində hər şey Tanrının mahiyyətinin təzahürü kimi qiymətləndirilir və bu zaman insana ilahi substansiyanın ən yüksək ifadəsi kimi xüsusi yer ayrılır.
Eyni şəkildə sufizmdə insan Allah adlanan sonsuz bir okeanın dalğası hesab edilir. İnsan Allah adlanan Günəşin bir zərrəsi, bir şüasıdır. Nə qədər ki, insanın gözləri biliksizliklə dumanlanıb, o özünü əbədi varlıqdan asılı olmayan bir vücud sayır. Lakin gözləri açıldıqda, bütün zahiri fərqlər itir və insan özünü əbədi varlığın bir anı kimi dərk edir.
Şərqdə yaranıb yayılmış insan konsepsiyası insanı, sadəcə olaraq, digər heyvanlardan yüksəkdə duran canlı kimi deyil, öz təbiəti baxımından onlardan fərqli varlıq kimi nəzərdən keçirir. İnsan özünə bərabər canlılar arasında birinci yerdə dayanmır, o, istənilən digər varlığın mahiyyətindən uca olan bir mahiyyət daşıyır. O, yalnız irəliyə doğru inkişaf edən canlı deyil, özündə İlahinin xüsusiyyətlərini kəşf etməyə qadir olan bir varlıqdır. Əslində onun təbiəti o qədər uca və kamildir ki, insan ağlının dərk edə biləcəyi şeylər içərisində bundan ucası yoxdur. Bu ideya ərəb dilində gözəl ifadə olunmuşdur: «Kim özünü dərk edibsə, Rəbbini də dərk edib». Bu prinsip inkişaf etdirildikdə, belə bir fikir doğurur ki, insan təcrid olunmuş fərd deyil, özündə bütün kainatı ehtiva edir. Sufi şairlərdən biri bu barədə belə yazıb: «Sənə elə gəlir ki, sən kiçik bir bədəndən ibarətsən. Sən bilmirsən ki, maddi aləmdən də böyük olan kainat sənə sığışıb».
Məncə, hamı razılaşar ki, insan haqqında bundan yüksək bir konsepsiya ola bilməz. Tanrı insan fikrinin son həddini səciyyələndirir. İnsanı Tanrı ilə eyniləşdirməklə, Şərq insan konsepsiyası onu Tanrı məqamına yuksəldir. Odur ki, insanın Tanrı ilə öz eyniyyətini bərpa etməkdən başqa son məqsədi ola bilməz. Beləcə o, bütün məxluqlardan yüksəkdə dayanır.
Bura qədər biz Şərqdə və Qərbdə fəlsəfənin nöqteyi-nəzərindən insan konsepsiyası haqqında danışırdıq. İndi görək, din bu barədə nə deyir. Əgər biz yəhudiliyə və xristianlığa müraciət etsək, Əhdi-ətiqdə belə bir aydın müddəaya rast gələrik ki, Tanrı insanı özünə bənzər və oxşar bir şəkildə yaratmışdır. Buradan belə çıxır ki, insan da Tanrının xüsusiyətlərinə malikdir. Xristianlığın mövqeyi açıq ifadə olunmuş mənəvi mistisizm ünsürü ilə səciyyələnir.
İslamda da biz eyni dünyagörüşünün izinə rast gəlirik. Əslində Quran insanın ucaldılmasında daha da uzağa gedərək, bəyan edir ki, insan yalnız Tanrının bənzəri və oxşarı kimi yaradılmayıb, həm də yer üzündə Onun xəlifəsidir. Adəmin yaradılışı barədə Allah buyurur: «Mən yer üzündə öz xəlifəmi yaratmaq istəyirəm».
Aristotelin əksər ərəb filosoflarına böyük təsiri hamıya məlumdur, lakin Aristoteli şərh edərkən də, onlar birmənalı şəkildə insanın yer üzündə Allahın canişini olması fikrinə əsaslanırlar. İbn Sina və İbn Rüşd bütün metafizika məsələlərində Aristotelin davamçısı kimi çıxış edirlər, lakin islamdan mənimsədikləri insanın mənəviliyi ideyası onları bu fikri etirafa valar edir: insan Tanrı xassələrinə malik olduğundan, onun istər bilik, istərsə iradənin təzahürü sahəsində yüksələ biləcəyi zirvələrə hədd yoxdur. Qəzzali, Razi və sair müsəlman sxolastları öz əsərlərində bu fikri inkişaf etdirmişlər.
Demək lazımdır ki, vedanta və sufizm insanı belə yüksəkliyə qaldırmaqla yanaşı, bir tərəfdən, insanın imkanlarına heç bir məhdudiyyət qoymur, digər tərəfdən isə, insan iradəsini sıxışdıran şəksiz fatalizm ünsürünü ehtiva edirlər. Bu paradoks onların insan və Tanrı münasibətləri barədə təlimi ilə izah olunmalıdır. Əgər insan ilahi təzahürün (emanasiyanın) nəticəsidirsə, onun bütün işləri mahiyyət etibarilə, İlahinin fəaliyyətidir və hər şey Tanrının iradəsi ilə baş verir. Bu mövqeyi insanın tale əlində yalnız oyuncaq olması fikrindən cəmi bir addım ayırır.
Beləliklə, vedanta və sufizmin təlimləri öz ilkin formasında insanın bir sıra yüksək mənəvi nailiyyətlərinə şərait yaratsalar da, maddi həyat sahəsində insanın tərəqqisi yolunda müəyyən dərəcədə əngələ çevrildilər. İnsanla Tanrının eyniyyəti ideyasının yayılması cəmiyyəti insan iztirablarına biganələşdirdi, çünki iztirab xəyali, qeyri-real bir şey sayılırdı. Biz görürük ki, Şərq cəmiyyəti çox vaxt sosial bəlaların kökünü kəsmək qayğısına qalmamışdır. Belə bir hadisəyə biz Qərb insan konsepesiyasında da rast gəlirik. Materializm fəlsəfəsi, belə görünür ki, hər şeydən öncə, həyata determinist baxışı bərqərar etməli idi. Belə ki, səbəbiyyət qanunu bütün maddi aləmə hakimdirsə, həmin qanun insan fəaliyyəti sahəsinə də aid olunmalıdır. Bu meyl bihevioristlərin psixoloji təlimlərində özünü daha parlaq şəkildə büruzə verir. Lakin Qərb şüuru belə determinist konsepsiya qarşısında duruş gətirmiş, nadir və əlçatmaz bir mənəvi enerji nümayiş etdirmişdir.
Bu gün qarşıda duran başlıca vəzifə – Şərqdə və Qərbdə fəlsəfi və dini dünyagörüşə mühüm təsir göstərmiş bu iki konsepesiyanı birləşdirmək imkanlarını axtarmaqdan ibarətdir. Qərbin tərəqqi nəzəriyyəsi ilə birləşdirilən insanın missiyası haqqında Şərq konsepsiyası bəşəriyyət qarşısında elmdən sui-istifadədən çəkinmədən irəliyə doğru fasiləsiz hərəkət imkanları aça bilərdi. Bu iki baxışın birləşdirilməsi, hər halda, insanla Tanrının eniyyəti barədə Şərq konsepsiyasında mövcud olan fatalizmdən yaxa qurtarmağa da kömək edər. İnsanın missiyasına dair Şərq konsepsiyası nəinki Qərb elminin tərəqqisi ilə bir araya gələ, hətta onun səbəblərinin tamamilə ağlabatan izahını verə bilər. Əgər insan, sadəcə olaraq, yüksək inkişaf tapmış heyvan (canlı) olsaydı, onun irəliyə doğru hərəkətində bir hədd olardı. Yox, əgər Tanrı sonsuz olduğu kimi, o da sonsuzdursa, onun idrakına hədd ola bilməz. Beləliklə, elm bəşəriyyətin düşüncəsini məşğul edən müəmmaları açmaqla, qələbədən qələbəyə adlamaq qüdrətinə malik olur.
Bəşəriyyətin gələcəyi üçün Şərq və Qərb insan konsepsiyalarının sintezini həyata keçirməyin əhəmiyyətini şərtləndirən daha dərin bir səbəb də vardır. Elm özlüyündə neytraldır. Onun nailiyyətləri eyni uğurla həm diriltmək, həm də öldürmək üçün istifadə oluna bilər. Elmin Yer üzündə firavan həyata xidmət etməsi, yoxsa dünyanın ümumi bir tonqalda məhvinə gətirib çıxarması elmə sahib olanın dünyaduyumu və təfəkkür tərzindən asılıdır. İnsana yalnız təkamül edən bir heyvan (canlı) kimi baxıldığı təqdirdə, heç bir şey onun elmdən özünün heyvani ehtiraslarla qızışdırılan mənafeləri naminə istifadə etməsinə mane ola bilməz. Yox, əgər insana Tanrının təzahürü kimi baxılırsa, bu halda elm onun əlində Tanrı iradəsinin həyata keçirilməsi, yəni Yer üzündə sülhün bərqərar edilməsi və bütün insanların xeyirxah niyyətlərinin gerçəkləşdirilməsi vasitəsinə çevrilər.
Mən çalışdım ki, Şərq və Qərb insan konsepsiyalarının müəyyən mənada bir-birini qarşılıqlı şəkildə tamamladığını göstərim. Əgər bunlardan birində insan mahiyyətinə xas olan üstünlük vurğulanırsa, digərində – insanın əldə etdiyi və öz səyləri sayəsində əldə etməyə qadir olduğu tərəqqiyə xüsusi əhəmiyyət verilir. Əgər birincidə insan təbiətindəki mənəvi (ruhani) başlanğıca diqqət yetirilirsə, ikincidə həmin mənəvi üstünlüyün zəruri maddi zəminə möhtac olması qeyd edilir. Və əgər bütün bu fərqlərə baxmayaraq, Şərq və Qərb insan konsepsiyaları barış yolunu tapa bilsələr, bu iki regionun təhsil sistemlərinə vahid ümumdünya təhsil sisteminə çevrilməyə mane olan bir səbəb qalmaz.
İstər Şərqə, istərsə də Qərbə hakim olan təhsil sistemi özünəməxsus paradokslara malikdir. Şərqdə şəxsi qurtuluş ideyasına hədsiz üstünlük verilir. İnsan biliyə fərdi qurtuluş naminə can atır. Şəxsi nicat problemnə xüsusi maraq göstərən Şərq şüuru ictimai rifah və tərəqqiyə heç də həmişə kifayət qədər diqqət yetiməmişdir. Qərbdə isə əksinə, ictimai tərəqqinin ehtiyaclarına maraq üstünlük təşkil etmişdir. Əslində ictimai rifaha belə xüsusi diqqət bəzən şəxsiyyətin əzildiyi totalitar cəmiyyətlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu gün, elmin inkişafı sayəsində Şərq və Qərbin bir-birinə yaxınlaşdığı şəraitdə, şəxsiyyət və ya cəmiyyətə xüsusi münasibətin yerini onların hər ikisinin mühümlüyünün adekvat anlayışı tutmalı və hər iki cəhəti nəzərə alan təhsil sistemi yaradılmalıdır.
Beləliklə, müasir dövrdə təhsilin əhəmiyyəti aydınlaşır. Təcrübə göstərib ki, təhsil şəxsiyyətə və onun vasitəsi ilə cəmiyyətə ciddi təsir göstərməyə qadirdir. Fərdin şəxsiyyət kimi bütövləşmədiyi bir yerdə ahəngdar cəmiyyət ola bilməz. Odur ki, çağdaş dünyada təhsilin vəzifəsi bütöv cəmiyyətdə bütöv şəxsiyyət formalaşdırmaqdan ibarətdir. Şərq və Qərb insan konsepsiyaları da bu prosesə öz töhfələrini verməlidir.
Fikirlərimi yekunlaşdırmazdan əvvəl, diqqətinizi daha bir məsələyə cəlb etmək istərdim. Çox vaxt belə bir sual ortaya çıxır: təhsil nədir, məqsəd, yoxsa vasitə? Mən deyərdim ki, ümumən Qərbdə təhsilə vasitə kimi baxılır, Şərqdə isə o, məqsəd sayılır. Əgər təhsil vasitə hesab olunursa, onda labüd şəkildə belə bir sual doğur: bəs onun məqsədi nədən ibarətdir? Qərb çox vaxt bu məqsədin ictimai rifahdan ibarət olduğunu qeyd etmişdir, lakin «ictimai rifah» anlayışını müxtəlif cür yozmaq olar. İstənilən halda təhsilə vasitə kimi baxılması idrakın əhəmiyyətinin müəyyən qədər kiçildilməsinə gətirib çıxarır. Mən belə düşünürəm ki, Şərq konsepsiyası təhsilin həqiqi təbiətinin daha dəqiq başa düşülməsinə əsaslanır. Təhsili məqsəd hesab etməklə, biz biliyin başlıca dəyərlərdən biri olmasını təsdiqləmiş oluruq. Yəqin ki, Qərb filosoflarından heç biri biliyin mühümlüyünü inkar etməz, lakin təhsil məqsəd sayılmadığı təqdirdə, bilik dəyər kimi dərk oluna bilməz. Bundan əlavə, təhsilin məqsəd olması faktının özünün etiraf edilməsi insanın məqamını yüksəldir. Bütün bunları nəzərə alıb, mən belə hesab edirəm ki, təhsilə hər halda maddi nemətlər əldə etmək üçün vasitə kimi yox, bir məqsəd kimi yanaşmaq lazımdır.
Deyilənləri ümumiləşdirib bu nəticəyə gəlmək olar ki, Şərq konsepsiyasına görə, insan Tanrının təzahürürün nəticəsi olduğu üçün Tanrıya xas olan hədsiz imkanlara malikdir və bunun sayəsində o, bütün məxluqat üzərində hökmranlığa nail ola bilər. Qərb konsepsiyasına əsasən, insan, şübhəsiz, heyvandır, lakin elə bir heyvandır (canlıdır) ki, maddi aləmdə qeyri-məhdud tərəqqiyə nail ola bilər. İnsanın elmi nailiyyətləri onun bütün digər varlıqlardan üstünlüyünə əyani sübutdur və həmin nailiyyətlər onun quruda, suda və havada hakimiyyətini təmin etmişdir. Beləliklə, Qərb sanki təcrübi yolla insan haqqında Şərq təlimini təsdiq etmişdir. Lakin Qərb nəzəriyyəsi insandakı mənəvi (ruhani) başlanğıca kifayət qədər diqqət vermədiyindən, onun elm sahəsindəki nailiyyətləri insanın mövcudluğu üçün təhlükə mənbəyinə çevrilmişdir. Ona görə də Qərb elminin nailiyyətlərini insanla Tanrının mənəvi birliyi ideyası ilə birləşdirmək mümkün olsaydı, elm dağıdıcılıq alətinə deyil, sülhə, bəşəriyyətin tərəqqi və çiçəklənməsinə nail olmaq vasitəsinə çevrilərdi.

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

QƏRİBƏ XƏYALLI ŞAİR

On yeddinci yüzillikdə farsdilli ədəbiyyatın rəvac tapmış olduğu geniş regionda Mirzə Məhəmmədəli Saib Təbrizinin (1601-1677) adı dillər əzbəri idi, əsərləri əldən-ələ gəzirdi. Uzaq Hindistandan tutmuş şairin doğma vətəni Azərbaycana qədər, demək olar ki, bütün iri şəhərlərdə mövcud olan ədəbi məclislərdə («dərnək»lərdə) onun şeirləri oxunub təhlil və təzmin edilər, qəzəllərinə cavablar yazılardı. Çox vaxt şair özü də belə məclislərin iştirakçısı olar, yuxarı başda oturub qəzəllərini söylər, qeyri-adi obrazları ilə qələm əhlini heyran qoyardı. Müxtəlif şəhərlərdən şeirsevərlər, xəttatlar onun divanının üzünü köçürmək üçün İsfahana – şairin evinə qonaq gəlirdilər. Saib özündən əvvəlki zəngin və çoxəsrlik ədəbiyyatın bilicisi sayılırdı. 800 şairin şeirindən nümunələr toplanmış 25 min beytlik «Səfinə»si bunu sübut edirdi. Müəyyən şeirin, beytin şərhində mübahisə meydana çıxırdısa, ona məktub göndərər, rəyini soruşardılar. Təzkirəçilər yazırlar ki, Rum hökmdarları və Hind sultanları öz məktublarında İran şahından Saibin divanını göndərməyi xahiş edərdilər, İran şahı da hədiyyə kimi şairin əsərlərini onlara göndərərdi.

Saib hələ uşaq ikən ailəsi I Şah Abbasın (1587-1629) əmri ilə İsfahana köçürülmüşdü. Gələcək şair bu böyük mədəniyyət mərkəzində boy atmış, lap erkən yaşlarından əlinə qələm almışdı. Saibin şeir aləminə atıldığı vaxtlar fasrdilli poeziyada poetik üslubun dəyişməsi prosesi ilə əlamətdar idi. Ancaq hələ də şairlər Hafizin cazibəsindən kənara çıxa bilmirdilər, bir çoxları isə rəsmi ideologiyaya uyğun olaraq Peyğəmbərə, Həzrət Əliyə və başqa imamlara mərsiyələr yazmaqla məşğul idilər. Yeni üsluba doğru qəti dönüş edilməmişdi. Bu vəzifəni Saib öz üzərinə götürdü.
Saib sənətə aydın estetik prinsiplər və böyük qayələrlə gəlmişdi. Yaradıcılığının ilk dövründən novatorluğu ilə seçildi. Amma bütün yeniliklər kimi Saibin yeni üslubu da birdən-birə qəbul olunmadı. Ənənəçilər bu «qəribə tərz»li şairin şeirlərini bəyənmədilər. Saib həmin vəziyyətini belə ifadə etmişdir.

غريب روي زمين گشتم از غريب خيالي
که هيچکس بوطن همچو من غريب نگردد
Qəribə xəyalımın ucbatından yer üzünün qəribi oldum.
Heç kəs mənim kimi vətənində qərib olmasın!

… XVI əsrin əvvəllərində farsdilli ədəbiyyatın ağırlıq mərkəzi tədricən Hindistana keçirdi. Əsası Zəhirəddin Babur tərəfindən qoyulmuş Böyük Moğollar dövləti ədəbiyyata xüsusi diqqət verən, onu siyasi məsələlərlə bərabər tutan, əslində ədəbiyyat sahəsindəki siyasətə ümumi daxili siyasətin tərkib hissəsi kimi baxan Şərq dövlətlərinin sonuncusu idi. Xüsusən Əkbər şahın məşhur islahatları nəticəsində yaranmış azadfikirlilik atmosferi əslində tənəzzülə doğru getməkdə olan farsdilli poeziyanın özündə reallaşmamış imkanlar taparaq canlanmasına, yeni rənglərlə parlamasına şərait yaratdı. Bu da dini fanatizmin hökm sürdüyü İran və Orta Asiyadan şairlərin kütləvi şəkildə Hindistana getməsinə səbəb oldu.
Saib də Hindistana yola düşdü, 6 il orada qaldı. Şairin «yeni tərzi» müxtəlif dairələrdə yüksək qiymət aldı, sənətkarlığı qəti şəkildə formalaşdı, ardıcılları meydana gəldi. Sonralar Şərq və Qərb tədqiqatçıları arasında böyük mübahisələr doğuran, son dövrlərə qədər farsdilli ədəbiyyat mütəxəssisləri üçün «tapmaca olaraq qalan» (özbək tədqiqatçısı Z. Rizayevin ifadəsidir – M.M.) məşhur «Hind üslubu» dövrün poeziyasında hakim üsluba çervildi. Bu üslubun yaradıcısı isə «Təbrizin pak torpağı»nda dünyaya göz açmış Azərbaycan şairi Saib Təbrizi idi…
Saib bu əqidədə idi ki, bədii ədəbiyyatın potensial imkanları heç də sələflər tərəfindən tükənməmişdir. Bədii idrak hüdudsuzdur, sənətkar gerçəkliyi bədii cəhətdən qavradıqca, onun qarşısında dərk olunmamış yeni qatlar açılır. Hər şey sənətkarın istedad və zəhmətindən, dünyagörüşü və dünyaduyumunun xüsusiyyətlərindən asılıdır. Bu fikir aşağıdakı beytdə gözəl ifadə olunmuşdur:

يک عمر مي توان سخن از زلف يار گفت
در بند آن مباش که مضمون نمانده است
Bir ömür yarın zülfündən söz demək olar,
Elə bilmə ki, (deyilməmiş) məzmun qalmamışdır.

Belə baxışların nəticəsi olaraq şair ənənəvi-kanonik obrazlarda, klassik şeirin hazır formullarında reallaşmamış imkanlar tapır, onlara yeni, bəzən ənənədəkinə əks olan münasibəti ilə seçilir. Bu məqamda şairin daha real, həyati mövqedən çıxış etməsi diqqəti cəlb edən əsas cəhətdir.
Saibin orijinal üslubu və novator poetik sistemi onun dövrü üçün yeni olan ideya-estetik mövqeyinin nəticəsi idi. Şairin divanında bu mövqeyi aşkarlayan çoxlu faktlar tapmaq mümkündür. Amma aşağıdakı beyti onun bir növ estetik kredosu kimi qiymətləndirmək olar:

دامن هر گل مگير و گرد هر شمعي مگرد
طالب حسن غريب و معني بيگانه باش
Hər gülün ətəyindən yapışma, hər şamın ətrafına fırlanma,
Qəribə gözəllik və yeni məna tələb et!

Bu «qəribə gözəllik» əslində «qəribəlikdə gözəllik» kimi başa düşülməlidir.
Saib, doğrudan da, ətrafında baş verən hadisələrə, mövcud predmetlərə qəribə və qeyri-adi baxışı ilə fərqlənir, onlarda hamının gördüyü və qəbul olunmuş mənaya əks olan məna görür. Ən adi şeylər belə şairdə müəyyən təəssürat oyadır, hər hansı bir fikri, mahiyyəti ifadə edən işarəyə çevrilir. Sanki ətraf gerçəklik mənalar aləmidir, hər şey nə isə ibrət verir, bizi nəyəsə çağırır və ya nədənsə çəkindirir: «Milçəyin qabaq ətraflarını mütəhərrik başına döyəcləməsi tamahkarın aqibətini göstərir». «Dişlərin tökülməsi oyun qurtararkən fiqurların yığılmasına bənzəyir, yəni həyat oyunu başa çatmaq üzrədir». «Saçların ağarması fələyin zülmündən uşaqlıqda əmilmiş südün üzə çıxmasıdır». «Torpaqdan yüksələn qəbir daşları bizi torpaq altına çağıran əllərdir» və s.
Buradan Saibin üslubunun əsaslandığı bədii prinsiplərdən biri – mücərrəd anlayışların konkretləşdirilməsi prinsipi meydana çıxır. Yəni göstərilən təfəkkür tərzinin ikinci tərəfi də var: ən mücərrəd fəlsəfi, psixoloji, etik, sosial məsələləri ifadə etmək üçün şair uzun-uzadı mühakimələrə əl atmır, onları ifadə edən qısa hökmü verir, sonra həmin fikrə illüstrasiya üçün elə material tapır ki, oxucu bədii məntiqin gücünə heyran qalır, tapılmış müqayisənin sehrinə düşür, şairin dediyi fikri anlayır və onunla razılaşır.

Tutulmuş könlümü cam ilə şadan eyləmək olmaz,
Əl ilə püstənin ağzını xəndan eyləmək olmaz.
Bulud qılan kimi covlan urar da ildırım tiği -,
Könül pərdələrində eşqi pünhan eyləmək olmaz.
Məni-Məcnuni aqil eyləmək mümkün deyil, naseh,
Söz ilən müşki-nabi, qan ki, bir qan eyləmək olmaz.

Belə məqamlarda Saib Şərq poetikasının «irsalül-məsəl», «hüsni-təlil» kimi bədii priyomlarından bol-bol və məharətlə istifadə edir. Çox vaxt şairin apardığı müqayisə o dəqiqə oxucuya aydın olmur, ondan müəyyən zehni gərginlik tələb edir. Amma lazımi səy göstəriləndən sonra oxucu şair xəyalının gözəl oyununun şahidi olur, ilk baxışda uzaq olan hadisələr arasında qəribə yaxınlıq tapır, bu «kəşf»dən həzz alır. Lakonizm, sərrast aforizmlərin işlənməsi və assosiativlik Saib poeziyasının ən qabarıq cəhətləridir.
Saibin obrazlar sisteminə heyrətamiz bir dinamizm xasdır. Şairin qəzəllərində donuq, sükunətdə olan obrazlara çox az rast gəlinir. Hərəkət Saib poetikasının əsasını təşkil edir. Cansız şeylər burada cana gəlir, dil açıb danışır. Alleqoriya Saibin ən çox işlətdiyi bədii vasitələrdəndir.
Bütün bu xüsusiyyətlərin dərin fəlsəfi əsası vardı. Orta əsrlərdə ictimai-siyasi, ideoloji və mədəni həyatın bütün sahələrinə dərin nüfuz etmiş sufizmin mütərəqqi ənənələrindən bəhrələnən Saibin dünyagörüşünə qəribə bir genişlik və universallıq xas idi. Və bununla o, dövrün məhdud düşüncəsinə, fanatizminə qarşı dururdu…
Saibin yaratdığı məktəbin sonrakı taleyi də maraqlı oldu. Vəfatından bir əsr keçməmiş şairin başçısı olduğu ədəbi məktəb İran şairləri və ədiblərinin şiddətli hücumlarına məruz qaldı. Onlar «Hind uslubu»na qarşı yönəlmiş «Bazgəşt» («Qayıdış») adlı hərəkat meydana gətirdilər və klassik şairlərin (XIV əsrə qədər) üslubunu bərpa etmək yolunda mübarizəyə başladılar. Ən kəskin hücumlar isə, təbii ki, Saibin payına düşdü. Görün, «Qayıdış»ın təşəbbüskarları və nümayəndələrindən biri, məşhur «Atəşkədə» təskirəsinin müəllifi Lütfəli bəy Azər Saib barədə nə yazırdı: «Onun şeir yazmağa başladığı vaxtdan qədim şairlərin aydın xəyal yolları bağlandı və keçmiş söz ustadlarının səlis qaydaları aradan götürüldü. Xoşagəlməz yeni üslubun yaradıcısı olan bu Mirzədən (Saibdən – M.M.) sonra şairlik günbəgün tənəzzül etdi. Şükür Allaha ki, hazırda onun ixtira etdiyi yol bütünlüklə tərk edildi və qədim şairlərin qanunları bərpa olundu».
Təxminən iki əsr müddətində İranda və Azərbaycanda Saib az qala unuduldu, ara-sıra xatırlansa da, hər halda layiq olduğu qiyməti ala bilmədi. Hindistanın, Əfqanıstanın, Pakistanın farsdilli ədəbiyyatında isə Saib məktəbi, demək olar ki, bizim günlərədək öz təsir qüvvəsini saxlamışdır. Əbdülqadir Bidelin poeziyasında «Hind üslubu» ən yüksək zirvəyə qalxdı. Mir Təqi Mir bu üslubda urdu dilində şerlər yazdı. Urdu və fars dillərində yazmış Mirzə Qalib və Məhəmməd İqbal kimi dünya şöhrətli sənətkarlar Saibdən bir ustad kimi söz açmış, onun yaradıcılığından bəhrələnərək yeni dövr ideyalarını yaymışlar. Tədqiqatlar Türkiyə ədəbiyyatında Saibin Naili, Nişati, Rəqib paşa, Nabi, Şeyx Qalib kimi ardıcılları olduğunu üzə çıxarmışdır.
Saib Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bir qayda olaraq, Füzuli məktəbinin nümayəndəsi kimi təqdim olunur. Saib üçün bu, çox azdır. Məşhur hind alimi Şibli Nemani yazırdı ki, farsdilli poeziya Rudəki ilə başlamış, Saiblə bitmişdir. Yan Rıpkaya görə, Saib Hafiz və Sədidən sonra qəzəlin üçüncü böyük ustadıdır. Mərhum professor Qəzənfər Əliyev göstərirdi ki, Saib yaradıcılığı farsdilli ədəbiyyat tarixində bütöv mərhələ təşkil edir…
Saibin Azərbaycan dilində əldə olan qəzəlləri ilə Füzuli poeziyası arasında yaxınlıq şübhəsizdir, hətta bunlardan bir neçəsi Füzuliyə nəzirə kimi yazılmışdır. Bununla belə, Saib-Füzuli münasibəti davamçı-ustad münasibətləri qədər də sadə deyildir. Amma bu, ayrı bir söhbətin mövzusudur.

ƏDƏBİYYAT:

1. Saib Təbrizi. Külliyat. Müqəddimə və şərhi-hal be qələmi-Əmiri Firuzkuhi. Tehran, 1336.
2. Saib Təbrizi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1980.
3. Həmid Araslı. XVII – XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1956.
4. Məsiağa Məhəmmədi. Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada «Hind üslubu» . Bakı, 1994.
5. Lütfəli bəy Azər. Təzkireyi-Atəşkədə. Bombey, 1277.
6. Şibli Nemani. Şerül-Əcəm. Cildi-sevvom. Tehran, 1334.
7. Г.Ю.Алиев. Персоязычная литература Индии. М., 1968.
8. Е.И.Маштакова. Турецкая литература конца XVII – начала XIX в. М.,1984.
9. З.Г.Ризаев. Индийский стиль в поэзии на фарси конца XVI – XVII вв. Ташкнт, 1971.
10. Ян Рипка. История персидской и таджикской литературы. М., 1970.



Davamı

Erve Bazen: «YAZIÇILIQ İCTİMAİ BİR PEŞƏDİR»

1996-cı ilin əvvəllərində 85 yaşında vəfat etmiş Fransa romançısı Erve Bazen ölümündən bir qədər əvvəl verdiyi musahibədə yaradıcılıq təcrübəsinin bəzi məqamlarını açıqlamışdır:

«Jurnalistika sahəsindəki böyük təcrübəm mənə təsirli və cəlbedici üslubda yazmağı öyrədib. Elə bir üslubda ki, oxucu ilə birbaşa rabitə yaradır və mənim fikrimcə, müəyyən öhdəlik daşıyır. Bizim müasir cəmiyyətin üzləşdiyi problemlər daim mənim yaradıcılığına təkan vermişdir. Bu problemlərin kitablarda inikası mühüm məsələdir, çünki yeni rabitə vasitələrinin çevikliyi sayəsində ən mühüm hadisə və xəbərlər belə öz yerini təzə xəbərlərə verir və unudulur…

Kitablarımı köhnə bir makina ilə - polad barmaqlar tələb edən hay-küylü "Andervod"la yazıram. Buna baxmayaraq, heç vaxt kompüterdən istifadə etmək fikrinə düşməmişəm. Fiziki fəaliyyət yazı prosesində mənim üçün zəruri bir şeydir. Məhz bünün sayəsində əyaniləşməmiş, başqa sözlə desək, zehni obrazlar kağız üzərinə köçür. Mən səhər saat 7-dən növbəti gün gecə saat 2-yə qədər, yalnız yemək üçün qısa fasilələr verməklə, bu "Andervod"un arxasında oturub işləyirəm. Roman qəhrəmanları monopolist varlıqlardır. Onların bəzisi qaçaraqdır və səhifədən qaçmağa çalışır, bəzisi isə həddən artıq özünü sırımağa cəhd göstərir. Bu şəkildə yazmaq prosesi bir boks oyununa və ya heykəltəraşlığa çevrilir. Xülasə, yazmaq - fiziki bir fəaliyyətdir…
Bizim əsrimiz nümayiş əsridir, hərə əlinə bir bayraq götürüb və mənim də bayrağım Sartrın bu sözləridir ki: "Ayıltmaq üçün yazırıq". Yazıçılıq məqsədsiz və səbəbsiz bir iş deyil. Fransız yazıçısı Jorj Bernano deyir: "Tanrı qələmi mənə əyləncə üçün verməyib". Mənim işim yazmaqdan estetik həzz almaq və təhlil xatirinə təhlil deyil. Yazıçılıq ictimai bir peşədir.
Yazmağın ictimai səmərəsi və faydası var. Yazıçı başlıca şərti canlılıq və təsirlilik olan ədəbi qəhrəmanları yaratmaqla, öz ideyalarını irəli sürür. Yazmaq oyun-oyuncaq deyil, qəlblərə və beyinlərə həkk etmək işidir. Dünyanın ən çox satılan kitabları Quran və İncildir…
Yazmaq bir növ nəfəsalma üsulu və müəyyən dərəcədə narkotik maddədir. Onsuz yüngülləşmək olmur və biz xudpəsəndliklə: "yazmaq ilahi bir işdir" - deyirik. Hər dəfə ağ kağızla üzbəüz dayananda, səni qorxu və həcəyan bürüyür və öz-özünə deyirsən: "Görəsən, gələcəkmi?" Görəsən, həmən möcüzə yenidən baş verəcəkmi?" Yazmaq həmişə proqnozlaşdırılması qeyri-mümkün olan bir işdir. Ömür kitabının hər gün çevrilən bir vərəqi kimi! Sən dünənki fəslin ardınca nə olacağı haqqında dumanlı təsəvvürə maliksən. O zaman qəfildən nəsə baş verir. Birdən yerindən oynayırsan! Və bu zaman saatlarla yazmalı olursan, çünki rabitəni qoruyub saxlamalısan…»

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

Karl Qustav Yunq. REAL VƏ SÜRREAL

Müasir Qərb təfəkküründə «real» anlayışı yalnız «duyulan», yaxud «maddi» aləmlə məhdudlaşır. Gerçəkliyin bu şəkildə başa düşülməsinə Qərb təfəkkür tarixinin əvvəlki dövrlərində də rast gəlmək mümkündür. Lakin Yeni dövrdə Qərbdə hakim olan humanist və antropoloji düşüncə sakral aləmin açıq-aşkar inkarı ilə nəticələnmişdir və o, zahiri hisslər vasitəsilə qavranılmayan heç bir şeyi real saymır.
Məşhur İsveçrə psixoloqu Karl Qustav Yunq (1875-1961) əksər əsərlərində, o cümlədən aşağıdakı məqaləsində, bu sırf materialist münasibəti şübhə altına alır və yeni elmlərin metodologiyasına sadiq qalmaqla, mövcud elmi terminologiyadan və işlək anlayışlardan istifadə etməklə, Qərb adamının qarşısında yeni üfüqlər açmağa çalışır. Xristian mütəfəkkirləri və mistiklərinin düşüncəsinə, xristianlıq tarixinin idraki və dini təcrübəsinə dərindən bələd olan Yunq bir növ yayılmış materialist təfəkkür müqabilində sakral aləmə inamı dirçəltmək və bərpa etmək istəyir.


Renessansdan sonrakı Qərb estetik cərəyan və metodlarının əksəriyyəti gerçəkliyə «realizm» adlandırılan ümumi münasibəti bədii yaradıcılıqda forma və məzmun seçiminin əsasına çevrirmişlər. Bu cərəyan və metodları dərk etmək üçün həmin ümumi reallığın xüsusiyyətlərini və hansı ünsürlərdən ibarət olduğunu araşdırmaq lazımdır. Digər tərəfdən, XX əsrdə meydana çıxan bəzi estetik hərəkat və metodlar çalışırlar ki, reallığa bu ümumi münasibəti rədd edib bir növ ondan qaçsınlar, yaxud onu mücərrəd formalarda parçalayıb dağıtsınlar və əvəzində yeni bir «reallıq» yaratsınlar. Sürrealizm cərəyanı və ya abstraksionizm metodu şəklində təzahür edən bu reallıqdan qaçmağın səbəb və motivləri ötən əsrdəki «real» anlayışının təhlili nəticəsində aydınlaşa bilər. Yunqun bu məqaləsində məhz həmin məsələ müxtəsər şəkildə araşdırılır.

* * *

«Sürreal»ın mənim üçün heç bir mənası yoxdur. Reallıq mənim anlamağa qadir olduğum şeyləri ehtiva edir. Mənə təsir göstərən, məndə duyğu oyadan hər bir şey real və obyektivdir. Əgər bir şey məndə duyğu oyatmırsa və mənə müəyyən təsir göstərmirsə, mənim üçün qaranlıq qalır və mən onu dərk edə bilmirəm. Buna görə də mən yalnız real şeylər barədə mühakimə yürüdə, fikir söyləyə bilərəm, «irreal», «sürreal» və «subreal» şeylər barədə yox!..
Reallığın, necə deyərlər, «maddi», «qeyri-abstrakt» və duyulan aləmlə məhdudlaşdırılması xüsusi təfəkkür tərzinin nəticəsi və məhsuludur: elə bir təfəkkürün ki, universal sağlam düşüncənin bünövrəsini və dildən adi qaydada istifadənin əsasını təşkil edir. Reallığın bu cür qavrayışı belə bir məşhur müddəaya söykənir ki, insanın psixikasında duyulan şeylərdən özgə bir şey yoxdur. Halbuki psixikanın məzmununun böyük bir hissəsi hissi qavrayışlardan doğmur. Yuxarıdakı mövqeyə görə, yalnız hisslər vasitəsilə insana bəlli olan dünyadan müstəqim, yaxud qeyri-müstəqim şəkildə əxz edilmiş fikir və ya təsəvvür «real»dır.
Dünyadan bu məhdud mənzərəsi Qərb adamının birtərəfli baxışının törəməsidir. Maddi reallıq bütövlükdə reallığın geniş bir hissəsini ehtiva edir, lakin hər halda o, qaranlıq, hüdudsuz və qeyri-müəyyən bir sahə ilə əhatə olunmuşdur ki, insan istər-istəməz bunu «irreal», yaxud «sürreal» adlandırır. Şərq dünyagörüşünə bu cür dar və məhdud baxış tamamilə yabançıdır. Ona görə də Şərq təfəkkürünün heç vaxt «sürreal» adlı fəlsəfi təsəvvürə ehtiyacı olmayıb. Məhdud anlamda götürülən Qərb reallığı daim hisslərlə duyulmayan metafizik, fövqəlbəşəri elementlər və qüvvələrin hücum və hədələrinə, saysız-hesabsız digər təhlükələrə məruz qalır. Şərq reallığı isə bütün bu aləmləri təbii şəkildə ehtiva edir. Biz qərblilərin bütün bəlaları «psixi hadisə» anlayışından başlayır. Bizim reallıq çərçivəsində psixi hadisə müəyyən fiziki səbəbdən doğan üçüncü dərəcəli nəticədən başqa bir şey ola bilməz: «şüur axını» və ya bu tipli xoşagələn başqa bir şey də elə! Buna baxmayaraq, maddi aləmin həmin törəməsi nəinki duyulan dünyanın sirlərinə və gizli guşələrinə nüfuz edir, hətta «subyekt» səviyyəsində özünü dərk etməyə qadirdir. Amma yenə də o, köməkçi və ikinci dərəcəli reallıq sayılır.
Müəyyən bir fikir, yaxud təsəvvür «real»dırmı? Yəqin ki, duyulan bir şeyi əks etdirdiyi halda! Əks təqdirdə «irreal», «xəyali» və «uydurma»dır, ona göbrə də «mövcud» deyil. Bu cür mühakimə əslində fəlsəfi diqqətsizlik və səhlənkarlıqdan xəbər verir. Göstərilən təsəvvür duyulan reallığı əks etdirməsə də, mövcuddur və hətta təsir mənbəyi kimi də çıxış edir, yoxsa onun varlığını hardan bilərdik? Lakin bizim nəzərimizdə «mövcud» kəlməsi yalnız maddi şeylərə aid olduğundan, «irreal» təsəvvürlər lal, mübhəm və əslində real olmayan sürrealıqda yaşamağa razılıq verməlidirlər.
Buna görə də bizim reallıq barədə təsəvvürümüzə ən azı praktika sahəsində yenidən baxılmalıdır. Hətta ədəbiyyat da «sür-», «ekstra-» şəkilçiləri ilə başlayan çoxlu sözlər yaratmış və yaratmaqdadır, bu da tamamilə təbiidir, çünki bizim dünyaya baxışımız həqiqətən müəyyən cəhətdən naqisdir. Biz belə bir şeyi nəzəri sahədə çox vaxt unudur və praktikada heç yada salmırıq ki, bizim şüurumuzun heç bir maddi predmetlə birbaşa (vasitəsiz) əlaqəsi yoxdur, əksinə, obrazlar bizə mürəkkəb bir sinir aparatı vasitəsilə ötürülür. Hiss üzvünün sinir ucları ilə bizim şüurumuzda yaranan obraz arasında zəruri bir proses baş verir ki, həmin proses, məsələn, işığın fiziki reallığını psixi «işıq» obrazına çevirir. Amma bizim psixikamız bu zəruri və mürəkkəb çevrilmə prosesində maddi bir şeyi qavramır. Ani və vasitəsiz reallıq kimi qavranılan şey nəsnələrin obrazlarıdır ki, onlar müəyyən mərhələlər ərzində dəqiq şəkildə yaranmış və formalaşmışlar. Biz vasitəsiz olaraq obrazlar (surətlər) aləmində yaşayırıq, maddi predmetlər aləmində yox! Və predmetlərin təqribi mahiyyətini müəyyənləşdirmək üçün istər-istəməz fizika və kimya elmlərinin dəqiq üsullarına və mürəkkəb metodlarına möhtacıq. Bu elmlər və sistemlər əslində müəyyən vasitələrdir ki, onların köməyi ilə insan ağlı obrazların aldadıcı pərdəsi arxasından yığcam və ötəri şəkildə qeyri-psixi aləmə nəzər salmaq imkanı qazanır.
Beləliklə, bizim yaşadığımız dünya maddi dünya deyil, psixi bir aləmdir və o, bizə maddənin real mahiyyəti barədə yalnız ehtimali və qeyri-müstəqim nəticələrə gəlmək imkanı verir. Yalnız «psixi hadisə» bilavasitə reallığa malikdir və bu, bütün psixi hadisələrə, hətta «obyektiv» əsasa malik olmayan irreal fikir və təsəvvürlərə də aiddir. Biz onları «xəyal», yaxud «fantaziya» adlandıra bilərik. Lakin bu adlar onların gücü və təsirini azaltmır. Əslində elə bir «real» təsəvvür yoxdur ki, müəyyən məqamda öz yerini «irreal» təsəvvürə verməsin və beləliklə, onun daha böyük gücə və təsirə malik olduğunu sübuta yetirməsin. İllüzor təsəvvürlərin və xəyali ideyaların təsiri və nəticələri bəzən fiziki təhlükələrin təsirindən böyük olur, bununla belə bizim şüurumuz həmin təsəvvür və fikirlərin reallığını inkar edir. Bizim çox vaxt ifrat dərəcədə təriflədiyimiz ağıl və iradə bəzən «irreal» təsəvvürlərin qarşısında tamamilə aciz qalır və tərksilah olurlar. Bəşər övladına hakim kəsilən qüvvələr istər xeyir olsun, istərsə şər, şüuraltı psixi amillərdir: elə onlar da şüuru doğurur və əsasən istənilən dünyanın meydana gəlməsi, varlıq qazanması üçün lazım olan şəraiti yaradırlar. Biz psixikamızın yaratdığı bir aləmdə yaşayırıq.
Buradan psixikanı sırf fiziki amillərdən doğan bar reallıq sayan Qərb şüurunun yol verdiyi səhvin miqyasını anlamaq olar. Şərq dahi müdrikdir, çünki hər şeyin mahiyyətini və əsasını psixikada axtarır və tapır. Ruh və cism adlanan iki naməlum cövhər arasında psixi hadisənin reallığı yerləşir və psixi reallıq bizim bilavasitə təcrübədən keçirməyə qadir olduğumuz yeganə reallıqdır.

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

"YAZIÇININ ƏSL PASPORTU ONUN SƏNƏTİDİR"

Vladimir Nabokov ilə müsahibə

- Uzun illər ədəbiyyatşünaslar və jurnalistlər bilmirdilər ki, sizi Amerika yazıçısı saysınlar, yoxsa rus yazıçısı. Amma indi siz İsveçrədə yaşadığınız bir zamanda, deyəsən, hamı sizin Amerika yazıçısı olmağınızla razılaşıb. Necə bilirsiniz, yazıçının şəxsiyyəti ilə bağlı belə bir məqama diqqət yetirməyin əhəmiyyəti varmı?
- Hələ Rusiyada tələbə olduğum illərdən daim bu fikri müdafiə etmişəm ki, görkəmli yazıçının milliyyəti o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir. Yazıçının əsl pasportu onun sənətidir. Onun kimliyi bilavasitə xüsusi bir meyar əsasında və ya sırf fərdi xüsusiyyətlərinə görə müəyyən edilməlidir. Ola bilər ki, yazıçının vətəni fatalizmin doğruluğunun təsdiqinə çevrilsin, lakin bu, bizi fatalizmə doğru yönəltməməlidir.
Bütün bunları bir kənara qoysaq, bu gün mən özümü bir zamanlar rus yazıçısı olmuş Amerika yazıçısı hesab edirəm.

- Əsərlərini tərcümə etdiyiniz və ya haqqında nəsə yazdığınız rus yazıçılarının hamısı "realizm əsri"ndən əvvəlki dövrə mənsubdur. Bunu genetik və estetik yaxınlığın nəticəsi saymaq olarmı?
- Mənə elə gəlir ki, XIX əsr rus yazıçıları ilə yaxınlığın olub-olmaması məsələsi ideoloji məsələ deyil, daha çox təsnifat məsələsidir. Çox nadir hallarda hər hansı bir təsnifatçı mənə müraciət etmədən hansısa məşhur və klassik rus yazıçısından söhbət açır. Şekspirin qanı labüd şəkildə ingilis ədəbiyyatının damarlarında axdığı kimi, Puşkinin qanı da müasir rus ədəbiyyatının damarlarında axır.
- Məşhur rus yazıçılarının əksəriyyəti, o cümlədən Puşkin və Lermontov həm poeziyada, həm də nəsrdə özünəməxsus nüfuz qazanmışlar – bu, ingilis və Amerika ədəbiyyatında az təsadüf edilən bir müvəffəqiyyətdir. Maraqlıdır, görəsən, bu, Rusiyanın spesifik mədəni və ədəbi səciyyəsi ilə əlaqədar deyil ki? Rus ədəbiyyatında bu cür rəngarəngliyi mümkün edən texniki və ya linqvistik mənbələr mövcuddurmu?
- Qoqol, Tolstoy və Çexov əsla şairlik sayəsində tanınmayıblar. Eləcə də ən mühüm ingilis və ya amerikan romanlarının bir çoxunda poeziya ilə nəsr arasında sərhəd xətti çəkmək müşkül məsələdir. Məncə, siz sualınızda gərək "qafiyəli şeir" anlayışından istifadə edəydiniz. Bu halda demək mümkündür ki, rus dilinin qafiyələri ingilis dilinin qafiyələrinə nisbətən daha təsirli və daha boldur. Və buna görə də rus nasirinin, xüsusən gənclik çağlarında belə bir gözəlliyə maraq göstərməsi təəccüblü deyil.
- Amerika yazıçılarından hansına daha çox üstünlük verirsiniz?
- Cavan vaxtlarımda Edqar Alen Ponu sevirdim. İndinin özündə də Melvillin vurğunuyam, hərçənd gəncliyimdə onun əsərlərini oxumamışdım. Ceymsə mənim münasibətim müəyyən qədər mürəkkəbdir. Əslində ondan son dərəcə bezmişəm, amma eyni zamanda, vaxtaşırı onun bir metaforasını və ya anlaşılmaz və mənasız bir qeydini görəndə elə bil məni ildırım vurur; elə bil Ceyms mənim damarlarımdan keçir. Hotorn misilsiz bir yazıçıdır. Emersonun poeziyası isə əsl ləzzətdir.
- Bəzi romanlarınıza yazdığınız müqəddimələrdə dünyagörüşündən söhbət düşəndə siz aydın şəkildə Freydə mənfi münasibətinizi bildirmisiniz. Oxucular maraqlanır ki, Freydin hansı əsəri və ya ideyası sizi qane etmir və nə üçün?
- Mən bir daha bu mövzuya qayıtmaq istəməzdim. Freyd mənim romanlarımda və eləcə də xatirələrimdə göstəriləndən artıq iltifata layiq deyil. Qoy sadəlövhlər və avam adamlar buna inansınlar ki, bütün psixi pozuntuları yunan miflərinin fərdi çərçivədə gündəlik istifadəsi yolu ilə müalicə etmək olar. Mən buna əhəmiyyət vermirəm.
- Freydin "standartlaşmış simvolları" barədə sizin kəskin tənqidiniz bir çox digər nəzəriyyəçilərin paradiqmalarına da şamil olur. Sizin fikrinizcə, ədəbi tənqidin, ümumiyyətlə, məqsədi varmı və əgər belədirsə, siz onu necə təsəvvür edirsiniz?
- Mənim ədəbi tənqidə məsləhətim belədir: bayağı yazıları ayırd etməyi öyrənisin; unutmasın ki, fəlsəfədən faydalanmaq yolu ilə yaranan ortabab əsərlərin sayı artacaq; modanın təsirindən qaçsın; daim özünə sual versin: kəşf etdiyi simvol, görəsən, onun öz ayağının izi deyil ki; həmişə "necə"ni "nə"dən üstün tutsun; qəfildən tüklərinin biz-biz olmasına inansın və belə anda əbəs yerə Freydi köməyə çağırmasın.
Qalan məsələlər şəxsin fərdi istedadına bağlıdır.
- Bir yazıçı olaraq, tənqidi nə isə öyrədən bir şey kimi qiymətləndirirsinizmi? Əlbəttə, mən sizin əsərlərinizin çoxsaylı təhlillərini nəzərdə tutmuram, ümumilikdə "tənqid" anlayışından danışıram. İkincisi, öz təcrübəniz əsasında deyə bilərsinizmi, tədris və yaradıcılıq bir-birini zənginləşdirir, ya yox?
- Əgər haçansa bir mütəxəssis mənim təsvir etdiyim reallıqların və ya işlətdiyim dilin qrammatikasının yanlış olduğunu mənə sübut etsə, o zaman "tənqid" anlayışını son dərəcə ibrətamiz və faydalı hesab edərəm. Tədris fəaliyyəti ilə bağlı onu deyə bilərəm ki, bu iş xüsusən iki cəhətdən yazıçılar üçün səmərəlidir: bunlardan birincisi, yaxşı kitabxanalardan istifadə etmək imkanı, ikincisi, uzunmüddətli tətillərdir. Digər tərəfdən, bizim üçün ən yaxşı mükafat fikirlərimizin cavan beyinlərdə əks-səda tapmasıdır. Və bu, qarşılıqlı şəkildə baş verən zaman tədrislə məşğul olan romançıları dərs otaqlarında öz üslublarının düzgünlüyünə və inandırıcılığına daha çox diqqət yetirməyə vadar edir.
- Mümkünsə, bir yazıçı kimi vərdişləriniz və romanlarımınz üzərində necə işlədiyiniz barədə danışın. Əsərinizin ümumi planı olurmu və yazının ilkin mərhələsində hekayətinizin sonrakı istiqamətini tam şəkildə bilirsinizmi?
- İyirmi yaşımdan otuz yaşlarıma qədər adətim belə idi ki, qələmi mürəkkəbə batırıb qaralama üçün nəzərdə tutulmuş dəftərçələrdə yazırdım. Bu proses nəyisə pozmaq, nə isə artırmaq, yazdığımı dəyişib yeni şəkildə yazmaq və hətta vərəqləri əzib atmaq kimi hallarla müşayiət olunurdu. Hər səhifəni üç-dörd dəfə yazırdım, axırda romanı başqa rəngli mürəkkəblə və daha yaxşı xətlə köçürürdüm. Sonra onu yenidən oxuyub düzəldir və təzədən köçürürdüm. Nəhayət, son variantı arvadıma diktə edirdim ki, makinada yazsın. Ümumiyyətlə, deməliyəm ki, mən ləng yazıçıyam. Lap ilbiz sürətilə hərəkət edib bir il ərzində son mətnin cəmi yüz səhifəsini ortaya çıxarıram. (Doğrudur, bir dəfə istisna da olub və mən əsərimi fövqəladə həyəcan və ilham şəraitində vur-tut iki həftəyə yazmışam). O vaxtlar romanı yazarkən, çox zaman fəsillərin ardıcıllığını izləyirdim. Lakin o vaxt da, lap ilkin dövrdə də mən büsbütün düşüncə ilə yazmağa inanmışam: mən bütün fəsilləri küçədə gəzişərkən, vanna qəbul edərkən və ya taxtda uzanarkən qururdum, hərçənd sonra onları ixtisar edir, ya da təzədən yazırdım.
Təxminən otuz səkkiz yaşımda müəyyən təcrübələrim əsasında iş metodumu dəyişdim və praktik baxıman daha səmərəli saydığım üsula keçdim. Bu yeni metod pozanı olan karandaşla əlifba sırası ilə düzülmüş kartoçkalar üzərində yazmaqdan ibarət idi. Həmişə işin əvvəlindən bütün roman barədə az-çox aydın təsəvvürə malik oluğum üçün bu kartoçkaları son dərəcə əlverişli sayıram. Xüsusən ona görə ki, fəsillərin məntiqi ardıcıllığını izləmirəm, əksinə, romanın müxtəlif yerlərindən ayrı-ayrı parçaları yazıram və sonra heç bir xüsusi ardıcıllıq gözləmədən boşluqları doldururam. Ümumiyyətlə, mənim fikrim belədir ki, yazılmamışdan öncə bütün kitabın beyində hazır olması çox yaxşıdır. İstər tam aydın şəkildə olsun, istər dumanlı şəkildə. Hər halda bundan sonra mənim vəzifəm onu yazmaqır, bacardığım qədər və ya daha dəqiq desəm, bir insan kimi gücüm çatan qədər yazmaqdır. Yazı prosesində mənə ən çox ləzzət verən şey filan obrazın və ya filan strukturun nə üçün və necə "gəlməyindən" tam xəbərsiz olmağımdır. Və bəzən hansısa oxucunun mənim o qədər də konstruktiv olmayan təfəkkürümün bu sistemsiz və qarışıq işlərini müəyyən bir yolla anlamağa cəhd etməsini gördükdə, mən əməlli-başlı əylənirəm.
- Bir çox yazıçılar deyirlər ki, əsərlərinin qəhrəmanı onlardan uzaqlaşır və öz yolunu tutub gedir. Sizdə belə bir təcrübə olubmu?
- Heç vaxt belə təcrübəm olmayıb. Necə də absurd bir təcrübədir! Belə bir şeylə qarşılaşan yaçızı ya çox cılızdır, ya da dəli. Xeyr, mənim beynimdə romanın möhkəm strukturu olur və hər bir surət yalnız mənim onun üçün müəyyənləşdirdiyim yolla gedir. Mən öz fərdi dünyamda tam səlahiyyətli hakiməm, belə ki, onun düzgünlük və sabitliyinin məsuliyyət yükünü özüm təklikdə daşıyıram.
- Çarlz Snou "iki mədəniyyət", yəni ədəbi və elmi ictimaiyyət arasındakı uçurumdan narazılığını bildirmişdir. Siz bu uçurum üstündən körpü salmış bir şəxs kimi təbii elmlərlə humanitar elmlərin bir-birinə qarşı durduğunu qəbul edirsinizmi? Sizin bir alim kimi təcrübələriniz sənət əsərlərinizə təsir göstərirmi? Bəzi romanlarınızın strukturunun səciyyələndirilməsində fiziki terminlərdən istifadə olunması təxəyyülün məhsulu kimi görünmür ki?
- Əgər sizin dediyiniz uçurum kiçik bir qurbağanın da hoppana biləcəyi ensiz və uzun bir arxdan başqa bir şey olmasaydı, o halda mən özümü Rodesin böyük heykli ilə müqayisə edə bilərdim; o kəslə ki, Snounun termodinamikası ilə Levisin lavrentomaniyası arasındakı məsafəni ən yaxşı şəkildə qət edə bilmişdir. Bu günlər "fizika" və "yumurtabaş zyialı" istilahlarının işlənməsi tətbiqi elmlərin cansıxıcı obrazını, başqa sözlə, naşıcasına bomba və digər şeylərlə başını qatan bir enerji mütəxəssisinin obrazını xatirimdə canlandırır. Bu "iki mədəniyyət"in bir tərəfində xeyir güdən texnologiyadan başqa bir şey yoxdur, o biri tərəfdə isə nisbətən yaxşı romanlar, ideoloji miflər və xalq sənəti yerləşir. Fizika ilə humanitar elmlər arasında hətta uçurum varsa da, buna əhəmiyyət verən yoxdur. Bu yumurtabaş ziyalılar çox mədəniyyətsizdirlər. Həqiqətən yaxşı bir baş isə yumurtaşəkilli yox, dəyirmi olur.
Çox vaxt mənim tarlada, laboratoriyada və kitabxanada həşəratların pulcuqlarına və qanadlarına əsasən təsnifatı ilə bağlı apardığım araşdırmalar ədəbiyyat sahəsindəki mütaliə və axtarışlarımdan daha ləzzətli olur. Yenidən müxtəlif kəpənək növlərinin qruplaşdırılması üzərində işlənmiş, çoxlu nümunələri izah edib hesablamışam. Mənim ilk dəfə muşahidə və təsvir etdyiim kiçicik varlıqlar üçün seçdiyim adlar bioloji lüğətlərə düşmüşdür. Dəqiq təsvirlərdən, mikroskopun cənnət sakitliyindən, təsnifatdakı poetik incəlikdən alınan ləzzət bütünlüklə yeni və ilkin bilik toplanışından doğan həyəcanın estetik xüsusiyyətini aşkara çıxarır. Bu biliyin adi adam üçün qətiyyən faydası yoxdur. Məncə, elm bütün təbii elmlərdən üstündür.
Bütün bu fundamental baxışları bir kənara qoysaq, şübhəsiz, elmin müxtəlif sahələri və sənətin çeşidli qolları arasında terminlər mübadiləsi, mənim fikrimcə, hörmətə layiqdir. Təxəyyülsüz heç bir elm, həqiqətsiz heç bir sənət yoxdur.

(Bu müsahibə 1966-cı ilin sentyabr ayında İsveçrədə götürülmüşdür).

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

ZİYAYA ATILAN GÜLLƏLƏR

Görkəmli alim, ictimai xadim və nadir şəxsiyyət akademik Ziya Bünyadovun qətli son illər xalqımızın üzləşdiyi min cür faciə içərisində bəlkə də ən ağlasığmazı, ən dəhşətlisidir – Ziya Bünyadov nə kimlərinsə maraqlarına toxunan iqtisadi qüdrət sahibi idi, nə də real hakimiyyətə can atan siyasətçi. Onun müəyyən siyasi təşkilata mənsubluğu da əslində simvolik mahiyyət daşıyırdı – Ziya Bünyadov şəxsiyyəti hər hansı partiyanın, təşkilatın çərçivələrinə sığışmayacaq dərəcədə böyük və çoxcəhətli idi.
Kim idi Ziya Bünyadov? O, mübarizə silahı qələm və söz olan bir ziyalı, bir fikir adamı idi və əgər həqiqətən onun vəhşi sifarişli qətl hədəfinə çevrilməsi məhz bu səbəblə bağlıdırsa, onda bu, bütövlükdə xalqımız və cəmiyyətimiz üçün çox təhlükəli bir simptomdur. Çünki Ziya Bünyadova atılan güllələr əslində ziyaya, ziyalı sözünün qaranlıqları yaran nuruna, işığına – HƏQIQƏTinə atılan güllələrdir, cəmiyyəti əsarət və cəhalət zülmətinə qərq edib həmin zülmətdə öz çirkin əməllərini rahatca həyata keçirmək istəyənlərin mənfur niyyətlərinin təzahürüdür.

Şəxsi münasibətlərdən, elmi, təşkilati işlərindən tutmuş son on ildəki nisbətən fəal ictimai çalışmalarına qədər bütün sahələrdə Ziya Bünyadov daim xislətinin dərinliklərindən doğan ədalət duyğusunu hifz edirdi. Və ona atılan güllələr əslində ƏDALƏTə atılan güllələrdir. Ədalətin zəhmli baxışlarından üşünənlərin hər vəchlə onu öz yolu üstündən götürmək istəyinin nəticəsidir.
Ziya Bünyadov Azərbaycan tarixinə dair bütün mənbələri incəliklərinə qədər bilən, onun bütün dövrlərinə dərindən bələd olan və bədnam qonşularımızın öz ərazi iddialarını «tarixi həqiqətlərlə» əsaslandırmaq cəhdlərini alt-üst etməyə qadir olan bəlkə də yeganə tarixçimiz idi. Və ona atılan güllələr əslində TARIXə atılan güllələrdir, xalqı öz tarixi yaddaşından məhrum edib manqurtlaşdırmaq, bu yolla onu istədiyi istiqamətə yönəltmək məqsədinin təzahürüdür.
Ziya Bünyadov amansız repressiya dövrünün sənədlərini aşkara çıxaran və onları «Qırmızı terror» adlı kitabda ümumiləşdirən bir vətəndaş idi. Və ona atılan güllələr əslində vətəndaş yanğısına, QEYRƏTə atılan güllələrdir, hələ də 37 təfəkkürü ilə yaşayanların repressiyanın qanlı mexanizmini açıb ifşa edən bir şəxsin 37-nin qara yubileyində iştirakına dözə bilməməyinin nəticəsidir.
Ziya Bünyadov neçə-neçə gəncin elmin sabahına aparan yolları işıqlandıran bir ustad, bir müəllim idi. Və ona atılan güllələr əslində GƏLƏCƏYə tuşlanmış güllələrdir, elmin ölüm hökmünə imza atmaq arzusunun təzahürüdür.
Lakin bu arzunu qara qəlblərində, çürük beyinlərində bəsləyənlər səhv edirlər. Ziyanı cismən öldürmək mümkündür, lakin onun təmsil etdiyi ZİYANI, fikri, düşüncəni, elmi öldürmək, güllələmək, bıçaqla doğramaq mümkün deyil. Və bir də...
Bir də ömrünün neçə ilini müqəddəs kitabımızın – Quranın dilimizə tərcüməsinə sərf etmiş, onun hikmətinin adi oxuculara aydın olması üçün onlarla şərh yazmış bir şəxsin qatilləri üçün hər şeyi bilən, hər şeyi görən ulu Tanrının cəzası labüd və qaçılmazdır. «Onlar elə güman edirlər ki, Allahı və möminləri aldadırlar. Məgər onlar bilmirlərmi ki, Allah onların gizlətdiklərini də, aşkara çıxartdıqlarını da bilir? Onları böyük bir əzab gözləyir!» («Bəqərə» surəsi, 9-cu, 77-ci, və 7-ci ayələr).

25 fevral 1997-ci il



Davamı

Ciddu Krişnamurti. HƏYATIN ŞƏRHİ

Böyük hind filosofu və sosioloqu Ciddu Krişnamurti 1895-ci ildə Hindistanın cənubunda brəhmən ailəsində doğulmuş, təhsilini Londonda almış, vətənə qayıtdıqdan sonra bir müddət "Şərq ulduzu" adlı beynəlxalq dini təşkilata rəhbərlik etmişdir. 1920-ci illərin sonunda işdən əl çəkib Avropa və Amerikanı səyahətə çıxmış, öz fəlsəfi və siyasi baxışlarını canlı təbliğat yolu ilə yaymağa başlamışdır. Sonralar birdəfəlik ABŞ-da məskən salmış C.Krişnamurti dalbadal bir neçə kitab nəşr etdirmiş və böyük şöhrət qazanmışdır. 1986-cı ildə vəfat etmişdir. Onun üç cildlik "Həyatın şərhi" (1956-1961) əsəri müəllifin xəyali həmsöhbətlə dialoqu şəklində yazılmışdır. Burada o, sosial-siyasi həyatın ən köklü problemlərinə toxunur və özünəməxsus şərh verir. Bu problemlərin çağdaş ictimai-siyasi şəraitimiz üçün aktuallığını nəzərə alıb, əsərdən bəzi fraqmentləri oxuculara təqdim edirəm.


HAKİMİYYƏT ARZUSU

- Hakimiyyət dedikdə, biz nəyi nəzərdə tuturuq? Hər bir fərd və istənilən qrup ona can atır: öz hakimiyyətinə, öz partiyasının, öz ideologiyasının hakimiyyətinə. Partiya və ideologiya insanın özünün davamıdır. Zahid özündən əl çəkməklə hakimiyyət axtarır, eyni işi ana öz balasına münasibətdə görür. Bəzilərinin əlində məqsədəuyğunluğun amansız hakimiyyəti, maşının hakimiyyəti var; bir fərdin başqası tərəfindən əzilməsi, axmağın ağıllı tərəfindən istismarı var, pulun hakimiyyəti var, adın və sözün nüfuzu var, şüurun materiya üzərində hakimiyyəti var. Biz hamımız hakimiyyətə can atırıq - istər öz üzərimizdə olsun, istərsə də başqasının. Bu arzu bir növ xoşbəxtlik, həzz doğurur... Hər halda, biz nə üçün hakimiyyətə can atırıq?
- Mənə elə gəlir ki, hər şeydən əvvəl, o bizə maddi rahatlıq, cəmiyyətdə mövqe və müvafiq dairələrdə nüfuz qazandırdığı üçün.
- Amma məgər bizdə hər hansı formalı hakimiyyətə tabe olmaq kimi əks arzu yoxdurmu? Biz nə üçün avtoritetlərə (istər kitab olsun, istər şəxs, istər dövlət, istər din) sitayiş edirik? Şəxsiyyətlərə və ya ideyalara bu bağlılıq hardandır? Əvvəllər biz kahinin nüfuzunun əsiri idik, indi isə ekspertin, mütəxəssisin. Məgər siz adlı-sanlı şəxslərə, mövqe sahiblərinə, hakimiyyəti olanlara münasibətinizə fikir verməmisiniz? Hakimiyyət müxtəlif formalarda bizim bütün həyatımızı müəyyənləşdirir: birinin çoxları üzərində hakimiyyəti, birinin başqasından istifadəsi və ya qarşılıqlı istifadə.
- Birinin başqasından istifadə etməsi dedikdə, siz nəyi nəzərdə tutursunuz?
- Bu, çox sadədir. Biz bir-birimizdən qarşılıqlı xeyir üçün istifadə edirik. Cəmiyyətin müasir strukturu insanların bir-birindən qarşılıqlı asılılığı üzərində qurulub. Hakimiyyətə çatmaq üçün sizə seçkilərdə səs lazımdır: sizə lazım olanı əldə etmək üçün siz insanlardan istifadə edirsiniz, onlarınsa sizin vəd etdiyiniz şeylərə ehtiyacı var. Qadına kişi lazımdır, kişiyə isə qadın... Bu cür münasibətlər yaranışdan zorakı səciyyə daşıyır, məhz buna görə zorakılıq bizim cəmiyyətin əsasını təşkil edir. Nə qədər ki, sosial struktur münasibətlərin utilitar xarakteri ilə müəyyən olunur, o, zorakılıq və dağıntı doğuracaq.
- Axı qarşılıqlı asılılıq olmadan yaşamaq mümkün deyil?
- Mənim poçtalyona ehtiyacım var, lakin mən onu başqa ehtiyaclarım üçün istifadə etsəm, sosial zərurət psixoloji tələbata çevrilər və bizim münasibətlərimiz əsaslı şəkildə dəyişər. Məhz psixoloji tələbat və başqalarından istifadə zorakılığa və iztirablara gətirib çıxarır. Psixoloji tələbat hakimiyyət arzusu doğurur və hakimiyyət bizim mövcudluğumuzun müxtəlif səviyyələrində tələbatı ödəmək üçün istifadə olunur. Özü və ya öz partiyası üçün ambisiyalı niyyətləri olan, yaxud hər hansı idealla yetişmək istəyən şəxs cəmiyyətin parçalanmasına şərait yaradır.
- Məgər insanın ambisiyaları labüd deyil?
- O vaxta qədər labüddür ki, fərdin köklü transformasiyası baş verməyib. Nə üçün biz onu labüd saymalıyıq? Məgər insanın insana qarşı qəddarlığı labüddür?! Onu labüd saymaq cəfəngiyyat deyilmi?
- Əgər başqalarına qarşı amansız olmasan, kimsə sənə qarşı amansız olacaq, odur ki, təşəbbüsü ələ almaq lazım gəlir.
- Təşəbbüsü ələ almaq - hər bir fərd, qrup, ideologiya buna çalışır və bununla da amansızlıq, zorakılıq saxlanılır. Quruculuq yalnız sülh şəraitində mümkündür, qarşılıqlı istifadə zamanı hardan sülh ola bilər? Sözün hakimiyyəti ilə qılıncın hakimiyyəti eyni dərəcədə dağıdıcıdır. İdeya və etiqad eynən qılınc kimi bir insanı başqasının üstünə qaldırır. Məhz ideya və etiqad sevginin antitezisidir.
- Onda nə üçün şüurlu və ya şüursuz şəkildə hakimiyyət arzusu bizi bürüyür?
- Məgər hakimiyyət arzusu özündən, olan şeydən qaçmağın geniş yayılmış və layiqli cəhdlərdən biri deyilmi? Hər kəs öz səriştəsizliyindən, öz mənəvi yoxsulluğundan, tənhalığından qaçmaq istəyir. Gerçəklik – pisdir, ondan qaçmaq - cəzbedicidir. Fərz edək ki, sizi hakimiyyətdən, vəzifədən, min bir zəhmətlə qazandığınız dövlətdən məhrum etmək istəyirlər. Siz müqavimət göstərəcəksiniz, elə deyilmi? Siz özünüzü cəmiyyətə lazımlı sayırsınız, odur ki, zorakılıqla və ya məntiqi dəlillərlə müdafiə olunacaqsınız. Əgər siz bütün sahələrdə əldə etdiklərinizdən könüllü imtina etsəydiniz, heç nə olardınız, elə deyilmi?
- Yəqin ki, hə. Bu isə çox ağırdır. Şübhəsiz, mən "heç nə" olmaq istəmirəm.
- Beləliklə, sizin bütün qazandıqlarınız zahiridir, göstərmək üçündür, onlarda daxili mahiyyət, həqiqi ölməz sərvət yoxdur. Siz özünüzü zahirən nümayiş etdirməyə çalışırsınız, başqaları da bunu istəyir və bu münaqişədən qorxu və nifrət, zorakılıq və dağıntı törənir. Sizin ideologiyanız da əleyhdarlarınızın baxışları kimi qeyri-kamildir və beləcə siz bir-birinizi sülh, firavanlıq və ya Allah naminə məhv edirsiniz. Demək olar ki, hər kəs yuxarıda yer tutmaq istədiyi üçün siz zorakılıq, münaqişələr və düşmənçilik cəmiyyəti qurmusunuz.
- Bəs bunun kökünü necə kəsmək olar?
- Özünütəsdiqə, hakimiyyətə, yüksək rütbələrə və cəmiyyətdə mövqe qazanmağa hərislikdən xilas olmaqla; özünüz nəsinizsə, o - sadə bir kimsə olmaqla. Neqativ təfəkkür - intellektin ən yüksək formasıdır.
- Axı ayrı-ayrı şəxslərin səyi ilə dünyada zülm və zorakılığı aradan qaldırmaq olmaz. Bütün insanların dəyişməsi üçün isə yəqin ki, hədsiz dərəcədə çox vaxt tələb olunur.
- Hamı – ilk növbədə siz özünüzsünüz. Əslində siz soruşursunuz: "Başqa heç kəs dəyişmirsə, mənim dəyişməyimin faydası nədir?» Uzun yol birinci addımdan başlayır. Lakin əslində siz dəyişmək istəmirsiniz, siz istəyirsiniz ki, hər şey necə varsa, elə qalsın, xüsusən əgər özünüz yuxarıdasınızsa. Ona görə siz deyirsiniz ki, fərdlərin transformasiyası yolu ilə dünyanın dəyişməsi çox uzun müddət tələb edir. Dünya – sizsiniz. Deməli, məsələ sizdədir; bu problem sizdən ayrı mövcud deyil, çünki dünya sizin proyeksiyanızdır. Siz dəyişməyincə, dünya da dəyişməyəcək. Xoşbəxtlik qazanmaqda deyil, dəyişməkdədir... Yalnız xoşbəxt insan yeni ictimai qayda yarada bilər. Xoşbəxtlik xatirə deyil, o, həqiqətlə birgə doğulan daim yeni və heç vaxt təkrarlanmayan bir haldır.


Davamı

    Haqqımda

    My Photo
    Məsiağa Məhəmmədi
    Tam profilimə bax
    ۞ Yazılardan istifadə
    zamanı müəllif və qaynaq
    mütləq göstərilməlidir.

    Sayğac



    Page Ranking Tool

    Ədəbiyyat saytları

    Azərbaycan ədəbiyyatı

    İzləyicilər