Kiyan Xiyav. ŞEİRLƏR

BUYUR YAVALIQ

Buyur yavalıq!
Buyur yaramazlıq!
Buyur, zaman çörəyinə
budur yavanlıq.
Ölülər
öz zülüm-zülmət gecələrində
unudublar hər şeyi.
Və dirilər
ölülərin baş qaxıncıdır.

Bütün gündüzlərimizdən
Günəşsiz qayıdırıq
Bütün gecələrimizdən
Ay-ulduzsuz.
Və həyatın döyüşündə
heç bir qılınc,
heç bir qalxan qidalandırmayır bizi.

Buyur şahmat
gəl yenidən yenə quraq!
Yenə şah sən,
yenə mat mən.
Armudu stəkanlara dal!
Yeni ləzzətlərimizi
tütün kəşf edəcək,
buyur!
Neylərsən ki vətən bağı al-əlvandır
yox üstündə sarı bülbül?!
Neylərsən ki
qızıl güllədir ürəyə dikilən,
yoxsa qızıl gül?!

Buyur yavalıq!
Buyur yaramazlıq!
Buyur, ömür çörəyinə
yalnız budur yavanlıq!

ÖZÜNDƏN ÖZGƏ

Qolumda sarılan bu örkənlərlə
həyatda qalası deyil,
ağzıma tıxanan bu parçalarla
ölümə gedəsi oldum.
Bir qaraney səsi oldum
qürbətimi doyurmadı
oyuq-oyuq bir məmləkət adı;
Ac bir şəhər
susuz bir küçə, əskidən.
Və mən
dodağımdan yenə susuzluq danışarkən,
hardasa, eşidən bir qulağa etdim umud.
Qara bulud
çalxalandı köksümdə üsyan ünvanıyla
və tufanlı dəniz halında bir duyğu
dalğalı qanadıyla
sardı məni birdən-birə.
Mərə, dostlar, mərə!
Bu yaşamaq nə yaşamaq?
Başqaları suçlu ikən,
qanlı divanlar bizə tutuldu.
Ax, bizə nə oldu?
Ki zaman bir keçid verməz özündən
və bizi özündə əridər sonsuz çalxanış.
Alış, ürəyim, alış!
Ki korluğunda quylanaram bir məzarın.
Bir məzar ki dörd divarın arası,
üzərində damar salan bir duman.
Vay aman,
vay!...
Nə Çində, nə Maçində,
tam bir yanar vulkan içində,
uyuyar xəyalım.
Ağrın alım!
Bir biləydin bu xəyal
aşılmaz dağlar üstündə,
necə qaranlıqdan keçər!
Və umudum
varılmaz uçurumların dibində,
necə zəhər sulardan içər!
Keçər, gülüm, bu da keçər,
aldırma!
Fəqət
məni düşünmək istəsən,
Aynalara bax!
Ki o səndən tanıdığın, bir fiqur yox.
Daha tam özünlə özgələşibsən
tam özünlə
ço…x, ço…x, ço…x!

DƏLİ CEYRAN BALASI

Qafqazın tonqalı söndü
və Kiçik Asiya daha kiçildi.
Nə nar, nə nur
nə də bir qürur qaldı haçalanmamış.
Ah, e…y dədə!
Qocaman Habilin yorğun barmağı
başqa bir havaya girdi
başqa pərdədə.

Bakının kədərli sabahlarında
ruhu düşgün görünür Qız qalasının.
Və Araz gülüşünün soyuqluğunda
çözülməz sirri yatır
doğulmadan boğulan bir Təbriz balasının.

Ceyranlar talvasadan
bir-birinə sarılaraq, çəkinirlər köpəkdən.
Və ölüm öpüşündən yanmış lələklər
Bir-bir ələnir durna qatarından.

Aman, aman!
Ceyranların tovsun qaçışına düşmən köpəklər,
köpək oğlu köpəklər.
Bizi yağmalamayınca
Ayaqdan düşməyən ölüm əlləri.

Mən yüzillikdən bəri
Uca dağlar anası
bir ceyran balası olduğumdan,
qorxuram
qorxuram köpək adından.

Ax, olsaydı bir halımıza baxan…
Ki həriflər
ortalığı qan gölünə döndərdilər
qan gölünə döndü yerin altında da, qara qızıl neftlər.

Heyiflər olsun, heyiflər!
Çuxur oldu olası qanlı vətən
bir parça qan çuxuru.
Quru axdı bulaqları,
zəmiləri yanıq göyərdi
və kürəyini umudsuzluğa dayadı qamış külbələr.
Çuxur oldu, ax!
Ceyran sürüləri köçdü
necə də toz qaldıraraq.

Sezərsənizsə, balam!
Çuxur oldu,
çuxur oldu olası qanlı vətən.

Və mən
«Qarabağ pasvanıykən,
duz doldurdum yarama»
sonra qanlı köynəyimin altında,
çarpazlama-çarpazlama gizlətdiyim qurşun şeirlər,
öz bağrımı sökdülər mütləq.
Və onların soyunda mütləq köpəklik var
Kim bilir soyları nə,
uruspu dölləri bəlkə.
Qolay öldürüb, sital-sital gedərlər
gülərlər, alay edərlər, sırtıqcasına.

Doyulmaz bir seyirdir bu, doğrusu.
Ah, e…y dədəm oğlu!
Bu varlıqmı?
Hava ölüm qoxudu.
Daha doğrusu,
yetişmiş dünyanın quduz anları
və mən
ürək dələn hürüşlərə dözümüm yoxkən,
göz yaşımı silirəm.
Çünki uca dağlar anası
bir dəli ceyran balasıyam mən.
Və köpək cinsi ilə bacara bilməm,
bilirəm.





Davamı

Fəridə Diba. MƏNİM QIZIM FƏRƏH (4)

Üçüncü hissə

XARİCİ SƏFƏRLƏR

Xarici ölkələrə səfərlərim və dünya miqyaslı şəxsiyyətlərlə görüşlərim barədə şirin xatirələrim var. Hərdən ötən çağların xoş xatirələrini yada salanda bu nəticəyə gəlirəm ki, insan ömrü xatirələr toplusundan başqa bir şey deyil...
Dediyim kimi, qızımın toyu üçün zəruri olan şeyləri almaqdan ötrü onunla birgə Parisə getməyim ölkə xaricinə ilk səfərim olmuşdu. Mənim xatirimdə hər şeyin birincisi dərin iz buraxır və onu yaddan çıxarmıram. Bu, xarici səfərlərimə də aiddir. Sonralar qırxdan çox xarici ölkəyə getsəm də, sevimli qızımla bərabər Parisə ilk səfərimi heç vaxt unutmuram.
Xatirəsi yaddaşımdan silinməyən başqa bir səfərimiz 1963-cü ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarına olmuşdu. O zaman ABŞ hökuməti Məhəmmədrzanı və Fərəhi böyük təntənə ilə qarşılamışdı. Biz üstüaçıq maşında irəlilədikcə, göydələnlərin üzərindən başımıza rəngbərəng lentlər səpirdilər.

Şam yeməyi zamanı Məhəmmədrza Jaklin Kennediyə son dərəcə qiymətli və nadir bir komplekt bağışladı. Bu komplekt bir vaxtlar Şir ürəkli Riçardın arvadına məxsus olmuşdu. Jaklin Məhəmmədrzanın bu səxavətindən elə mütəəssir oldu ki, ayaq üstə dayanmış qonaqların hamısının gözü qarşısında onu öpdü, sonra da elə oradaca kopmlekti açıb üstünə taxdı. Bu unikal komplekt brilyant boyunbağıdan, almaz medalyondan, daş-qaşla bəzədilmiş qolbağdan, almaz qaşlı üzükdən və brilyant sırğalardan ibarət idi.
Bu böyük və misilsiz səxavətin müqabilində Kennedi Fərəhə akvarellə çəkilmiş bir şəkil verdi və dedi ki, bu, onun kollecdə oxuduğu illərdə çəkdiyi şəkillərdəndir. Jaklin isə Məhəmmədrzaya rəngi solmuş bir qalstuk bağışlayıb iddia etdi ki, bu qalstuk Corc Vaşinqtona məxsus olub!
ABŞ prezidenti ilə xanımının verdiyi hədiyyələrin heç bir dollar da qiyməti yox idi, halbuki bildiyimə görə, Məhəmmədrza Şir ürəkli Riçarda məxsus əntiq komplekti almaq üçün yüz minlərlə dollar xərcləmişdi. İqamətgahımıza qayıtdıqdan sonra Fərəh Məhəmmədrzanın yanında Kennedini və arvadını söyüb dedi: «Bu ... xaricdən gələn hər qonağa bir cındır qalstuk verib iddia edirlər ki, həmin qalstuk Corc Vaşinqtona, yaxud Avraam Linkolna məxsus olub!»
Con Kennedi siyasi həyatı demokratikləşdirmək istiqamətində Məhəmmədrzaya göstərdiyi təzyiqlərə görə İranda çox populyar idi. Amerikada da o, görünür, bütün dövrlərin ən sevimli prezidenti olmuşdur.
Jaklin adi görkəmli arıq bir qadın idi. Deyirdilər ki, prezidentin xanımı olmazdan əvvəl o, sadə ailədən çıxmış bir jurnalist imiş. Con Kennedi isə varlı və aristokrat bir ailədən, bizdə deyildiyi kimi, köklü nəsildən idi.
Mən o vaxta qədər amerikalıları yaxından görməmişdim və onlarla oturub-durmamışdım. Ona görə də təəccüblənirdim ki, necə hamının yanında bir-birinin arvadlarını öpür və mehribancasına onlarla rəqs edirlər. Amma Kennedinin bir neçə dövrə Fərəhlə rəqs etdiyini və Məhəmmədrzanın da qollarını Jaklinin belinə dolayıb oynadığını görəndən sonra təəccübüm aradan qalxdı. Və mən də bu cür ikinəfərlik rəqslərdə təcrübəsizliyimə, necə deyərlər, naşı olduğuma baxmayaraq, nəzakət naminə Nyu-York merinin dəvətini qəbul edib onunla rəqs eləməli oldum. Rəqsin sonunda mer xahiş etdi ki, sabah nahara onun qonağı olum və şəxsən özünün hazırladığı təamların dadına baxım. Mən ingiliscəni yaxşı bilmədiyim üçün Fərəh köməyimə yetişdi və mənim adımdan çox-çox təşəkkür edib dəvəti qəbul elədiyimi bildirdi; mənə də dedi ki, bu nüfuzlu siyasətçinin dəvətini qəbul etməkdən özgə çarə yoxdur, sən gərək fədakarlıq göstərib onun qonağı olasan!
Sonralar ABŞ prezidenti olmuş Riçard Niksonu mən ilk dəfə həmin qonaqlıqda gördüm. O vaxtlar Nikson ABŞ Xarici İşlər Nazirliyində işləyirdi və hələ o zamandan onunla Məhəmmədrza arasında dərin dostluq münasibəti yaranmışdı.
O dövrün ən populyar müğənnisi olan Frenk Sinatra da həmin ziyafətdə idi. Sinatra şahın səmimi dostu sayılırdı, amma şahın əleyhdarlarından biri ilə də dostluq edirdi, buna görə Məhəmmədrza daim ondan gileylənirdi. Frenk Sinatranın dostu və şahın düşməni bəxtiyari tayfasından olan Xeybər xan Qudərzi idi. Əlbəttə, Xeybər xan şahın siyasi düşməni deyildi, onunla Məhəmmədrza arasındakı münaqişənin kökündə maliyyə məsələləri dururdu və bu da şah üçün müəyyən problemlər yaratmışdı. Xeybər xan ABŞ-da iri kapitalist və Frenk Sinatranın qolf yoldaşı kimi tanınırdı. Frenki Xeybər xanı o qədər çox istəyirdi ki, özünün məşhur «Qudi,Qudi» mahnısını («Qudi» – «Qudərzi» sözünün qısaldılmış formasıdır) ona həsr etmişdi. Bu isə Məhəmmədrzanı yamanca qıcıqlandırırdı. Deməliyəm ki, Məhəmmədrza son dərəcə qısqanc idi və bu da onun ən böyük zəifliyi sayıla bilərdi.
ABŞ səfərində məni heyrətə salan məsələlərdən biri də amerikalıların öz prezidentləri ilə davranışı oldu. İranda bütün məmurlar və dövlət adamları, hətta baş nazir də Məhəmmədrzanın əlini öpürdü və bəziləri (əsasən hərbçilər) özlərini şahın ayaqlarına atırdılar. ABŞ-da isə adi insanlar belə prezidentə yalnız əl verib görüşür və bundan artıq ehtiram göstərmirdilər. Bu bir yana qalsın, bəziləri hətta prezidentlə kəskin tonda danışırdılar ki, bizim meyarlarla bu, açıq-aşkar hörmətsizlik idi.
Məhəmmədrzanın prezident Kennedi ilə Jaklinin şərəfinə verdiyi axşam ziyafətində mən müşahidə etdim ki, adi məmurlar və orta təbəqədən olan şəxslər, məsələn, Xarici İşlər Nazirliyinin işçiləri, jurnalistlər, Konqresin üzvləri, biznesmenlər və kommersantlar prezidentlə çox sərbəst rəftar edirlər, hətta bəzən Kennedi özü onları yanına çağırıb hal-əhval tuturdu.
Bir gün də Məhəmmədrza və Fərəhlə birlikdə prezidetin şəxsi fermasına getdik. ABŞ-da varlı adamların əksəriyyətinin torpaq sahəsi var, Kennedi də bu baxımdan istisna deyildi. Kennedi ailəsinə məxsus olan və atalarından miras qalan əkin sahələrində kəndlilər öz işləri ilə məşğul idilər. Amerika prezidentinə ehtiramlarını bildirmək üçün onlar əllərini havada sıxır, yaxud papaqlarını çıxarırdılar. Hətta bəziləri prezidenti qısaldılmış adı ilə çağırır və uca səslə deyirdilər: «Ey, Con!»
İranda doğulub-böyümüş və bizim bədbəxt kəndlilərin vəziyyətini yaxşı bilən bir adam üçün bu, inanılmaz bir mənzərə idi: bizdə kəndlilərin canı da, malı da ərbabların ixtiyarındaydı, hətta bəzən mülkədar toyun birinci gecəsi rəiyyətin gəlinini öz evinə aparırdı. Ona görə də bu boyda ölkənin prezidentinin kəndlilər qarşısında özünü belə sadə aparması məni əməlli-başlı heyrətə salmışdı. Prezident Kennedidən xoşu gəlməyən Məhəmmədrza deyirdi: «Amerikalılar ədəbsiz millətdirlər və ədəbsizlik onlar üçün bir növ dəyərdir!» Mən də kəndlilərin prezidentə belə münasibətindən təsirlənmişdim. Əslində mən nə İrandakı kimi şaha yaltaqlanmağı və onun əl-ayğını öpməyi bəyənirdim, nə də bir Amerika kəndlisinin prezidentə bu cür sayğısızlıq göstərib uzaqdan «ey, Con!» deyə qışqırmasına yaxşı baxırdım. İsveçrədə böyümüş Məhəmmədrza ilə Parisdə oxumuş Fərəh isə qərblilərin davranış qaydalarına bələd olduqlarından mənə qəribə gələn şeylərə təbii yanaşırdılar.
Məhəmmədrza ilə Fərəh prezident Kennedi və Jaklinlə yanaşı Senatın və Konqresin sədrlərinə, əksər senator və konqresmenlərə, hətta jurnalistlərə və nüfuzlu merlərə də hədiyyələr verdilər. Bu hədiyyələr əsasən İranda toxunmuş xalçalardan ibarət olurdu. Siyasi məsələlərdən başım çıxmadığına görə mən bu hatəmsayağı səxavətin səbəbini anlaya bilmirdim. Fərəh mənə izahat verib dedi ki, ABŞ-da dövlət qərarları nüfuzlu şəxslərin təzyiqi ilə qəbul olunur; biz də bu adamlara diqqət yetirməklə istəyirik ki, onlar Konqresin və Ağ Evin qərarlarının bizim xeyrimizə olmasına təsir göstərsinlər. Qızımın siyasi məsələlərin incəliklərini belə tez mənimsəməsi mənə əsl ləzzət verdi.
Bu səfərdə özümün böyük bir zəifliyimdən agah oldum və anladım ki, dil bilməyən kəs vətənindən kənarda lal adam kimi bir şeydir. Odur ki, İrana dönən kimi ingilis dilini yaxşıca öyrənməyi qərara aldım. Bu məsələni Ali Antonyadisə bildirdim və o, İran-Amerika cəmiyyətindən mənim üçün bir ingilis dili müəllimi tapdı.
Mən axıra qədər ingiliscəni mükəmməl şəkildə öyrənə bilməsəm də, çulumu sudan çıxarmaq həddində onu mənimsədim. Qızımla Londona xüsusi səfərim isə ingilis dili sahəsindəki biliklərimi sınaqdan keçirmək üçün yaxşı fürsət oldu.
Məhəmmədrza istəyirdi ki, Londonun cənubunda Viktoriya dövrünə məxsus tarixi binalardan birini satın alsın. Qəsrin ətrafında onlarla hektar torpaq sahəsi vardı. Qərar beləydi ki, Fərəh binaya baxıb bəyənməli, sonra da o, nəvəm Rzanın adına alınmalı idi. (Hər şey elə belə də oldu). Həmin əzəmətli binanı fransız mühəndisləri son dərəcə gözəl bir şəkildə bərpa etmiş və yenidən qurmuşdular.
Fərəh dərhal binanı bəyəndi və bizim vəkillərlə satıcı şirkət lazımi sənədləri hazırlayıb mübadilə etdilər. Fərəhin yaxşı müştəri olduğunu görən ingilis şirkəti Londonun qərbindəki aristokratlar məhəlləsində yerləşən bir mənzili də ona təklif etdi. Biz gedib yeni tikilmiş hündür binanın son mərtəbəsində olan həmin mənzilə də baxdıq. Mənzilin təqribən bir futbol meydançası qədər sahəsi vardı! Fərəh bu mənzili özü üçün aldı və bu alqıdan son dərəcə məmnun qaldı, çünki o, eynən Əşrəf xanımın Nyu-Yorkdakı mənzilinə bənzəyirdi.
Bizim Londona səfərimiz qeyri-rəsmi, hətta müəyyən qədər məxfi xarakter daşıyırdı və mətbuata da bu barədə heç bir açıqlama verilməmişdi, bununla belə kraliça II Yelizaveta bizi Bukingem sarayına şam yeməyinə dəvət etdi. Bu, ingilis kraliçasının İran dövlətinin birinci xanımının şərəfinə verdiyi sadə və xüsusi bir ziyafət olsa da, İngiltərə Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi məclisdə iştirak edirdi. Sonradan Fərəh bunu mənə belə izah etdi ki, İngiltərədə kraliça hökumətin qərarlarına müdaxilə etmir və əslində bir simvoldur; ona görə də Xarici İşlər Nazirliyinin, yəni hökumətin nümayəndəsi ziyafətdə iştirak edirdi ki, həm iki kraliçanın söhbətindən agah olsun, həm də lazım gələrsə, ingilis kraliçasına müəyyən məlumatlar versin.
Biz kraliça ilə xeyli söhbət etdik. Kraliça əvvəlcə Məhəmmədrzanın səhhəti və işləri ilə maraqlandı və Fərəhdən xahiş etdi ki, onun və şahzadə Filippin salamlarını şaha çatdırsın. Kraliçanın söhbətlərindən belə anladım ki, İran haqqında son dərəcə geniş məlumata malikdir. O, hətta Xəyyamın bir rübaisini də ingiliscə bizim üçün söylədi. Fərəh mənə izah etdi ki, kraliça Xəyyamın rübailərinin Fitscerald adlı bir şərqşünas tərəfindən ingiliscəyə edilmiş tərcümələrini oxuyub və onun şeirlərinin vurğunudur.
Bu görüşdə siyasi məsələlər haqqında söhbət getmədi və axırda kraliça Fərəhdən xahiş etdi ki, əlverişli bir vaxtda Məhəmmədrza ilə birlikdə İngiltərəyə rəsmi səfərə gəlsin...
Təqribən on gündən sonra Fərəh İrana qayıtmaq istədi, mən isə Şotlandiyanı, Uelsi və İrlandiyanı görmək üçün ayın axırına qədər Britaniyada qalmağı qərara aldım. Fərəh mənim bu qərarımı bəyəndi və Londondakı İran səfirliyinə lazımi göstərişlər verdi, Tehrana qayıdan kimi isə mənim Londonda tək qalmamağım üçün qardaşım arvadı Luizi İngiltərəyə yola saldı. Luiz gələn kimi təklif etdi ki, əvvəlcə Şotlandiyaya gedək, çünki ora dünyanın ən gözəl yerlərindən biridir. Şotlandiyaya səfərdən sonra mən də bu fikri təsdiq etdim, hətta Luizə dedim ki, mən bu diyara vurulmuşam və imkanım olsa, həmişəlik köçüb burda yaşayaram... Amma sonralar İspaniyanın Aralıq dənizi sahillərini görəndə, anladım ki, Şotlandiyaya vurulmaqda tələsmişəm!
İngilislərin həyatında diqqətimi cəlb edən ən maraqlı cəhətlərdən biri hamının qanun qarşısında bərabər olması idi. Bir gün Luiz mənə bir qəzet göstərib dedi ki, London polisi şahzadə Çarlzı (kraliçanın oğlunu) maşınını qadağan olunmuş yerdə saxladığına görə cərimə edib. Qəzet yazırdı ki, şahzadə Çarlz avtomobilini bir restoranın qarşısında saxlayıb və qəhvə içmək üçün içəri girib, bu zaman oradan keçən yol polisi əməkdaşı maşının qadağan olunmuş yerdə saxlandığını görərək dayanıb və cərimə vərəqəsi yazaraq şahzadəyə təqdim edib. Bu hərəkətinə görə rəisləri tərəfindən mükafatlandırılmış həmin polis işçisinin şəkli də qəzetdə verilmişdi.
Bu xəbər məni əməlli-başlı heyrətə saldı və Luizə dedim: «Sən təsəvvür edə bilərsənmi ki, Tehran polisinin işçisi Məhəmmədrzanı, yaxud onun qardaşlarından və bacılarından birini cərimə eləsin və canını da salamat qurtarsın?!»
Mən mərhum kürəkənimi və onun idarəçilik üsulunu tənqid etmək istəmirəm. Deməliyəm ki, bu fərq bizim mədəniyyətimiz və adət-ənənələrimizlə bağlıdır. Mən Amerikaya, İngiltərəyə, Rusiyaya, Avropanın digər ölkələrinə, hətta Madaqaskara və Qanaya səfərlərim zamanı heç vaxt görməmişəm ki, kimsə prezidentin əlini öpsün. Həqiqət naminə onu da deməliyəm ki, insanlar özləri Məhəmmədrzanın əlini öpür, yaxud özlərini onun ayaqlarına atırdılar.
Xaricdə yaşadığım bu illər ərzində mütaliəyə kifayət qədər vaxtım olub. Xüsusən İranda çıxan kitabları oxumaq məndə maraq doğurur. Görürəm ki, bəziləri Məhəmmədrzanı hədsiz təkəbbür və xudpəsəndlikdə ittiham edirlər. Əslində mən Məhəmmədrza ilə tanış olanda, o mənə utancaq və təvazökar bir insan təsiri bağışlamışdı. Amma sonralar ətrafındakı şəxslərin yaltaqlıq və əcaib epitetlər qoşmaqla onda təkəbbür hissini necə oyatdıqlarının şahidi oldum. Onlar şaha təlqin edirdilər ki, o bütün insanlardan fərqlənir və bir növ fövqəlbəşəri varlıqdır...
İngiltərədən qayıdandan sonra canıyanan bir ana kimi bütün gördüklərimi Fərəhə danışdım. Fərəh dedi: «Ana, o sistem İngilətərəyə yarayır, bu sistem də İrana! İran camaatı şahı Allahın kölgəsi bilir, necə ki, bizim milli şairimiz Firdovsi deyib: «Allahın hökmüdür şahın fərmanı!» Əgər şah İngiltərə kral ailəsinin üzvləri kimi şəhərdə adi adamların arasında gəzsə, beş dəqiqə də davam gətirməz! Bizim adamlar hələ o mədəniyyətə yetişməyiblər ki, adi insan kimi onların arasına çıxaq».
İndi, neçə illərdən bəri şahanə həyatla vidalaşdığım və qürbətdə ömrümün son günlərini yaşadığım bu vaxtda görürəm ki, qızım da səhv edirmiş. İnsan üçün maneəsiz və sərbəst şəkildə adamlar arasında olmaqdan böyük ləzzət yoxdur. Əminəm ki, Məhəmmədrza ömrü boyu bu ləzzəti dadmamış, qızım da şaha ərə gedəndən sonra ondan məhrum olmuşdu...
1965-ci il aprelin ortalarında Yaponiyaya bir aylıq səfərim də yaddaşımda silinməz izlər qoymuşdur. Düşünürəm ki, bu səfərin ən maraqlı səhifəsi imperator Hirohito və onun xanımı ilə görüşümüz oldu. Bizim üçün imperatorla on beş dəqiqəlik qısa görüş nəzərdə tutulmuşdu. Mən eşitmişdim ki, imperator yaponların nəzərində çox yüksək dəyərə malikdir və Yaponiya ikinci dünya müharibəsində təslim olanadək adi adamlar onun səsini eşitməmiş, üzünü görməmişdilər, hətta iyirminci yüzilliyin əvvəllərinə qədər yaponlar öz imperatorlarını ilahi bir varlıq sayırdılar.
İmperatorun hüzuruna daxil olanda onun ilk sualı belə oldu: «Yaponiyanı bəyəndinizmi?» Mən bir qədər Yaponiya təbiətinin gözəlliklərindən danışdım. İmperator bu təriflərdən xoşhal olub dedi: «Bilirsiniz, bizdə belə bir məsəl var: deyirlər, Allah-taala yeri yaradarkən Yaponiyanı yaddan çıxarıbmış, ona görə də sonradan cənnətdən bir parça kəsərək yerə gətirib və yaponları orada məskunlaşdırıb. Beləliklə, Yaponiya behiştin bir parçasıdır!»
Bu sözlər imperatorun öz ölkəsinə hədsiz məhəbbətinin göstəricisi idi. Mən sadə yaponlarda da öz vətənlərinə tükənməz sevginin şahidi oldum. Və istər-istəməz bunu Pəhləvi ailəsinin ilin on iki ayını xaricdə keçirən, əcnəbilərlə ailə quran, Amerika və Avropada mülk alıb oralara kapital qoyan bəzi üzvlərinin öz ölkələrinə münasibəti ilə müqayisə etdim. Mən burada heç kimin adını çəkmək fikrində deyiləm, yalnız onu demək istəyirəm ki, şahlıq quruluşunun dağılmasında təkcə Məhəmmədrza müqəssir deyildi. Şahın qardaş və bacılarının öz ölkələrinə heç bir bağlılığı yox idi. Rza şah İranı nə qədər sevir və onun inkişafına çalışırdısa, övladları vətənlərinə qarşı bir o qədər biganə idilər...
Diqqətimi cəlb edən digər bir məsələ imperator Hirohitonun öz kifir xanımına hədsiz bağlılığı oldu. Yaponların müqəddəs saydığı bu şəxsin təbii ki, istənilən gözəl qızı almaq imkanı vardı, amma o öz hakimiyyət və sərvətindən sui-istifadə etməyib bütün ömrünü bu kifir qadınla yaşamışdı. Öz-özümə dedim ki, İranda adi rəiyyətin də əlinə bir az pul gələn kimi arvadının üstünə günü gətirir, amma bu böyük insan bütün var-dövlətinə baxmayaraq, həyatını həmişəlik kifir bir qadına bağlayıb. Əhsən bu ləyaqətə!
Tehrana qayıdandan sonra Məhəmmədrza məndən soruşdu: «Hirohito sizə necə təsir bağışladı?» Dedim: «Məncə, adi bir adamdır. Özü də çox adi!» Məhəmmədrza dilləndi: «Adi adam imperator ola bilməz!» «Doğru buyurursunuz» – deyə cavab verdim. Söhbətimizi eşidən Fərəh özünü saxlaya bilməyib söylədi: «İmperator bu adı və mənsəbi atasından irsən alıb. Nə çoxdur ləyaqətli atanın ləyaqətsiz övladı!» Məhəmmədrza bir şey demədi, amma hiss etdim ki, Fərəhin bu sözləri ona bərk toxundu...
Rumıniyanın prezidenti Nikolaye Çauşesku da məndə böyük maraq doğurmuş və onun fikirləri mənə qəribə gəlmişdi. Mən həm Rumıniyaya səfər etmiş, həm də Çauşesku Tehrana gələrkən onu görmüşdüm. Belə düşünürəm ki, Çauşesku Rumıniya Kommunist Partiyasının rəhbəri, Şərqi Avropanın ən güclü şəxsiyyətlərindən biri və nəhayət, ölkə prezidenti olmazdan qabaq sadəlövh bir kəndli idi! Sanki onun üçün zaman dayanmışdı və o, orta əsrlərdə qalmışdı: heç bir vəchlə Qərbin tərəqqisini və sivilizasiyasını qəbul etmirdi. Məhəmmədrza və Fərəhlə birgə Buxarestə gedib Çauşeskunun qonağı olduğumuz zaman o açıq-aşkar Məhəmmədrzaya nəsihət verməyə çalışırdı. Xanımı ilə İrana gələndə də nəsihətçiliyindən əl çəkmirdi.
Məhəmmədrza bu fikirdə idi ki, kiçik ölkələr böyük dostları olmadan ayaq üstə dura və inkişafa nail ola bilməzlər. Amma Çauşesku deyirdi ki, böyük ölkələr kiçik dövlətləri qarət etmədən yaşaya bilməzlər.
Məhəmmədrza dünya liderlərindən ikisini dəli sayırdı və bunu dəfələrlə şəxsi söhbətlərdə müxtəlif münasibətlərlə bizə demişdi. Bunlardan biri Liviya rəhbəri polkovnik Qəzzafi, ikincisi də həmin Çauşesku idi!
Çauşesku Məhəmmədrza ilə görüşdə demişdi: «İran və Orta Şərqin neft hasilatçısı olan digər ölkələri güclü bir təşkilat yaratmalı, nefti özləri çıxarıb özləri satmalıdırlar». O əlavə etmişdi ki, İkinci Dünya müharibəsinə qədər Rumıniya Avropanın neft ixrac edən dövlətlərindən biri idi, amma xarici şirkətlər ölkədəki nefti son barrelinə qədər qarət edib ekoloji şəraitə ağır zərbə vuraraq aradan çıxdılar. Çauşesku deyirdi: «Qərblilərin neft müqabilində sizə verdikləri pul yalnız neftin ixracı üçün lazım olan avadanlığın alınmasına çatır, əlbəttə, bir az da özünüzə qalır ki, acından ölməyəsiniz və nefti çıxarıb onlara verə biləsiniz».
Danışıqlardan sonra Məhəmmədrza demişdi: «Vallah, bu kişi dəlidir! İki ölkə arasında əlaqələrə dair müzakirələr aparmaq əvəzinə, vaxtının çoxunu antiqərb təbliğatına sərf edir».
Tehranda olarkən, Çauşesku Məhəmmədrza ilə birgə ingilis avtomobili istehsal edən «İran-nasional» zavoduna getmişdi. Məhəmmədrza yenicə istehsalına başlanılan «Peykan» avtomobilini İran sənayesinin qələbəsi kimi fəxrlə ona göstərmişdi. Amma Çauşesku demişdi: «Siz Britaniya iqtisadiyyatının xeyrinə ingilis avtomobili buraxıb öz camaatınıza satmaqdansa, at bəsləsəniz daha yaxşı olar!» Onun bu təklifindən heyrətlənən Məhəmmədrza deyirdi: «Bu kişi əsl kəndli kimi siyasətin qaydalarını da bilmir».
Mən görürdüm ki, Məhəmmədrza ilə Çauşeskunun düşüncə tərzi və baxışları arasında yerdən göyə qədər fərq var. Amma onu da sezirdim ki, Məhəmmədrza Çauşeskunu «kəndli» adlandırıb onun fikirləri ilə razılaşmasa da, qəlbində ona hörmət bəsləyir və onun qeyri-adi sözlərindən sonra düşüncələrə dalır.
Rumıniyaya cavab səfərində biz dünyanın başqa yerlərindən fərqli bir ölkə ilə qarşılaşdıq. Mən o vaxta qədər Şərqi Avropa ölkələrinə getməmişdim. Bundan qabaq Fransa və İngiltərə kimi Qərb dövlətlərində olmuşdum, amma Rumıniyada başqa bir həyat tərzi hökm sürürdü: həyatın ahəngi çox aram idi. Paris və Londonun küçələrindən fərqli olaraq, insanlar ora-bura tələsmirdilər. Belə təəssürat yaranırdı ki, insanların əsəbləri daha sakitdir; onlar daha gümrah və daha gülərüz idilər. Qərbi Avropa şəhərlərindəki basabas və tıxaclardan burada əsər-əlamət yox idi. Səma daha mavi, ağaclar daha yaşıl görünürdülər.
Mən bu təəssüratımı qızımla bölüşdüm. Fərəh dedi: «Səbəbi budur ki, Rumıniya və Şərqi Avropanın digər ölkələri sənayeləşmədən geri qalıblar. Bu ölkələrin iqtisadiyyatı hələ də əkinçilik və maldarlığa əsaslanır. Ona görə də ətraf mühit çirklənməyə məruz qalmayıb». Bu söhbəti eşidən Məhəmmədrza söylədi: «Sizə demirdim ki, bunlar kəndlidir?!»
Buxarestdə Çauşesku bizi avtomobil zavoduna apardı. Bu zavodun istehsal etdiyi avtomobil çox kiçik idi və köhnəlmiş model sayıla bilərdi. Çauşesku bizim həmin avtomobilə həqarətlə baxdığımızı sezib dilləndi: «Bu avtomobilin başqalarından bir çox üstünlükləri var!» Və bizim təəccüb içində olduğumuzu görüb əlavə etdi: «Əsas üstünlüyü də budur ki, bütün hissələrini özümüz istehsal edirik, yəni tam milli məhsuldur!»
Gecələr Buxarestin məhəllələrində növbə ilə işığı söndürürdülər. Hətta bizim şəhərdə olduğumuz müddətdə də elektrikin verilməsindəki fasilələr davam edirdi. Çauşesku bu barədə deyirdi: «Bizim elektrik stansiyalarını yanacaqla təmin etmək sahəsində imkanlarımız məhduddur, amma çalışırıq ki, öz imkanlarımızla kifayətlənək. Ona görə də işıqda bir neçə saat artıq yaşamaq xatirinə xaricilərdən borc almaq və müstəmləkəçilərdən asılı vəziyyətə düşmək istəmirik».
Çauşesku Qərbi Avropa ölkələrinin əksəriyyətini də müstəmləkə sayır və deyirdi: «Qərb ölkələri də müstəmləkədir – yəhudi kapitalistlərinin və transmilli şirkətlərin müstəmləkəsi!» Ümumiyyətlə, Çauşesku Qərbə çox pessimistcəsinə yanaşır və belə hesab edirdi ki, Qərb əxlaqi meyarlardan və insani dəyərlərdən məhrumdur.
Məhəmmədrza ilə Çauşesku arasında kəskin müzakirələr hətta iqamətgahımızın həyətində gəzişərkən də davam edirdi, amma bu, vaxtımızın xoş keçməsinə əsla mane olmurdu. Buxarestdə bizim şərəfimizə verilən ziyafət Londondakı Bukingem, yaxud Parisdəki Versal saraylarındakı ziyafətlər qədər təntənəli və dəbdəbəli deyildi, amma buradakı yeməklər daha ləziz idi. Rumın musiqisi də Qərb musiqisinə baxanda daha ürəyəyatımlı təsir bağışlayırdı. Əlbəttə, bu məsələlərdə bizim zövqlərimiz ayrı-ayrı idi. Mən əyalətdə doğulduğum və şahla Fərəhdən fərqli olaraq yeniyetməlik çağlarımı Avropada keçirmədiyim üçün zövq baxımından «kəndli» Çauşeskuya daha yaxın idim...
Ümumiyyətlə, mən şah ailəsinin üzvü olduğum müddətdə heç vaxt özümü üçüncü təbəqədən olan, əri və uşaqları ilə birgə asudə və sadə həyat sürən hər hansı bir qadından daha xoşbəxt saymamışam. Rəsmi davranış normaları mənim üçün əsl problem idi və tədricən kürəkənim, qızım və nəvələrimlə münasibətlərim də etiketə çevrilmişdi – bu isə istər-istəməz ən dəruni hisslərin də rəngini itirməsinə səbəb olurdu...

"AĞ İNQİLAB"DAN İSLAM İNQİLABINA

Burada ən əvvəl bir şəxs barədə danışmalıyam ki, o da Əli Əminidir. Əli Əmini namaz qılan, oruc tutan mömin bir adam idi. Məkkəyə gedib hacı da olmuşdu. Özü də xanım Fəxrüddövlə Qacarın oğlu idi. Mən onun şahla əlaqələrinin tarixçəsi barədə çox şey bilmirəm. Yalnız onu deyə bilərəm ki, şahla Fərəhin evliliklərinin ilk dövründə arabir Məhəmmədrzanın yanına gələrdi. Sonralar baş nazir olduğu zaman ölkədə müəyyən islahatlar həyata keçirməyə çalışdı. Lakin məmləkətin işlərinə şahla onun baxışları üst-üstə düşmədi. Belə ki, Fərəh deyirdi: "Əli Əmini Amerika demokratlarına meyllidir, şah isə demokratları bəyənmir, buna görə də sözləri düz gəlmir". Xülasə, Məhəmmədrza Əli Əmini ilə işləyə bilməyib onu istefaya göndərdi və onun siyasi fəaliyyətinə qadağa qoydu. Əli Əmini həm də iri mülkədar idi. Baharıstan meydanı yaxınlığındakı ata evində yaşayırdı. Bir qardaşı da ordunun yüksək rütbəli zabiti idi. Fərəh həmişə deyirdi ki, Əli Əmini amerikalıların etimad bəslədiyi bir adamdır və onlar dəfələrlə onu Məhəmmədrzaya tapşırıblar. Bu tapşırılma necə həyata keçirilirdi? Misal üçün, şahla Fərəh Con və Jaklin Kennedilərin dəvətilə Vaşinqtona getmişdilər. Elə ilk görüşdəcə Kennedi şahdan soruşmuşdu: "Bizim dostumuz cənab Əmininin kefi necədir?" Arif olan anlayır ki, şah Ağ Evə ayaq basan kimi Amerika prezidenti Əli Əminini soruşursa, bu nə deməkdir. Fərəh eyni zamanda deyirdi: "Kennedi hakimiyyətə gələn gündən İranda köklü dəyişikliklər etmək fikrinə düşüb. Əmini də şahın yerinə namizəd kimi nəzərdə tutulub". Amerika demokratları istəyirdilər ki, İranda idarə üsulunu dəyişdirib respublika qursunlar və Əli Əmini də prezident olsun. Amma şah respublikaçılarla səmimi münasibətləri sayəsində Kennedinin bu planına mane oldu; İrana münasibətdə ABŞ siyasi elitasının iki qanadı arasındakı ixtilaflar bu niyyətin gerçəkləşməsinə imkan vermədi. Bununla belə, Məhəmmədrza amerikalıların təzyiqləri ilə hesablaşmaq məcburiyyətində qaldı və Vaşinqtonun İranda torpaq mülkiyyətçiliyini dəyişdirmək, siyasi və ictimai islahatlar həyata keçirmək üçün hazırladığı proqramı özü reallaşdırmalı oldu. 1963-cü il yanvarın 26-da şah "ağ inqilabın" altı prinsipini xalqa elan etdi. Bu prinsiplər Amerika
mütəxəssislərinin hazırladığı həmən proqramdan götürülmüşdü...
Məhəmmədrzanın iki nəfərdən bərk zəhləsi gedirdi: birincisi, doktor Məhəmməd Müsəddiqdən, ikincisi də Əli Əminidən. Doktor Müsəddiqdən o qədər acığı gəlirdi ki, hətta heç kəs onun hüzurunda Müsəddiqin adını belə çəkməyə cürət eləmirdi. O zamankı hökumət üzvlərindən birinin familiyası "Müsəddiqi" idi və o şahın hüzurunda familiyası çəkilməsin deyə, saraydakı qarşılama mərasimlərinə gəlmirdi. Mən Məhəmmədrzanın dilindən bir neçə dəfə söyüş eşitmişəm, o da Əli Əmininin ünvanına.
1977-ci ilin yazında ölkə böhran həddinə çatmışdı. Əli Əmini yenidən sarayda peyda oldu. O, pırpız qaşları, qartal burnu və domba gözləri ilə şam süfrəsi arxasında Məhəmmədrza, Fərəh, Əşrəf və bəzən də mənimlə üzbəüz oturub nəzərlərini şahın sifətinə zilləyərdi. Şah ondan məsləhət istəyir, ölkəni qorumaq, böhranın qarşısını almaq üçün təklif gözləyirdi. Əli Əmini lal kimi şahın sözlərini dinləyər, axırda da dillənərdi: "Qoyun fikirləşim!" O gedən kimi Məhəmmədrza deyərdi: "Bu anası ... amerikalıların nökəridir. İndi gedib bütün söhbəti öz ağalarına xəbər verəcək!" Mən bir dəfə cəsarət edib soruşdum: "Əlahəzrət, Əmininin hər şeyi amerikalılara çatdırdığını bildiyiniz halda niyə onunla məsləhətləşirsiniz?" Şah cavab verdi: "Mən amerikalıların bilməsini istədiyim şeyləri bu ... deyirəm ki, onların qulağına çatdırsın!"
Məhəmmədrza SAVAK-ın verdiyi məlumatlara əsaslanıb deyirdi: "Əli Əmini hələ Amerikada oxuduğu zaman Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi ilə əməkdaşlığıa cəlb olunub və hətta bir müddət Türkiyədə MKİ üçün casusluq edib". Onu da deyim ki, Əli Əmininin ikili vətəndaşlığı vardı, yəni İranla yanaşı həm də ABŞ vətəndaşı idi. Bizim hamımızdan məlumatlı olan Məhəmmədrza tez-tez gileylənirdi: "Amerikalılar və ingilislər mənimlə dostluq edib hakimiyyətimi müdafiə etməklə bərabər, mənə alternativ də hazırlayırlar. Onlar Amerika və Avropada oxuyan iranlı tələbələri əməkdaşlığa cəlb edib onlara maya qoyur və qara gün üçün saxlayırlar ki, lazım olanda qollarını çırmalayıb işə girişsinlər".
Məhəmmədrza xəstəlik dərəcəsində hamıdan şübhələnirdi. İnqilabın ilk günlərində bizim o vaxtadək tanımadığımız bir çox ruhanilərin və siyasətçilərin adları dillərə düşmüşdü, qəzetlər onların şəkillərini dərc edirdi. Şah onların hər birini Amerika və İngiltərənin xeyrinə casusluqda ittiham edib deyirdi ki, bunların hamısı amerikalıların və ingilislərn nökəridir. Bu xasiyyət Məhəmməd-rzada əvvəllər də vardı, amma 1977-ci ildən sonra o, hamıya ingilis və Amerika casusu, xarici neft şirkətlərinin əlaltısı kimi baxmağa başlamışdı. O, Əli Əminiyə "Əli Nefti" deyir və bildirirdi ki, Əli Əmini də xarici şirkətlərin nökəridir. Mollaları isə "qara irtica" adlandırırdı. İnsanlar onun bu ifadəsinin mənasını axıradək bilmirdilər. Mən hətta ciddi araşdırmalarda da Məhəmmədrzanın bu ifadə ilə nə demək istədiyinin açıqlanmasına rast gəlməmişəm. İrtica məsələsi aydındır, amma nə üçün qara? İlk vaxtlar Məhəmmədrza "qara neft irticası" deyirdi və əlavə edirdi ki, bu mollalar hamısı ingilis neft şirkətlərinin və onların amerikalı şəriklərinin nökərləridir! Sonralar tudəçilər şimal neftinin SSRİ-yə verilməsini tələb edəndə, Məhəmmədrza onları mollalarla bir tərəziyə qoyub "qırmızı və qara irtica" deməyə başladı.
Əli Əmini mollaguna bir adam idi və bir dəfə ruhanilərin üstündə onun şahla möhkəm mübahisəsi düşmüşdü. Deməliyəm ki, Təbriz camaatı qiyama başlayanda Məhəmmədrza başını itirmiş və sanki əvvəlki fikirlərini unudaraq demişdi: "Bunlar sərhədin o tərəfindən (yəni SSRİ-dən) gəliblər, hamısı da tudəçidirlər!" O vaxtlar az qala hər gün şah Əli Əminini yanına çağırtdırırdı. Əmini şah tərəfindən nüfuzlu mollalarla münasibətlər üzrə məsul şəxs idi. O, müntəzəm olaraq Quma gedib-gəlir və şaha məlumat verirdi. Onun Seyid Kazım Şəriətmədari ilə əlaqələri daha intensiv xarakter daşıyırdı. Mən özüm şəriət məsələlərində Tehranda yaşayan ayətullah Xansarini təqlid edirdim, amma Məhəmmədrza ayətullah Seyid Kazım Şəriətmədari ilə sıx əlaqə saxlayır və ona maliyyə yardımı göstərirdi. Rza doğulanda Şəriətmədari şah ailəsini təbrik etmişdi, arabir də Qumdan telefon açıb əlahəzrətə və mənim əziz nəvələrimə dualar edirdi. O, qətiyyən şahlığın əleyhdarı deyildi. Şəriətmədari islahatçı ruhanilərin bir nümunəsi idi. O, mühafizəkar ruhanilərin irticaçı dünyagörüşü çərçivəsindən kənara çıxmış və sivil dünyanın reallıqları ilə barışmışdı. Uşaqlarını da oxumaq üçün xaricə göndərmişdi. O, Məhəmmədrzanın dövründə İranın hərtərəfli inkişaf etdiyi qənaətində idi, özü də bu mövqeyində tək deyildi: Qumdakı bir çox digər görkəmli ruhanilər də Məhəmmədrzanın tərəfdarı idilər...
Əli Əmini çox çalışırdı ki, İranda yaşayan ruhaniləri Xomeynidən ayırsın və ölkə xaricində olan Xomeyni şaha qarşı mübarizəsində tək qalsın. Bir çox görkəmli ruhanilər, o cümlədən, həmin Şəriətmədari gizlində Əli Əminiyə demişdilər ki, Xomeyni avantürist bir şəxsdir və onu qəbul etmirlər. Amma camaat arasında nüfuzlarını qorumaq üçün aşkarda onu müdafiə edirdilər. Biz bu ikibaşlı mövqeyi anlamaqda çətinlik çəkirdik.
Burada ilk dəfə açıqlamaq istəyirəm ki, Seyid Kazım Şəriətmədari böhranın ən şiddətli çağında Əli Əmini ilə birlikdə gizlicə Qumdan Tehrana gələrək, Niyavəran sarayında şahla görüşmüşdü. Görüş zamanı Məhəmmədrza Şəriətmədaridən tələb etmişdi ki, nə yolla olursa-olsun, Xomeynini susmağa razı salsın, ya da onun əleyhinə çıxsın. Şəriətmədari də heç bir etiketə riayət etmədən şahın hər iki təklifini rədd edib demişdi ki, bu işləri görmək iqtidarında deyil: əvvəla, Xomeyni heç kəsin sözünə qulaq asmır, ikincisi, onun əleyhinə çıxmaq siyasi intihar kimi bir şeydir! Bu görüşdən sonra şah bəzi yaxın adamlarına, o cümlədən, Fərəhə demişdi: "Elə bir qüdrətli ruhani yoxdur ki, onu Xomeyniyə qarşı qoyaq".
Şəriətmədarinin saraya gediş-gəlişi son dərəcə məxfi bir şəraitdə həyata keçirilsə də, işin üstü açıldı və "Bi-Bi-Si" radiosu Məhəmmədrza ilə Şəriətmədari arasındakı müzakirələr barədə məlumat yaydı. Bir neçə gündən sonra xəbər çatdı ki, hərbçilər Şəriətmədarinin Qumdakı evinə hücum edərək, həyətdə toplanmış bir çox adamlara xəsarət yetiriblər. Məhəmmədrza bu xəbərdən bərk təəssüflənib SAVAK-ın rəsi general Nasir Müqəddəmdən izahat istədi. Müqəddəm bildirdi ki, bu hücum ayətullahın böyük oğlu Həsən Şəriətmədarinin istəyi əsasında həyata keçirilib. Belə ki, London radiosu şahla Şəriətmədarinin görüşü barədə məlumat verdikdən sonra ayətullahın əleyhinə cürbəcür şayiələr yayılmağa başlayıb, o cümlədən bu məsələyə diqqət çəkilib ki, niyə hökumət qüvvələri Şəriətmədarinin evi qarşısında insanların toplaşmasına mane olmur? Beləliklə, ayətullahın hökumətlə işbirliyində olması və şahı müdafiə etməsi barədə şübhələr artıb. Bunu görən ayətullahın böyük oğlu və əsas məsləhətçisi təhlükəsizlik qüvvələrindən xahiş edib ki, atasının evinə nümayişkaranə bir hücum çəkərək, bir qisim insanları döysünlər. Sonradan Şəriətmədari Qum hərbi komendantına söyləmişdi: "Mən dedim ki, döyün, amma bu qədər möhkəm yox!" General Nasir Müqəddəm bu əhvalatı danışandan sonra neçə aydan bəri üzü gülməyən şahın çöhrəsinə gülüş qondu. Hətta sonrakı bir neçə gün ərzində də o, Şəriətmədarinin sözlərini xatırlayıb ürəkdən gülürdü...

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


(davamı olacaq)



Davamı

ÖMRÜN MÜDRİKLİK ÇAĞI

Bu günlərdə görkəmli mətnşünas-alim, filologiya elmləri doktoru, Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Tahir Əhməd oğlu Məhərrəmovun 85 yaşı tamam olur. Tahir müəllimin keşməkeşli və şərəfli ömür yolu elmə təmənnasız xidmətin parlaq nümunəsidir.

T.Məhərrəmov 1916-cı il dekabrın 20-də Qazax mahalının Aşağı Əskipara kəndində anadan olmuşdur. Ilk təhsilini doğma kəndində alan T.Məhərrəmov Qazax Pedaqoji texnikumuna daxil olmuş, oranı bitirdikdən sonra rayonun Aşağı Əskipara və Tatlı kəndlərində müəllim işləmişdir.
1940-cı ildə hərbi xidmətə çağrılan T.Məhərrəmov az sonra başlanmış Böyük Vətən müharibəsinin odundan-alovundan keçərək, Qələbə günunə qədər ordu sıralarında faşizmə qarşı döyüşmuşdür. Onun Ukrayna cəbhəsindən - Poltava, Kiyev, Rovno və Jitomirdən başlanan döyüş yolu Polşa və Macarıstandan keçərək, Almaniyada başa çatmışdır. Faşizmə qarşı mübarizədə göstərdiyi igidliyə görə o, "II dərəcəli Vətən müharibəsi" ordeni ilə təltif olunmuşdur.
1945-ci ildə ordudan tərxis olunduqdan sonra bir müddət Ağdaş rayon xalq maarifi şöbəsində çalışan T.Məhərrəmov 1946-cı ildə özünün çoxdankı arzusunu – ali təhsil almaq istəyini gerçəkləşdirmək üçün S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU-nun) şərqşünaslıq faküItəsinə daxil olur və 1951-ci ildə həmin fakültəni fərqlənmə diplomu ilə bitirlr.
Bir neçə il Bakının Balaxanı və Zabrat kəndlərində fars dili müəllimi işləyir və nəhayət, elmə bitlb-tükənməyən marağı onu Azərbaycan Elmlər Akademiyasına gətirib çıxarır. 1958-ci ilin martında yenicə уaradı1mış Şərqşünaslıq İnstitutunda (o vaxtlar Yaxın və Orta Şərq xalqları İnstitutu adlanırdı) elmi fəaliyyətə başlayan T.Məhərrəmov həyatını bütünlüklə bu instituta bağlayır. 1964-cü ildə namizədlik, 1975-ci ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edən T.Məhərrəmov uzun illər instltutun mətnşünaslıq şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. Bu illər ərzində Tahir müəllimin qələmindən altı kitab, yüzə yaxın elmi məqalə çıxmışdır. Onun əsərləri təkcə Bakıda deyil, Moskvada, Daşkənddə, Tehranda, Tbilisidə, Dehlidə və Düşənbədə nəşr olunmuşdur. O, bir çox ümumittifaq və beynəlxalq elml məclislərdə Azərbaycan şərqşünaslığını ləyaqətlə təmsil etmişdir. Çoxillik səmərəli fəaliyyətinə görə o, keçmiş SSRİ-nin ən yüksək mükafatlarından biri olan "Şərəf nişanı" ordeni ilə, eləcə də bir sıra medallarla təltif olunmuşdur.
T.Məhərrəmov əsası mərhum akademik Ə.Ə.Əlizadə tərəfindən qoyulmuş milli mətnşünaslıq məktəbinin görkəmli və aparıcı nümayəndələrindən biridir. Bəllidir ki, mətnşünaslıq, xüsusən Şərq əlyazmalarının mətnşünaslığı filologiyanın ən çətin və mürəkkəb sahələrindən biridir. Müxtəlif əlyazma nüsxələri əsasında elmi-tənqidi mətnlərin hazırlanması mətnşünasdan xüsusi istedad, geniş erudisiya və ən başlıcası, tükənməz zəhmətkeşlik tələb edir. 43 illik elmi fəaliyyətinin nəticələri T.Məhərrəmovun bu keyfiyyətləri özündə cəmləşdirdiyini sübuta yetirmişdir.
Tahir müəllimin mətnşünaslıq fəaliyyəti onun nizamişünaslığa daimi elmi marağı ilə üzvi surətdə bağlıdır. Belə ki, onun həm namizədlik, həm də doktorluq dissertasiyası farsdilli poeziyada Nizami məktəbinin ən görkəmli nümayəndəsinin - böyük hind şairi Əmir Xosrov Dehləvinin yaradıcılığına həsr olunmuşdur. Eyni zamanda Tahir müəllim Əmir Xosrovun "Xəmsə"sinə daxil olan "Məcnun və Leyli" və "Mətləül-ənvar" poemalarının elmi-tənqidi mətnini hazırlamışdır. Moskvada "Nauka" nəşriyyatında böyük tirajla nəşr edilən bu mətnlər nəinki keçmiş SSRİ-də, eləcə də beynəlxalq aləmdə yüksək qiymət almışdır. Lakin Tahir müəllimin mətnşünaslıq fəaliyətinin zirvəsi, mənim fikrimcə, Nizaminin "Yeddi gözəl" poemasının elmi-tənqidi mətnidir. 14 əlyazma və iki çap nüsxəsi əsasında hazırlanmış bu mətn də 1987-ci ildə Moskvada nəşr edilmişdir. Bu işin necə böyük zəhmət tələb etdiyini mütəxəssislər yaxşı bilir, lakin mətnşünaslıqdan uzaq olan şəxslər də 16 mətnin misra-misra, sözbəsöz tutuşdurulmasının sadəcə texniki baxımdan nə demək olduğunu təsəvvür edə bilərlər. Məhz bu gərgin əməyi sayəsində Tahir müəllim “Həft peykər"in V.Dəstgirdi və Yan Ripka kimi ünlü alimlər tərəfindən nəşr оlunmuş mətnlərindən daha kamil bir mətninin ortaya qoyulmasına müvəffəq olmuşdur.
1980-сi illərdən başlayaraq, T.Məhərrəmov Nizaminin daha bir görkəmli davamçısının - yaradıcılığı demək olar ki, öyrənilməmiş Əşrəf Marağayinin ədəbi irsinin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Və mübaliğəsiz deyə bilərik ki, Tahir müəllim əslində Əşrəf Marağayini eim aləmi üçün kəşf etmişdir. Əşrəfin lirikasını və "Xəmsə"sini hərtərəfli öyrənən alim onun barəsində bir sıra məqalələrlə çıxış etmiş, həmçinin "Xəmsə"yə daxil olan beş poemanın elmi-tənqidi mətnlərini hazırlamışdır. Təəssüf ki, həmin mətnlər indiyə qədər çap olunub elmi ictimaiyyətə çatdırılmamışdır. Əşrəf yaradıcılığı ilə bağlı çoxillik axtarışlarının məhsulu olan "Əşrəf Marağayi (həyatı və yaradıcılığı)” adlı iri həcmli monoqrafiyası "Elm" nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdir. Monoqrafiyanın elmi redaktorlarından biri kimi mən əsərin çapa hazırlanması zamanı Tahir müəllimin şəxsiyyətinə daha yaxından bələd oldum, ən başlıcası isə onun yaşlı nəslin nümayəndələri üçün о qədər də xarakterik olmayan bir keyfiyyətinin – tənqidi fikrə dözümlü münasibətinin şahidi oldum. Talıir müəllimin elmdə bu məqama yetişməsinin əsas səbəblərindən biri də, məncə, həmin xüsusiyyət olmuşdur.
T.Məhərrəmov təkcə klassik abidələrin tənqidi mətnlərinin hazırlanması sahəsində deyil, həm də onların dilimizə tərcüməsi istiqamətində xidmətlər göstərmişdir. O, Nasir Xosrov Ələvinin "Səfərnamə"si kimi mürəkkəb bir əsəri uğurla Azərbaycan dilinə çevirmiş və həmin əsər mərhum akademik Ziya Bünyadovun redaktəsi ilə 1997-ci ildə "Elm" nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdir.
Yaşının ixtiyar çağına, səhhətindəki müəyyən problemlərə baxmayaraq, Tahir müəllim bu gün də rahat dayanmır, gənclik ehtirası ilə oxuyub-öyrənməyə, yazıb-yaratmağa çalışır. İnanırıq ki, ömrün zirvəsində də gənclik şövqünü saxlayan Tahir müəllim hələ uzun illər cavanlarla bir sırada addımlayacaq, öz dəyərli məsləhətləri ilə elmimizin inkişafına yardımçı olacaqdır.


P.S. Bu yazı 2001-ci ildə qələmə alınmış və elə o zaman “Elm” qəzetində (25.12.2001) çap olunmuşdur. 2006-cı ildə 90 illiyi qeyd edilən Tahir Məhərrəmov Prezident təqaüdünə layiq görülmüşdür. Mən keçirdiyi insult nəticəsində fiziki durumu çox da yaxşı olmayan bu dözümlü və fədakar insana, cəfakeş və təvazökar alimə bir daha can sağlığı diləməyi özümə borc bilirəm. Tanrı yardımçınız olsun, Tahir müəllim!

Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

Hamid Əhmədi. MƏCNUN

(hekayə)

Oğlan ayağın tormozdan götürüb soruşdu:
- İyirmi altısıydı, ya iyirmi doqquzu?
Qız gülümsədi:
- Sən hər il bunu soruşursan…
Doğrusu da, oğlan hər il bu zaman bunu soruşardı, nədənini heç biri bilmirdi.
Qırmızı çırağın dalısında dayanmışdılar, hava tutulmuşdu. Oğlan qızla bu gün birlikdə eşiyə çıxmaq üçün gecə min müsibətlə maşını atasından istəmişdi. Gəlmişdilər səkkiz il qabağı yada salıb günlərin keçirsinlər.
Çıraq yaşıl oldu. Oğlan maşını yola salıb dedi:
- O duvarı da uçurdublar, yeri boş qalıb.
Qız başını şüşədən çıxardıb, gözlərin yumub dedi:
- Ürəyim sıxılır oranı görəndə, o duvar… – yel saçlarını oynadırdı, – o duvar bizim sevgimizə şahiddi.
Başını içəri gətirib:
- Yadında, yarım saat ikimiz dinməz-danışmaz oturmuşduq? – dedi.

Hərdən bir maşın gəlir-gedir, bura bir xəlvət xiyavandır, iki tərəfi də söyüdlə kölgələnib, darıxmalı payız axşamı da olsa, özünə görə gəzməli yerdi, xəlvət, sakit.
İki nəfər o başdan gəlir, payızın bu xəlvət xiyavanının yarpaqların ayaqlaya-ayaqlaya. Qız bir nimkət1 göstərir, ona sarı gedirlər. Bir tikə duvar nimkətin dalısında var, o əl-bu əli boşdu. «Bu duvar burada nə üçündü?» – ikisinin fikrindən keçir. Bir yarpaq yerə düşür, onlar oturub səssiz yerə baxırlar, biri-birinin başmaqlarına…

Oğlan ayağın basır tormoza. Xəlvət xiyavan hələ də xəlvətdi (ancaq belə nəzərə gəlir). Bir yarpaq yerə düşür, ikisi də duvarla nimkətin boş yerinə baxırlar. Qız oğlanın əlindən yapışır:
- Səkkiz il oldu – deyir.
İki nəfər o başdan gəlir, bir oğlan, bir qız. Nəzərə gəlir halları xoşdu, payızın yarpaqlarını ayaqlaya-ayaqlaya burada dayanan iki nəfərə baxırlar. Oğlan qıza deyir (hansı oğlan hansı qıza, mən də bilmirəm):
- Duvarın yeri gör nə boşdu…
Qız fikrində deyir: «Mən burda doğulmuşam, göbəyimi burda kəsiblər, elə burda da basdırılmışam».
Oğlan ağlayıb deyir:
- Mənim anam da burda basdırılıb.
Bir ağ paltarlı kişi onlara yaxınlaşır, oğlana sarı gəlir, əlin oğlanın çiyninə qoyub deyir:
- Ağlama, hamı öləcək, sən indi Deep Depression mərhələsindəsən, darıxma…
Sonra cibindən rəngli-rəngli həblər çıxardıb verir oğlana:
- Bunları at, halın düzələr.
Sonra millət yığışır bunların başına. O iki nəfər də gəlir, onlara oxşadıqlarından təəccüb eləyib ağlayırlar. Millət ağlayır… (Bəlkə də gülür).
Xiyavan bala-bala şuluğlaşır, hər tərəfdən adamlar gəlir. «Görəsən, nə xəbərdi?» - qızla oğlanın fikrindən keçir.
Kamera gətirirlər, duvarın yerinə duvara oxşar bir panel qoyurlar, bir nimkət.
Hər yer adamdı, amma heç birindən səs çıxmır. (Səssiz ağlayıb-gülürlər, ağlaya-ağlaya gülürlər).
Oğlan fikirləşir: «Görəsən, maşının qapısın bağadım? Maşına bir zad olsa, atam öldürər».
Həmin kişi deyir:
- Mən sənin atanam, qorxma, öldürməyəcəm səni…
Söyüdlərdən projektor aslayırlar, hər yer işıq olur. Qız qorxudan oğlana yaxınlaşır, oğlan bağrına basır qızı.
Millətin içindən bir nəfər mikrofon əlində eşiyə çıxır, elə çıxır deyəsən, millət bir-birinə yapışılmış bir şeydi, su kimi.
İndi mikrofonlu kişi səsin alıb başına, amplifayerlər qulaqları yırtır.
Sözlərin heç birini düşünmək olmur. Qız yavaşcadan:
- Nə deyir? - soruşur.
Səs kəsilir. Millət su kimi axır qanovlara, pox qoxusu dünyanı götürür, itir-batır, duvarı gətirənlər duvarı aparırlar, duvarın yeri yenə boş qalır, nimkətin də, projektorlar da söndürülür, mikrofonlu kişinin yerə düşmüş mikrofonu da götürülür.
Qız qalır oğlanla və maşın və söyüdlər yarpaqların tökə-tökə.
Qız fikrində soruşur: «Nə xəbər idi? Sən də mən görənləri gördün?»
Oğlan bir siqar alışdırır. O biri oğlanın da siqarın alışdırır, yerə baxır.
- Görəsən, bu adda xiyavan var heç? – soruşur.
O biri oğlan soruşur:
- Görəsən, biz doğruyuq, yoxsa yalan?
Qız fikrində deyir: «Yox, bu adda xiyavan qalıb səkkiz il qabaq iyirmi altısında».
Qız fikrində deyir: «Biz yalanıq, yalan…»
Sonra soruşur:
- İyirmi altısı idi, ya iyirmi doqquzu?...

_______
Nimkət – skamya



Davamı

İmamverdi Həmidov. İKİ DAHİ HAQQINDA BİR KİTAB

Bu yaxınlarda işıq üzü görmüş "Sədi və Hafiz" adlı həcmcə çox da böyük olmayan kitabı gördükdə, alimlərimiz arasında müdrik Şərq ədəbiyyatına marağın davam etdiyini duydum və bu sahə ilə bağlı olan şəxs kimi fərəhləndim. Fərəhimin bir səbəbi də odur ki, kitabın müəllifi Şərq ədəbiyyatının istedadlı tədqiqatçısı, filologiya elmləri namizədi Məsiağa Məhəmmədidir. Başqa bir tərəfdən, dünya şöhrətli bu iki şəxsiyyətin həyatı və əsərlərinin öyrənilməsi ilə ölkəmizdə prof. Rüstəm Əliyev kimi istedadlı alim məşğul olmuş, Mirmehdi Seyidzadə və Əbülfəz Hüseyni onların qəzəllərini ustalıqla dilimizə tərcümə etmiş, şərqşünaslığımıza dəyərli töhfələr vermişlər. Onlardan sonra bu sahədə sanki bir boşluq görünməkdədir. Böyük liriklər Sədi və Hafizin sadə və sehrli sözlərində ifadə edilmiş didaktik və kamil məzmuna müraciət edən müəllif klassik bəşər ədəbiyyatının bugünkü dəyərini oxucularımıza açıqlamaqla faydalı iş görmüşdür. Kitabın redaktoru və ön sözün müəllifi Əlibala Hacızadə iki böyük sənətkar haqqında sözü özünə yaraşan obrazlı dildə belə başlayır: “Səkkiz əsrdən bəri dünyanın müxtəlif məmləkətlərində Şirazın iki bülbülünün sirli-sehrli nəğmələrinin əfsununa düşmüş insanlar – söz-sənət, elm mütəfəkkirləri о bülbüllər haqqında heyrət və təəccüblərini ifadə edən nəğmələr oxumuşlar, indi də oxuyurlar və gələcəkdə də oxuyacaqlar".

İki bölmədən ibarət olan kitabın birincl bölməsi "Sədi: həqiqət və gözəllik şairi" adlanır. Bu bölmədə müəllif Şeyx Sədi Şirazinin (1209-1291) həyatı haqqında nisbətən geniş məlumat verməyə çalışmış və onun əsərlərini fərqləndirən başlıca məqamları oxuculara çatdırmaq istəmişdir. Şairin həyatını onun dövrü və mühiti ilə bağlı şəkildə təqdim edən M.Məhəmmədi Sədinin təhsili, müəllimləri və ünsiyyətdə olduğu şəxslər haqqında məlumatları mötəbər qaynaqlardan götürmüşdür. O, özünə qədər şairin həyatına aid irəli sürülmüş mübahisəli fikirlərə də münasibətini bildirmişdir. Bunlara Sədinin doğum tarixi, "Bustan" və "Gülüstan"ın yazıldığı tarix, Şiraza qayıtmasına qədərki ədəbi fəaliyyətini misal gətirmək olar. Sədinin həyatı zəngin hadisələrlə doludur. Onun oxuyub öyrəndiyi mütəfəkkirlər Əbu Hamid Qəzzali (1058-1111), Şihabəddin Sührəvərdi (1145-1235), İbn əl-Cövzi və müasiri Cəlaləddin Rumidən (1207-1273) təsirlənməsi ilə bağlı irəli sürülmüş fikirlər bu kitabda inandırıcı dəlillərlə göstərilir.
Kitabın müəllifi Sədinin həyatının daha bir səciyyəsini – onun səyahətlərdə olmasını da nisbətən ətraflı şəkildə işıqlandırır. Mütəfəkkir dəfələrlə Həcc ziyarətində, Suriya, Livan, Misir, Yəmən, Bagdad, Təbriz və Kiçik Asiyada olmuş, bu diyarlardakı şair, filosof, görkəmli din alimləri, ariflərlə və hökmdarlarla görüşmüşdür. Sədinin irsi haqqında çoxsaylı araşdırmalarla yaxşı tanış olan M.Məhəmmədi şairin əsərlərindəki başlıca məqamlara diqqət verməklə, onun əsərlərinə dair tədqiqatçı sözünü söyləməyi lazım bilmişdir. Belə hallarda o, mütəfəkkirin müdrik poeziyasından uyğun nümunələr gətirir və fikirlərini poetik misallarla əsaslandırır. Bu baxımdan Sədinin ədəbi dilin inkişafına göstərdiyi xidmət, saray ədəbiyyatında dəbdə olmuş qəsidənin poetik quruluşu və məzmununa gətirdiyi yenilik, qəzəli struktur və formal parametrlər baxımından yetkin bir janra çevirməsi, qəzəl beytləri arasında məntiqi əlaqəni yaratması kimi məsələlərdən ayrıca bəhs edilir. Müəlllf Sədi şeirinin canını təşkil edən didaktikanın fərqləndirici cizgilərini açır, onların özünəməxsusluğunu izah edir. Burada bəşəri didaktikanın təsəvvüf şeirindən daha üstün səciyyələri göstərilməklə, müasir dünyada onun əhəmiyyəti vurğulanır. Bu bölməni şairin fıkri ilə yekunlaşdıran müəllif yazır ki, Sədiyə görə, mənəvi dəyərlərin itirildiyi, əxlaq normalarının gözlənilmədiyi, Allah xofunun unudulduğu cəmiyyətdə nə yüksək iqtisadi rifah, nə ictimai qanunlar, nə də elmi və texnoloji tərəqqi insanları həqiqi xoşbəxtliyə qovuşdura bilməz.
Kitabın ikinci bölməsi "Hafiz: sehrkar şair" başlığı ilə təqdim edilir. Bölmədə böyük lirik Şəmsəddin Məhəmməd Hafiz Şirazinin (1325-1390) həyatının başlıca məqamları və yaradıcılığının səciyyəsi verilir. Şairin həyat tarixçəsi Şirazda hökmranlıq etmiş Incu (1343-1353), Şah Şuca (1358-1383), Şah Zeynalabdin (1384-1387), Şah Mənsur (1387-1393) və Teymurlənglə bağlıdır. Onu Hindistana və Bağdada dəvət etsələr də, müdrik şair bu dəvətləri gerçəkləşdirə bilməmişdir.
M.Məhəmmədi sehrkar qəzəllərin müəllifi haqqında düşüncələrini konkretləşdirib göstərir ki, "heyrətamiz dərəcədə geniş xarakterə və təfəkkürə malik olan, bir növ universal səciyyə daşıyan bu şəxsiyyət ayrı-ayrılıqda hər bir kəsə munis olmağı bacarmış, Hindistanda və İranda, Orta Asiyada və Qafqazda yaşamasından, dinindən, dilindən, sosial statusundan asılı olmayaraq hərə öz axtardığını onda tapa bilmişdir". Müəllif dünya şöhrətli sənətkarın bu keyfiyyətinin formalaşmasına səbəb olan amilləri nəzərdən keçirməklə şairin yaradıcılığını təhlil etmişdir.
O, haqlı olaraq, klassik sənətkarların bədii irsinin qiymətləndirilməsində daha məqbul sayılan üsuldan istifadə etmişdir, yəni öyrənilən müəllifin əsərlərində həyatı və şeiri haqqında deyimlərə əsaslanmışdır. Bilindiyi kimi, Quranı əvvəldən axıra qədər əzbər bilən Hafiz "şeirinin ilahi bir vergi, qeybdən gələn bir səs, əzəli sözün təzahürü olduğunu" dəfələrlə vurğulamışdır. O, bu keyfiyyətə Quranın sayəsində nail olduğunu etiraf edir. Nəticədə Hafizin qəzəlləri adi poetik mətn çərçivəsindən çıxıb "sakral bir mahiyyət kəsb etmişdir" (M.Məhəmmədi). Ona görə də bu qəzəllərə şərhlər yazılmışdır. Kitabda bu məsələ ilə bağlı bir sıra nümunələr gətirilmiş və onların mənaları izah edilmişdir.
Hafiz qəzəllərinin dili haqqında müəllifin mülahizələri özündən əvvəlki alimlərin (J.Lazar, Ə.Zərrinkub, Z.Səfa, M.Reysner və b.) fikirlərinə münasibət bildirilməklə irəli sürülmüş yeni və maraqlı mühakimələrin məhsuludur. Onun fikrincə, Cəlaləddin Ruminin "Məsnəvi"si regionda intellektuallar arasında yayılmışdısa, Şiraz bülbülünün şeirləri milyonlarla geniş kütlələrə məxsus idi, çünki onlar bir neçə istiqamətdə sintez prosesini həyata keçirərək ədəbi inkişafa yeni bir yön vermişdi. Özünün hesab etdiyi kimi "Allah vergisi"ni alan Haflz səmavi kitabla yanaşı sələflərinin və müasirlərinin yaradıcılığını da mükəmməl şəkildə mənimsəmişdi. Onun yaradıcılığında "aşiqanə və arifanə qəzəl növləri" bir-birinə qarışdı və qəzəlin mövzu dairəsi xeyli genişləndi. Qəzəlin beytlərinin müstəqilliyinə yer verdiyinə görə hələ öz dövründə tənqid olunmuş Hafiz bu əlaqəni assosiativ səviyyədə təmin etmiş və bunu divan boyu yerinə yetirmişdir. M.Məhəmmədi bu baxımdan məntiqi nəticə çıxarmaqla böyük şairin qəzəl yaradıcılığına tamamilə düzgün qiymət vermişdir: divan boyu “təkrarlanan motiv və obrazların çeşidli variasiyaları müxtəliflik və rəngarənglikdə birlik və eyniyyət yaradır”.
Müəllif bu sintezi farsdilli poeziyada mövcud olmuş müxtəlif fikir cərəyanlarının və məktəblərinin sintezində görür: Xəyyamın rasionalizmi, Ruminin vəcd və coşqunluğu, Nizaminin psixologizmi, Sədi dilinin sadəliyi və axıcılığı Hafizin yaradıcılığında birləşmişdir.
Məlum olduğu kimi, Hafizin poeziyasında mistika kosmoqonik məsələlərdə, Allah və insan, dünya və axirət kimi problemlərin həllində özünü göstərmişdir. Kitabın müəllifi bu məsələ ilə bağlı mühakimələrini ayrı-ayrı qəzəl nümunələri əsasında ümumiləşdirərək belə düşünür ki, şairin lirik qəhrəmanı bütün bəşər övladının adından çıxış edir, beləliklə, onun poeziyası müxtəlif xarakterə, dünyagörüşünə və həyat tərzinə malik insanların mənəvi tələblərinə cavab verir.
Böyük sənətkar təsəvvüfün konseptual müddəalarını qəbul edərək onun bədii imkanlarını genişləndirməyə çalışmışdır. Müəllif Hafizin yaradıcılığı haqqında fikir söyləyəndə müqayisə metodundan istifadə edir. Onun təsəvvüf cizgilərini Füzuli şeirindəki təsəvvüflə və Şəms Təbrizi müdrikliyi ilə tutuşdurur. Bunun üçün başlıca dəlil Hafiz kimi Füzulinin də heç bir təriqətə mənsub olmamasıdır. M.Məhəmmədi Hafiz poeziyasındakı etiraz ruhunu duyaraq onun səciyyəsini verir və ədəbi təhlildə bir müddət mövcud olmuş standart yanaşmalardan uzaqlaşır. Onun fikrincə, şairin etirazı yalnız din xadimlərinə deyil, cəmiyyətdəki riyakar və saxtakar nüfuz və mənsəb sahiblərinə qarşı idi. Bu etirazda "gah kəskin rişxənd, gah yüngül istehza və kinayə" ehtiva edən bir gülüş vardır. Müqayisəyə əl atan müəllif bu gülüşü şairin müasiri Übeyd Zakaninin satirasından daha güclü təsir bağışlayan və "bəsirətdən doğan bir ironiya" adlandırır.
M.Məhəmmədi Hafiz lirikasının estetik təsirini ümumiləşdirərək, onun dramatik və ziddiyyətli mənzərəyə, qəribə bir coşqunluq və sevinc, ümid və nikbinlik ruhuna malik olduğunu göstərir və narahat dünyamızda sevgi ilə yaşayan şairin qədrinin bilinməsini gərəkli sayır.
Dünya poeziyasının əvəzsiz simalarından sayılan Sədi və Hafiz irsinin öyrənilməsinə bir töhfə olan M.Məhəmmədinin "Sədi və Hafiz" kitabı Azərbaycan şərqşünaslıq məktəbinin səmərəli işinin davam etdiyini göstərir və onun müəllifinin bizi yeni tədqiqatlar və kitablarla sevindirəcəyindən soraq verir.

“Ədəbiyyat qəzeti”, 19 mart 2004-cü il


Davamı

Həmid Asəfi. ŞEİRLƏR

YARPIZ

Bizimki dünyanın
köhnə roman kitabı deyil ki
toz quramasında heydən gedə.
Bizimki əllərimizdə
qıpqırmızı tüfəng
Gözü ac!
İçi ölüm xorası!
Bizimki
dağ döşündə burnu pöhrəli
yarpız.


Xatırladığın hər şey
böylə qorxulu,
böylə mehriban
Ah! Qurbanı olduğum,
güllə əsir aramızdan
və dağ başında tər yuxudan durub
yersiz əsnəyir yarpız.


EV

Ah! Vətən hardan başlayır?
Döğulduğum torpaq bəlli deyil,
İlk öncə hardan tapdığım
məmləkət deyilən itik də öylə.
Belindən doğulduğum Tanrı bəlli.
Anlamazcasına boynuma aldığım yük
və bir də yol boyu peşmanlığım, dupduru!

Vətən hardan başlayır, hardan?
Hansı kişinin yurdu kor qalmasın deyə,
yandırıldı bu boz-boyat ocaq?
Və dilimizə bağlandı sərhədlərin ucu.
Harda bayraq boyunduruğuna bağlandı boynumuz?

Bir də yol boyu üzümə tüpürdü hamı
Şeytan belə.

Vətən hardan başlayır, hardan?
Mındar qapıların yolçusu imişik biz
və cındır özgə məmləkətlə həmyerli.
Ovcumuzda yandı su
onda ki dilimizdən qaçdı torpaq
və unuduldu yer adamı olduğumuz.
Acı badam olduğumuz.
Və yol boyu yorğuncasına yıxıldım torpağa
vətən dadı görmədim.
Vətən hardan başlayır, hardan?

ŞEYX ƏBÜLQASİM NƏBATİ

Soyuq bir yatağın
yad adamlarıdır sevgimiz.
Aradakı töhmət,
aradakı nifrət gərdəyindən keçən
qarayaxmalar…

Keçib bunlar,
acıqlana-acıqlana keçib
içimdən
və ceyran-cüyürlü qəzəlləri
qanına bələşdirib.

Ax, Şeyx Nəbati, ax!
Səri-kuyi-yarda
qanına bələnməyir indi aşiqlər.
Və sən nə qədər yazıqsan ki,
hələ başında qalıb bunlar.
Başında qalıb ol büti-pərivəş.
Səni heç bir yataqda
kiminsə qulağına pıçıldaya bilmirəm.
Yarımçılıq soyuyuram
və o
yad adam kimi arxasını çevirir üzümə.
Ax, Şeyx Əbülqasim Nəbati, ax!..


Qaynaq (ərəb əlifbasında): http://www.mayak2.blogfa.com/


Davamı

Henrix Böll. YAZMAQ RİSKİ

Yeddi il bundan qabaq məşhur bir jurnalın baş redaktorunun yanına getmişdim. İstəyirdim əlyazmamın bir nüsxəsini ona verim. İçəri girməyə icazə aldıqdan sonra əlyazmanı (bu, bir hekayə idi) ona təqdim etdim. Amma o, heç yazının üzünə də baxmadı. Onu stolunun üzərində qalaqlanmış kağızların üstünə qoyub katibəsinə tapşırdı ki, mənim üçün bir fincan qəhvə gətirsin, özü isə bir stəkan su içib dedi:
- Sizin əlyazmanı sonra oxuyacağam, ola bilsin bir-iki aya. Görürsünüz də, burada nə qədər yazı yığılıb. Amma lütfən, mənim bir sualıma cavab verin, çünki sizin həmkarlarınızdan heç biri (səhərdən onların yeddisi mənim yanımda olub) ona qənaətbəxş cavab verə bilməyib: nə üçün istedadlar bu qədər çox, (zarafat eləmirəm), mənim kimi idarəçilər isə bu qədər azdır? Mən nəşr etdiyim jurnalı sevirəm. Amma köhnə peşəmə qayıtmağa məcbur olsam, ölmərəm. Mən ülgüc istehsal edən bir fabrikdə reklam şöbəsinin müdiri idim, bununla yanaşı teatr tənqidi ilə məşğul olurdum, çünki ondan həzz alırdım. Bəs sizin bir peşəniz varmı? Nə işin sahibisiniz?
- Hazırda mən bir statistika idarəsinin işçisiyəm.
- Və siz bu işə nifrət edir, onunla məşğul olmağı özünüzə təhqir sayırsınız, eləmi?
Mən dedim:
- Yox, mən öz işimə nifrət etmirəm və qətiyyən onunla məşğul olmağı özümə təhqir bilmirəm. Mən arvad-uşağımı onun sayəsində dolandırıram, hərçənd istədiyim kimi yox.
- Amma buna baxmayaraq, siz bu zərurəti hiss edirsiniz ki, makinadan çıxmış əzik-üzük əlyazmalarla o yan-bu yana qaçasınız, yaxud onları poçtla göndərəsiniz. Və əgər onların hamısı geri qaytarılsa belə, siz yeni şeylər yazmaqda davam edəcəksiniz, deyilmi?
«Bəli» - dedim.
- Niyə bu işi görürsünüz? Cavabınızı yaxşı-yaxşı düşünün, çünki o, həm də mənim birinci sualıma cavab ola bilər.
Bu sual heç vaxt mənə verilməmişdi və mən baş redaktor hekayəmi oxuduğu müddətdə onun üzərində düşündüm. Axırı dedim ki, başqa çarəm yoxdur. Baş redaktor gözünü yazıdan ayırdı. Qaşlarını dartıb dedi:
- Bu, böyük bir sözdür. Mən bir dəfə onu eynən bir bank oğrusundan eşitmişəm. Məhkəmədə hakim ondan soruşdu ki, nə üçün bu oğurluğu planlaşdırıb və həyata keçirib. O da dedi ki, mənim başqa çarəm yox idi.
Mən dilləndim:
- Güman ki, o haqlı olub, amma mənim də haqlı olmadığıma bir dəlil yoxdur.
Baş redaktor susdu və mənim hekayəmi axıracan oxudu. Hekayə dörd makina səhifəsindən ibarət idi və onu oxumaq üçün baş redaktora lazım olan on dəqiqə ərzində mən bu barədə düşündüm ki, görəsən, həmin suala daha yaxşı cavab varmı?! Amma başqa bir cavab tapa bilmədim. Qəhvəmi içib siqaret çəkdim. Çox istəyirdim ki, o, hekayəmi öz yanımda oxumasın. Hər halda, mən ikinci siqareti yandıranda, o, hekayəni bitirib dedi:
- Sualıma verdiyiniz cavabdan xoşum gəldi, amma hekayənizi bəyənmədim. Başqa bir şeyiniz varmı?
«Bəli» - söyləyib çantamdakı beş əlyazmadan daha qısa olan birini seçərək, ona verdim və dedim:
- Siz bunu oxuyana qədər bayırda gözləmək istərdim.
Baş redaktor dedi:
- Yox, yaxşı olar ki, burada qalasınız.
İkinci hekayə daha yığcam idi, cəmi üç makina səhifəsindən ibarətdi. Onun oxunması üçün yalnız bir siqaret çəkməyim lazım oldu. Nəhayət, baş redaktor dilləndi:
- Bu hekayəniz yaxşıdır, hətta o qədər yaxşıdır ki, mən bunların ikisini də bir adamın yazdığına inana bilmirəm.
Mən dedim:
- Amma hər halda belədir, ikisini də mən yazmışam.
O dedi:
- Mən bunu dərk edə bilmirəm, çox da inandırıcı deyil. Birincisi, iddia ilə dolu və dini motivlərdən quraşdırılmış bayağı bir hekayədir, amma ikincisi (sizə yaltaqlanmağım üçün heç bir səbəb yoxdur), mənim fikrimcə, fövqəladə bir əsərdir. Lütfən, bunu izah edin.
Mən izah edə bilmədim və bu günə qədər də ona bir izah tapa bilməmişəm. Əslində yazıçı, mənim nəzərimdə, həmən bank oğrusu ilə müqayisə olunmalıdır ki, hədsiz bir həyəcanla oğurluğu planlaşdırıb gecənin bir aləmi seyfi açır və bu zaman nə qədər pul, nə qədər cəvahirat əldə edəcəyini bilmir: o, hansı qəniməti ələ keçirəcəyini bilmədən özünü iyirmi illik həbs təhlükəsinə atır. Mənim fikrimcə, şair və yazıçı başladığı hər yeni əsərlə indiyə qədər yazdıqlarının hamısını qumara qoyur; bu zaman belə bir təhlükə mövcuddur ki, seyf boş olsun, özü ələ keçsin və bütün əvvəlki oğurluqlarının nəticəsi də araşdırılsın.
Yəqin ki, hər bir yazıçının başlıca göstəricisi, onu başqalarından fərqləndirən əsas şey onun üslubu və imzası ilə birgə sənətkarlıq möhürüdür. Amma elə ki başqaları – oxucular və tənqidçilər – ona bu xüsusi əlaməti verdilər, son sınaq başlayır: belə ki, bundan sonra yazmaq həmişə «başqa çarəsi olmamaq» olmayıb açıq-aşkar təkrara çevrilə bilər, əlbəttə, ustalıqla edilən təkrara. Mahir oğrular və boksçular üçün hər yeni oğurluq və döyüş əvvəlkilərdən daha ağır və təhlükəli olduğu kimi (çünki artıq günahsızlıq bir dəfə itirilib və onun yerini ayıqlıq tutub), yazıçı üçün də belə olmalıdır və mən əminəm ki, yazıçılar birliyində üzvlüyünü möhürlə təsdiqləyən və yaradıcılıq fəaliyyətini əks etdirən sənəd kitabxanasında asılmış olsa da, çoxları üçün məhz belədir.
Hər bir sənətkar üçün müxtəlif imkanlar mövcuddur, təkcə bir imkandan başqa: özünə istirahət vermək və «işimi qurtardım» söyləmək - o, bu böyük, insani, dəyərli və qibtə doğuran sözü tanımır. Ola bilər ki, o, həmişəlik, yaxud müəyyən müddət üçün öz sənətinin sonuna çatsın və bu həqiqəti qəbul etmək qərarını çıxarsın; bununla o, öz sənətkarlığına xitam vermiş olardı. Əlbəttə, mən bu təsəvvürü axıra çatdıra bilmirəm. Bir dəfə bir kitaba (təəssüf ki, unutduğum üçün onun müəllifinin adını çəkə bilməyəcəyəm) yazılmış tənqiddə oxumuşdum ki, bir az hamilə olmaq mümkün deyil və belə görünür ki, fərdin hansı peşəyə yiyələnməyi istəməsinə baxmayaraq, bir az sənətkar olmaq da mümkün deyil.
«Başqa çarəsi olmamaq» böyük bir sözdür və mən indiyədək «nə üçün yazırsan?» sualına bundan yaxşı cavab tapmamışam: sənət yaşayış və onu qorumaq üçün azsaylı imkanlardan biridir – istər onu yaradanlar, istərsə də onu qəbul edənlər üçün. Doğum və ölüm, eləcə də onlar arasında baş verənlər nə qədər təkrarolunmazdırsa, sənət də bir o qədər təkrarsızdır. Əlbəttə, elə insanlar var ki, həyatlarını təkrarla yaşayırlar, amma onlar daha diri deyillər. Elə sənətkarlar və ustadlar var ki, təkrarçılara və mirzələrə çevrilmişlər, amma onlar (özləri və başqaları qarşısında cavabdehlik daşımadan) daha sənətkar olmaqdan əl çəkiblər. İnsan pis əsər yaradanda yox, hər cür təhlükədən qorxduğu anda sənətkar olmaqdan əl çəkir.

1957-ci il

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi



Davamı

Hadi Qaraçay. ŞEİRLƏR

BİR PARÇA ULDUZ

Səssizliyi poza bilən bir səs axtardım
Yalnızlığı poza bilən bir dost aradım
Dünya
Səssiz idi
Kəndi qınında uyumuş.
Və çöllərin ortasında
Qəbir qazırdılar
Bir-birinə insanlar.

Ax, Tanrım,
Mənim kölgəm dağlara düşər
Dənizləri örtər,
Misralarım od parçası
Şeirlərimi Günəşə yazar
Və hər bitmiş şeirim
Dəmirçi kürəsindən isti
Qaraçı çörəyindən dadlı olardı
Tapardımsa
Tapardımsa axtardığım əlləri.
Dünya
Yaman səssiz,
İtkilər
İtkin qalır qaranlığında həyatın.
Və əllər
Boşuna gəzir
Boşluğunda havanın.
Kimsə yox
Kimsə yox
Səssizlik içində
Boğulur dünya səssiz və səssiz
Mən kimsəsizəm,
Dünya
Məndən kimsəsiz.

SƏHƏR SAAT BEŞDƏ

Mənim
Qollarımdakı dəmir qandaldan
Sənin
Uzuuun boynuna
Qızıl boyunbağ yapsaydılar nə olurdu?
Hər boyunbağ
Sevgi bağlılığından bir nişanədir.
Sənin, dodaqlarındakı acı gülüşdən
Mənim xəlvətimə şirin mahnı qoşsaydılar nə olurdu?
Hər mahnı
Gülüş sorağında
Döyülən qapıdır.
Olmadı, qaraşın!
Qollarımdakı buxovdan
Möhür yapacaqlar
Namaz qıldıracaqlar sənə
Qaranlıqlar qəbiləsində,
Acı gülüşlərindən
Qızıl güllə tutub,
Ürəyimə sxacaqlar
Edam dirəyində.
Uzun boyunlara
Qızıl boyunbağ,
İncə dodaqlara
Gülüşdən ilmək salmaq yasaq.
Yapılacaq nə qalmış, qaraşın?
Burası Günəşin ölüm yatağı
Mavi gözlü ulduzların gözü önündə…
Və kişilərin, edam meydanı
Qaraşın sevgilərin gözü önündə…
Qulac-qulac saçlarından
Öpmək,
Və əsrük balıq kimi
Gözlərinin dənizində itmək
Başa çatmış, qaraşın!

* * *
Yox!
Və neçə min yol yox.
Olumsuzdur səni sevmək.

Gözləri qapalı
Ölüm dirəyinə sarıqlanırkən
Sən
Ayaq barmaqlarımdan
Ürəyimə sıçrayan
Şirin və şor pıtraq gül açan
Sıcaq bir heca.

Və qardaşlarım
Və yoldaşlarım
Və bütün sevdiklərimin yerinə məni gözləyən
Metir yarımlıq gor!
Yox!
Səni sevmək
Səni sevməmək çox zor.


Davamı

Nigar Xiyavi. ÖZÜMÜZ VARIQ DAAA…

(hekayə)

Evdən çıxanda səhər çağı gözlədin Sibel Can klipini qurtardı, sora çıxdun. Şalvarıvı otaqda geyib düymələrivi tələsə-tələsə gətirib Sibel Canın qabağında düymələdin. Darağıvı da cibündə gətirib çallanmış saçlarıvı onun qabağında daradın. O biri cibündən atkolon çıxardıb təzə qırxdığın üzüvə, boyun-boğazıva səpdin. Sora əlivi çəkdün boyun-boğazıva. Əlivi şalvarıvın zipinəcən endirdün. Köynəyivin düymələrini göbəyivəcən açıb təzədən düyəmlədün Sibel Canın qabağında. Əlivi şalvar cibivə salıb dəhliz qapısına sarı gedəndə dönüb mənə baxdun. Qapını bağlayıb çıxdun. Təzədən qapını açıb səsivə qayğılı hava verib dedün:
- Mamangilə-zada gedisən, aparım?
- Hövsələm yoxdu, - dedim.
Mamamgili tez-tez yadıma salısan bu günlər.

***
Nahardan sora çəkib keşnən1 dalda bağladım saçlarımı. Ələ gəlmirdi şoqərib. Əlündəki naylon qabçağdan bığlarıva rəy yaxa-yaxa: "Çoxdandı day arayişgaha2-zada getmisən, ay arvad", - dedün.
- Hövsələm yoxdu, - dedim.
İstikanıvı nəlbəkiyə qoyanda çini bir səs dağıldı otağa.
İkiminci çayı içə-içə: "Qızılgül içirik, çay içmirik ki!" – dedün. Yekə dərin qurtumlarnan çayıvı hortuldatdun. Sora nəlbəkinin çini səsinən aramıza gəyirdin. Gəyirmən qurtarcağın onun havasınan: "Zəəəhrimaaar!.." – dedim ürəyimdə. Sora saçımdan bir dəstəsini barmağımnan sığallıya-sığallıya yanağımın üstə qıvırdım.
Durub getdün tuvaletə. Gedib iki balış gətirib yan-yana atdım araya. Üzüqoylu uzandım. Bir qıçımı qarnıma yığdım, sən tuvaletdən çıxınca o birisini də uzatdım. Üzümü çevirdim sənün balışıva sarı. Ətəyimi çəkdim yuxarılıq, budlarımı tökdüm eşiyə. Gəldün. Uzandun. Başıvı balışa qoya-qoya: "Ay dədə vay eyyy…" – deyib ağız-burnuvu çəkib büzüşdürdün. Yani çox yorğunam, kefsizəm, dindirməli deyiləm və belə-belə sözlər. Arxası üstə uzanıb tavana baxdun. Dizimi bir az da yığdım qarnıma və mızıldanaraq, dilimin atına bir mahnı aldım: "Nina nay nay nay nina…" Hələ tavana baxırdun.
Barmaxlarımı salıb saçımı daradım. Sora qolumu qovzayıb havada əydim sənün üstüvə. Barmaxlarımın aralarına ilişən bir neçə telimi gözüvün qabağında oynadıb-oynadıb tellərimi uçurtdum üzüvə.
- İşıq çalır pəncərədən, gözümü qamaşdırır, – deyib dalıvı çevirib böyrü üstə döndün.
***
Keçən həftə şaqqanaq çəkib: "Deyir, oğlum mənə ata deyəndə, deyirəm ədə, köpolu, atan deyiləm ey, mən dayıvam, dayın!" – dedün. Sora tumanıvı qarnıvın boğazına kimin çəkib: "Evünən mühəndis Nuri, belə şirin adamdı eeey, belə", – deyib genə şaqqanaq çəkdün. Mən diş sapını barmaxlarıma tovlaya-tovlaya dedim:
- Vaaa… Onda arvadı da desin, bala, mən sənün bibivəm…
- Day bilisən…, zad olur da…, neynəsin. Deyir, əlim arvadımın buduna dəyəndə, elə bil öz buduma əlim dəyir.
Axmaq-axmaq dedim:
- Bə niyə? – və səsimi rezin kimi çəkib əlivin yan-yörəsinəcən uzatdım, - O ki adamın gözünə girir.
- Nə bilim vallah… Onun da arvadı sir-sifətdən düşüb.
- Oğlunun toyunda elə gözəl "Ləzgi" oynurdu ki.
AzTV kanalından Türkiyə kanalına çevirib qıçıvı qıçıvın üstə aşırdun.
- Ağacəfər ağanın iyirmi beş yaşındakı Rəştdəki təzə arvadı neynir? – soruşdum.
- Mühəndis Nuri deyirdi, day bu yanlara gəlmir. Gedib şirkətinə bi şöbə vurub, oralarda qalır elə.
- Bəs arvadı burda…
Kəsdün sözümü:
- Ah, baba, neynirik axı. Xaxnan nə işimiz…
***
Paltarıvı dəyişib otaqdan çıxman uzun çəkdi gecə evə gəldiyində. Mobaylunan3 oynaya-oynaya gəlib oturdun. Tilvizyonu açdun; dalıca mahvarəni4 də açıb miz üstündəki kitabı götürüb onu da qoydun qabağıva. "Şu Çılğın Türklər". Neçə aydı bu kitab əlündə. Tilvizyon "Tatlısəs" kanalı üstündəydi, səsi də qısıq.
- Nə xəbərlər? – dedim.
Gözüvü kitabdan almadan:
- Heş, - dedün.
Beş-on dəqiqə beləsinə keşdi. Bilürdün gözümün altına almışam səni. Ona görə kipriklərivi daha yatırdırdun kitaba. Hətta yuxlamış kimi də gəlirdün gözümə hərdən.
- Yuxlayıbsan? Vur əxbara!5
Diksintivi tez gizlədib tilvizyona baxa-baxa:
- Əhə…, - deyib dizün üstə buraxılmış kontrolu tilvizyona sarı tuşladun.
- Keşdi əxbar, – dedim.
- Yox baba, hələ.
- Bə Sitarə xanım Derəxşişə baxmısan?
Üzün tilvizyona sarı başıvı tovladun mənə və "tihi" kimi bir gülüşə bənzər səs dişlərivin arasından eşiyə töküldü: "Sitara xanım olmasın, Luna xanım Şad olsun". "Şadili Şad olsun…" – dedim mən də və sənin bayaxkı çıxartdığın "tihi" kimi səsdən çıxartdım. Bilirdün yavaş-yavaş başlamışam tələmi qurmağa. Pis yerdə karıxdırmışdım. Hara qaça bilərdün? Canıvı necə qurtara bilərdün? Bircə qurtaracağın hop tutmandaydı. Onu da ki tutmuşdun. Bilirdün mən də ehtiyatlı cənəvaram, yemimi yaxçı tanıram. Susub dinmədün və beləsinə deyitdəşməyə başlamağımızın cəryanın yerində boğdun.
- Uşaxlardan nə xəbər, danışıbsan buyün-dünən?
Öz aramızdı, uşaxlar lap yerində düşdü yadıva. Sağ ol, elə mənim də dadıma çatdun vaxtında. Heç mənim özümün də o sahat deyitdəşməyə hövsələm yoxeydi. Olseydi başlatmasını yaxşısa bacarırdım. Təki hərdən bir, arada sənə porsuq gəlib əylənmək istirdim. İçündəki diksintilərivi diksindirmək əsəblərimi dincəldirdi.
- Hə… Yaxçıdılar. Term6 imtihanları başdanıb. Başları qaldı. Tehranın da havası qızışır yavaş-yavaş.
Bu uzun cavabım yetərli ara aşdı bayaxkı atdan-atdan soyuq savaşımıza. Başıvı kitabdan qovzuyub mənə baxaraq:
- O qədər başıma iş tökülüb ki şirkətdə… Xarabada baş qaşımağa macalım olmur, – dedün.
Sora kontrolu alıb mahvarə kanalında "Bi-Bi-Si" radyosuna çevirdün.

________
1. Rezin bağ, qaytan
2. Gözəllik salonu
3. Mobil telefon
4. Peyk
5. Xəbərlər
6. Semestr


Qaynaq (ərəb əlifbasında): http://www.1001gece.blogfa.com/post-31.aspx


Davamı

Nadir İlahi. ŞEİRLƏR

QƏBRİSTAN

Qəbristan…
Tamaşalı sərgi
Kitab-kitab, dərgi-dərgi…
Cilidlər…
Bayatılı, ağılı
Oldu-öldü nağılı.


Ay Allah!
Görəsən, bu yazıqlar
Göydən düşən alma paylarını yedilər?..
Birini oxuyuram ötərgi:
Yaşar…
On səkkiz bahar…,
Daha heç bir zad oxunmur.
Nə yaman əldən düşüb bu qəbir daşı…
Görəsən, yağış döyüb?...
Ya anasının göz yaşı?...

QAR-YAĞIŞ

Qar-yağış inləyir: yağım qurtarım,
Baharlar tələsir, qışlar tələsir.
Sərdiyim qanadı yığım qurtarım,
Deyib… yel tək əsən quşlar tələsir.

Dalına od çatıb illərim mənim,
Gec açıb tez solub güllərim mənim,
Ah… qışa tələsir tellərim mənim,
Kipriklər tələsir, qaşlar tələsir.

Çinar oğrun-oğrun boyumu süzür,
Kəndir məndən sarı lap özün üzür,
Dözür… heç bilmirsən nə təhər dözür,
Başımı yarmağa daşlar tələsir.

GÖRDÜ BALTALARIN…

Gördü baltaların hücum çəkməsin,
Gizlənə bilmədi… Qaça bilmədi.
Torpaq eşitmədi gileylik səsin,
Ürəyin heç kimə aça bilmədi.

Ürəyin açmadı o heç bir kəsə,
Doğrandı…
töküldü…
adidən adi…
Ayağı altdakı torpaqdan… nəsə,
Diriykən bir addım dalı qoymadı.

Baxırsan ürəyi cadar-cadardı,
Əgər dilə gəlsə, quzu tək mələr.
Bilmirəm… nə sirdi…
hələ ki vardı,
Kəsilə-kəsilə qalıb meşələr.

DÜNƏN-BU GÜN

Dünən…

Ürəyimiz yaxın… əlimiz uzaq,
Birimiz Günəşdə, birimiz Ayda.
Gəl bu sərhədləri aradan pozaq,
Həsrətli həyatdan axı nə fayda?…

Bu gün…

İndisə əllərin əllərimdədir,
Ancaq uzaqlaşıb ürəklərimiz.
Deyirəm, ay gülüm! Faydası nədir,
Bir tavan altında yaşasaq da biz?...

BULUDAM…

Buludam... amma ağlağan deyiləm,
Ürəyim dolmasa, yağan deyiləm.
Bir halal nütfəm olmasa sözdən,
Bir qəzəl körpəsin doğan deyiləm.
Şeir! Alagöz maral! Sən arxayın ol,
Döşlərin dolmasa, sağan deyiləm.
Bir bulaq nəğmə, bir bulaq şeirəm,
Yəni ki, boş cığan-vığan deyiləm.
Qəlbimi xəşlədim yada, tanışa,
Neyləyim… çox da mal yığan deyiləm.
Mən Nəsimi babam deyən mərdəm,
Bu səfil dünyaya sığan deyiləm.
El yavanlıq gəzir… aman, Nadir,
Mən barı bir acı soğan deyiləm.



Davamı

Əli Abbasi. ÖLÜM YUXUSU

(hekayə)

Təbrizli şair, yazıçı və jurnalist Əli Abbasi 1980-ci ildə anadan olub. Təhsilini bitirdikdən sonra bir sıra nəşrlərdə çalışıb. Hazırda "Avayi-Mişov" dərgisinin baş yazarıdır. Təqdim olunan hekayə müəllifin bu yaxınlarda çapdan çıxmış "Üç saat azadlıq" kitabındandır.


Ayıldıqda özümü otağın damına zəncirlə asılmış elektrik lampalarının yanında dama yapışmış gördüm. Nədən başqa cismlər kimi yer cazibəsinin təsirində yerin üstündə olmadığımı anlayacaq vəziyyətdə deyildim.
Hələ qarma-qarışıq düşünürdüm. Birdən üstdən otağa baxanda özümü yatağımda gördüm. Mən burda, otağın damında lap elektrik çırağının yanında idim. Bəs yatağımda yatan kim idi? Bir an yuxu gördüyümü düşündüm.

Ancaq bu vəziyyət əsla yuxuya oxşamayırdı. Otağın pəncərəsi yarıya qədər açılmışdı. Bir neçə xəzəl də elə pəncərədən otağın içinə tökülmüşdü. Divardakı təqvim cümə axşamını göstərirdi. Televizyon həmişəyə tay açıqdı. Ancaq ona qulaq asdıqda bu günün şənbə olduğunu anladım. Pəncərədən sərin bir yel əsib pərdələri oynadırdı.
Hava qızarmışdı. Eynalının dalısında gizlənən Günəş yavaş-yavaş şəhəri işıqlandırırdı. Günəşin çıxmasını buraxıb, dönüb bir daha da cəmdəyimə baxdım.
"Yoxsa mən ölmüşəm?" – deyə, cəmdəyimə yaxınlaşdım. Özümə diqqətlə baxdıqda, öldüyümü anladım. Gözlərim parıltıdan düşmüşdü. Ağzım bir az açıq qalmış və yerimdə, elə yuxladığım zaman ruhum gövdədən ayrılmışdı.
Televizyon və divardakı təqvimi tutuşdurub, üç gündən bəri öldüyümü anladım. Bu üç gündə hələ cəmdəyim qoxulanmamışdı.
Birdən düşünməyə başladım. Yaşadığım bütün günlər, saatlar və saniyələr gözümün önünə sərilmişdilər. Bəzi zamanlar çox düşünüb ancaq xatırlaya bilmədiyim xatirələr, sanki elə onları indi yaşayıram, gözümün qabağından keçirdilər.
Uşaq ikən anam: "Əzrail insanları iki vasitə ilə öldürür" – deyərdi. Əzrail yaxşı insanların ruhunu almaq üçün onların burnunun altına bir qızılgül tutarmış. Belə isə də onun ruhunu bədənindən ayırıb cənnəti-məvayə apararmış. Əzrail getdikdən sonra da qızılgül qoxusu günlərcə ölü və o öldüyü otaqdan çəkilməz imiş.
Ancaq günahkarların canını almaq üçün Əzrail altın xəncərlə onların boğazlarını kəsərmiş. Əzrail bir günahkarın başını kəsdikdə onun qanı axıb hər yanı bulayarmış. Bu qan gözəgörünməz bir qan imiş. Hətta biz bu başın kəsildiyini də bilməz imişik. Elə bunun üçün də ölüyə toxunan hər kim meyit qüslü almalı imiş!
Otağı qoxulamağa başladım. Qonşunun söyüd ağacının qoxusu gəlirdi. Hətta otaqdakı kirli paltarlarımın da qoxusunu anlayırdım. Ancaq bu cənnətdən gələn gızılgülün qoxusunu ala bilmədim.
Özümü aldatmamalıydım. Mən bu qısa ömrümdə çoxlu günahlar işləmişdim. Bəlkə də bunun üçün mənim canım qızılgül qoxusuyla yox, Əzrailin altın xəncəri ilə gövdəmdən ayrılmışdı.
Boğazıma baxdım. Ancaq orada bir xəncər izinə rastlamadım. Hətta yerdə ruhlar kimi görünməz qanları da görə bilmədim.
Mənim başıma nə gəlmişdi? Niyə canım gövdəmdən ayrılaraq, hələ də bu dünyada sərgərdan qalmışdı? Fikrimdən Tanrıya yalvarıb məni bir daha da həyata qaytarmağını istəmək keçdi.
Ancaq bu qədər günah işləmiş bir insanın isəklərinə Tanrı qulaq asarmı? Yox! Mən özümdə Tanrıya yalvarma cəsarətini tapa bilməyirdim.
Doğrudan, dəfələrlə işim bərkə düşəndə Tanrıya yalvarıb işimi düzəldərsə, ayağımı tərsə atmayacağımı demişdim. Hər dəfə də öz sözümün altına vurmuş və günah işləmişdim.İndi nə Tanrı mənə inanar, nə də mən özümə.
Dəhşət bütün canımı almışdı. Birdən həndəvərdəki bütün səslər kəsildi. Sanki dünyada səs adlı bir şey yoxmuş kimi, sükut hər nəyi öz içinə aldı. Eynalıya baxdım. Şəhərin göyünü qızardan Günəş yavaşca Eynalının dalısndan çıxırdı.
Mən bilmədən ruhum yavaşca bir dumanın ortadan yox olması kimi, ortalıqdan itirdi. Ruhum ortalıqdan itdikcə, üzümün rəngi dəyişirdi. Səssizlik aradan gedirdi. Mənim canım bir dönə də gövdəmə qayıtmışdı. Bu dönəni saysam, canımın bədənimdən ayrılması yeddi dönə daha təkrar olmuşdu.
Pəncərə açıqdı. Bir neçə yarpaq otağımın içinə tökülmüşdü. Yorğanımı üstümə çəkdim. Yerimdən qalxmağa cəsarətim yox idi.

Qaynaq (ərəb əlifbasında): http://zumrud.blogfa.com/post-20.aspx


Davamı

Həmidə Rəiszadə Səhər. ŞEİRLƏR

"Səhər" təxəllüslü Həmidə Rəiszadə 1952-ci ildə Ərdəbildə doğulmuşdur. "Mavilər" və "Yaşıl mahnı" adlı şeir kitabları ilə tanınmışdır. Əsərləri əksərən ana dilindədir. Farsca da şeirlər yazmışdır. Aşağıdakı şeirlər onun "Mavilər" kitabından seçilərək latın əlifbasına çevrilmişdir.

AĞLAYA BİLSƏYDİM

Dayanmağa divar,
Nəfəs çəkməyə az-çox hava,
Alışdırmağa siqar,
Sinəmin dərdin bitirməyə dava
Var.
Bunlar deyil dərdim;
Günəş yerinə ulduzlara kifayət eləyə bilərdim –
Başımı çiynivə qoyub
Ağlaya bilsəydim.


HƏSRƏT


Bir türkü dilimdə,
Bir sevinc baxışımda,
Bir gülüş dodağımda
Ölüşgədi.
Alqışa uzanmış qollarım
Həsrətlə qol-boyun oldu.
Kim qopardıb ulduzları?

YAŞIL EHSASLI

Yenə nisgil ləçəyin saldı xəzan,
Açmamış qönçələri çaldı xəzan,
Məni də caynağına aldı xəzan,
Yaşıl ehsaslı çəmən saxla mənə.

Yalana düzlük oxu etsə əsər,
Gül bitib, qönçə gülüb, açsa səhər,
Bir də görkəmli ürək görsən əgər,
O ürəklərdə vətən saxla mənə.

Sözlərin sinələrə köz qaladar,
Duyğunu tüşgülü közdən caladar,
Ondakı söz Günəşi çalxaladar,
Sözdə ulduz kimi dən saxla mənə.

Dayaq ünvanlı dağ avarəsiyəm,
Qara günlərdə ağ avarəsiyəm,
Bir gülüşlük dodaq avarəsiyəm,
Qəmlərə qarşı gülən saxla mənə.

Demirəm, xoşluğa yad et, yada sal,
Qəm önündə adımı fəryada sal,
Məni də qəm bölüşəndə ada sal,
Bir ürək paylı məhən saxla mənə.

Bir dayan, zirvəyə diz qoy, gəlirəm,
Sanma ki, xəstəyəm, iz qoy, gəlirəm,
Bir çanaq sözdə dəniz qoy gəlirəm,
Bir döyüş meydanı çən saxla mənə.

Ucalıqlarda izin var deyərək,
Çıxaram dağlara "yar-yar" deyərək,
Gələrəm qürbət evin dar deyərək,
Vətən ünvanlı kəfən saxla mənə.

SAHİRƏ

Hansı göz yaşıyla tarlanmış baxış
Günəş həsrətiylə göyə bağlandı
Gizləndi arzular ulduzu
Söndü?!
Hansı yolda qalmış göz yaşı
Axdı
Dənizə qoşulan qəm bulağına
Dənizdən alovlu
Dalğa daşlandı?!
Hansı ah sızladı yel qulağına
Inilti səsinə ayıldı tufan
Dağlar silkələndi
Göy doluxsandı?!
Hansı əl üzüldü eşq ətəyindən
Ürəklər odlandı
Zaman dayandı?!
Bir mahnı bardağı çöndü
Calandı
Bir varlıq çardağı uçdu
Talandı
Gecədən ayrılıb
Zülmətdən qırıb
Yüksəldi arzular ucalığından
Ulduzlar qoynunda
Nura quylandı.


Davamı

V.Hösle. MARTİN HAYDEGGERİN TEXNİKA FƏLSƏFƏSİ

XX əsr fəlsəfəsində və çox güman ki, bütövlükdə fəlsəfə tarixində Martin Haydeggerin son dövr yaradıcılığı qədər əks mövqelər doğuran bir yaradıcılığa rast gəlmək çətindir. Bəziləri burada Qərbi Avropa fəlsəfəsinin bütün əvvəlki ənənəsini aradan qaldıran yeni təfəkkür mərhələsinin başlanğıcını gördükləri halda, başqaları belə hesab edirlər ki, Haydeggerin son dövr yaradıcılığı mənasız ibarələrdən, hətta açıq-aşkar şarlatanlıqdan ibarətdir. Mövqelərin bu cür qütbləşməsinin müxtəlif səbəbləri vardır. Birincisi, şübhəsiz, Haydeggerin müasir fəlsəfəyə, xüsusən Almaniyada fəlsəfi fikrə göstərdiyi güclü təsiri qeyd etmək lazımdır: bu təsir göstərilən hər iki mənada obyektiv mühakiməni çox asanlıqla üstələyir. İkincisi, Haydeggerin əsərlərinin qərəzsiz təhlili onun nasional-sosializmə ziddiyyətli münasibəti nəticəsində çətinləşmişdir. Buraya onu da əlavə edək ki, bir tərəfdən, mənəvi sahədə görkəmli nailiyyətlər qazanmaq üçün – çox təəssüf! – hökmən yüksək əxlaqlı və ya heç olmasa kifayət dərəcədə siyasi həssaslığa malik insan olmaq vacib deyil, digər tərəfdən isə, həmin faktın vurğulanması hələ fəlsəfi baxımdan çox maraqlı bir suala cavab vermir: Haydeggerin fəlsəfəsi ilə onun müvəqqəti olaraq nasional-sosializmi seçməsi arasında obyektiv əlaqə yoxdur ki?!

Üçüncüsü, belə bir faktı da xatırlamaq lazımdır ki, Haydeggerin son əsərləri ağlın nəzarətini çətinləşdirən çox mürəkkəb bir dildə yazılıb: bu isə bir halda «Haydegger jarqonu»nun tam qəbul edilməsinə və başqa, daha ənənəvi dildə irəli sürülən etirazlara qarşı «immunitet» yaranmasına, digər bir halda isə, ümumiyyətlə, Haydegger neologizmlərində hər hansı bir məna axtarmaqdan imtina edilməsinə gətirib çıxara bilər. Lakin həlledici əhəmiyyət daşıyan dördüncü məsələ odur ki, Haydegger açıq-aşkar ənənəvi rasionallıq meyarlarını aradan qaldırmaq iddiasında bulunur. Əgər bu, bir yandan tənqidə qarşı immunitet yaranmasına gətirib çıxararsa, eyni zamanda Hayldegerin son dövr fəlsəfəsinin ikiqat doqmatizm1 olması ehtimalının başqa bir nəticəsi Haydegger problemini ciddi qəbul etməkdən ümumiyyətlə imtina edilməsi ola bilər.
Haydeggerin son dövr fəlsəfəsi ilə dərin polemikanı onun rasionallığın tənqidinə dair geniş proqramına həsr etmək zəruri görünsə də, mən burada həmin proqramla məşğul olmaq istəmirəm. Bunun əvəzində mən diqqəti Haydegger proqramının, mənim fikrimcə, rasional baxımdan gerçəkləşdirilməsi daha çox mümkün olan və Haydeggerin əsərlərinin əksər oxuculara göstərdiyi ovsunlayıcı təsirdə yəqin ki, rolu olan bir hissəsinə yönəltmək istəyirəm: söhbət onun texnika fəlsəfəsindən gedir.
Texnika probleminə Haydeggerin əsərlərində daim toxunulsa da, onun bu mövzuda ən mühüm əsəri, «Texnika məsələsi»dir2. Bu əsər texnikanın dəyərləndirilməsini yeni bir bünövrə üzərinə qoydu. Texnika fəlsəfəsinin hələ çox gənc bir elm sahəsi olduğu şəraitdə bu, bəlkə də o qədər çətin iş deyildi, lakin nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, əsrin əvvəllərindən başlayaraq, texnika problemini fəlsəfi baxımdan araşdıran çoxsaylı əsərlər meydana çıxmışdı. Xüsusən 1920-ci illərdə bilavasitə «Texnika fəlsəfəsi» başlığı ilə xeyli kitab çap olunmuşdu. Bəs Haydeggerin əsərində nə kimi köklü yeniliklər var? Burada üç məsələ dərhal diqqəti cəlb edir.
Haydeggerə qədər texnika prinsip etibarilə müsbət qiymətləndirilirdi. XIX əsrin sonlarında tərəqqiyə olan nikbin inam üçün texnika Ağlın və Xeyrin zəfər yürüşünə şərait yaradan sonuncu və səmərəli vasitə mahiyyəti daşıyırdı. Misal üçün, Bellaminin «Geriyə baxış: 2000-1887» adlı utopiyasını xatırlamaq kifayətdir. Ara-sıra texnikanın özünə deyil, daha çox ondan istifadəyə qarşı mülahizələr səslənirdi. Məsələn, Şpenqler ehtiyatlanırdı ki, ağ irqə mənsub olmayanlar avropalılardan texnikanı alıb onları hakim mövqedən düşürə və son nəticədə həmin texnikanı məhv edə bilərlər.3 Haydegger isə, əksinə, texnikanın özündə insan üçün ən böyük bir təhlükə görür. İkincisi, Haydeggerə qədər texnika, əlbəttə, bütövlükdə mədəniyyətin və insanın tarixi inkişafı ilə əlaqələndirilirdi, lakin o, çoxsaylı amillərdən biri kimi şərh olunurdu. Haydeggerə görə isə əksinə, texnika müasir dövrün mahiyyətini, özü də labüd şəkildə əvvəlki tarixdən doğan mahiyyətini təşkil edir. Nəhayət, Haydeggerə qədər texnika, ilk növbədə mədəniyyət və tarix fəlsəfəsinin, daha sonra da antropologiyanın problemi kimi nəzərdən keçirilirdi. Haydegger isə onu metafizikanın probleminə çevirdi. Bu, əlbəttə, varlığın tarixinə dair Haydegger anlayışı əsasında mümkün idi, belə ki, həmin anlayış ona insan şüurunun müəyyən tarixi tərəqqisində varlığın təzahürlərini dərk etmək imkanı verirdi.
Haydeggerin əsərində hər şeydən əvvəl texnikanın mahiyyəti məsələsi qoyulur. Bu mahiyyətin özündə heç bir texniki şey yoxdur; lakin həmin mahiyyəti, sadəcə olaraq, texnikadan qaçan da o qədər dərk etmir. «Biz texnikanın o zaman ən pis şəkildə əsiri oluruq ki, ona nə isə neytral bir şey kimi baxırıq; halbuki indi xüsusilə geniş yayılmış bu təsəvvür bizi texnikanın mahiyyətinə münasibətdə tamamilə kor edir». Texnikanın neytral bir şey kimi qavranılması onun məqsədlərə nail olmaq vasitəsi kimi qiymətləndirilməsi ilə sıx surətdə bağlıdır. Bu instrumental anlam, düzünə qalsa, yanlış deyildir. Haydegger bunun «dəhşətli dərəcədə doğru olduğunu və eləcə də müasir texnikaya da uyğun gəldiyini» göstərir. Lakin doğruluq hələ həqiqilik deyil. Belə ki, predmet haqqında nə isə doğru bir şey demək, hələ onun mahiyyətini anlamaq demək deyildir – Haydegger öz əsərində elə bundan bəhs edir. İnstrumental anlayışdan o, səbəbiyyət anlayışına, buradan isə dörd səbəb haqqında klassik təlimə keçir.
Texnika yaradıcılıq (istehsal) olaraq, mahiyyətin aşkarlanması üsuludur – bu tezisi Haydegger yunan sözü olan "techne"nin təhlili ilə də əsaslandırmağa çalışır. Haydegger soruşur: bütün bunlar heç bir vəchlə müasir maşın texnikası üçün deyil, ən yaxşı halda sənətkarlıq texnikası üçün yararlı deyilmi? Lakin məhz maşın texnikası «bizi qayğılandırıb texnika məsələsini qaldırmağa təhrik edir». Müasir texnikanın sənətkarlıq texnikası ilə müqayisədə spesifikliyini anlamaq üçün Haydegger yalnız birincinin Yeni dövr elmindən öz dəqiqliyini əxz etdiyini, onun isə öz növbəsində öz aparatları sayəsində dəqiq elmlərin tərəqqisini sürətləndirdiyini göstərməyi kafi saymır. Belə bir qarşılıqlı münasibət, şübhəsiz, mövcuddur, lakin həlledici məsələ budur: müasir texnika dəqiq təbiət elmlərindən istifadə etməyə meyl göstərə bilirsə, bəs onun mahiyyəti nədən ibarətdir? Ənənəvi texnikanın yaradıcılığı təbiətin bir hissəsi olduğu halda, müasir texnikanın mahiyyəti təbiətə meydan oxumaqdadır. Əvvəllər kəndli öz tarlasına qulluq göstərir, onun qayğısına qalırdı, müasir maşınlı ərzaq sənayesi isə təbiəti əvəz edir. Ənənəvi və müasir texnikanın fərqini Haydegger köhnə taxta körpü ilə Reyn üzərindəki hidroelektrostansiyanın fərqi timsalında gözəl izah edir. Əgər əvvəllər körpü çayın axarına uyğunlaşdırılmışdısa, indi Reynin özü elektrostansiyaya «daxil edilib» - «o, elektrostansiyanın mahiyyətinə uyğun haldadır, yəni indi o, bir axın kimi, daha dəqiq desək, su təzyiqi tədarükçüsü kimi mövcuddur». Doğrudur, ola bilər ki, bundan sonra da Reyn su axınından daha artıq bir şey kimi qalsın. Lakin necə? «O məzuniyyət sənayesi «tədarük edən» səyahətlər bürosu tərəfindən tamaşaya qoyulmuş obyektdən başqa bir şey olmayacaqdır».
Haydegger müasir texnikanın həyata keçirdiyi şeyi «mövcud hal» adlandırır və bunu «predmet» anlayışından kəskin şəkildə fərqləndirir, çünki predmet müəyyən müstəqilliyə malik olduğu halda, «mövcud hal», əksinə, yalnız funksional baxımdan, fəaliyyəti vasitəsilə qəbul edilir.
Bəs müasir texnikanın arxasında kim dayanır? «İnsan!» - cavabını Haydegger səthi hesab edir. Doğrudur, ayrıca götürülmüş texniki aktın arxasında insan dayanır, lakin bütövlükdə müasir texnikanın arxasında insan qərarı durduğunu düşünmək səhv olardı. Platon varlığı ideyalar şəklində təqdim etməkdən ötrü çox az «iş görmüşdü» - o yalnız ona hökm edilən nəyə isə cavab verirdi. Beləcə müasir insan da, təbiətə meydan oxumağa təhrik edilmişdir. Bunun nəticəsində insanın özü də öz əməyi, habelə fikir və təsəvvürləri ilə «mövcud hal»a aid olur. Meşədə yıxılmış ağacları ölçməklə məşğul olan meşəbəyi, yəqin ki, bir vaxtlar babasının keçdiyi meşə cığırları ilə addımlayır, bu gün həmin meşəbəyi özü bilsə də, bilməsə də, ağac emalı sənayesi tərəfindən «tədarükçü»yə çevrilmişdir. Bu hala o sellüloz «tədarükü», «sifarişi» ilə qoyulmuşdur, sellüloz tədarükü isə, öz növbəsində qəzetlərdən və şəkilli jurnallardan ötrü tədarük edilən kağıza olan tələbat nəticəsində meydana çıxmışdır. Qəzet və jurnallar isə ictimai rəyi çap olunanları həzm etməyə məcbur edirlər ki, bu yolla həmin rəy hazırlanmış, «tədarük edilmiş» «məqsədlər»in, «göstərişlərin» təsiri altına düşsün. Haydeggerə görə, insan gizlinin aşkarlanmasında iştirak etdiyi üçün heç vaxt büsbütün «mövcud hal»a çevrilmir, bununla belə bu iştirak insan əməli deyildir; elə bu səbəbdən «müasir texnika da tədarük məqsədi daşıyan aşkarlama kimi yalnız insanın işi deyildir».
İnsanı müasir texnika vasitəsilə təbiətə qarşı durmağa təhrik edən iddianı Haydegger, bu sözün adi mənasından uzaqlaşaraq, «tədarük» (Ge-stell) adlandırır. Bu söz bir tərəfdən, ənənəvi texnikaya məxsus yaratma (düzəltmə) münasibətinə işarə etməli, digər tərəfdən isə texnikanın hər iki formasının (ənənəvi və müasir) aşkarlıq üsulları kimi yaxın olmasına baxmayaraq, «öz əsası baxımından fərqli olduqlarını» göstərməlidir. Bundan çıxış edərək, Haydegger texnikanın əvvəldə nəzərdən keçirilmiş sırf instrumental və eləcə də sırf antropoloji təriflərini əsassız adlandırır; onları hətta «sonralar» oraya əlavə edilmiş metafizik və ya dini izahlara təkmilləşdirmək mümkün deyil.
Müasir texnikanın təbiət elmləri ilə əlaqəsinə toxunarkən, Haydegger göstərir ki, Yeni dövrün fizikası aparatlardan (cihazlardan) istifadə etdiyi üçün eksperimental deyil, əksinə: aparatlar ona görə tətbiq olunur ki, fizika lap əvvəldən təbiətə onun sanki qabaqcadan hesablanmış qüvvələrin qarşılıqlı təsirindən ibarət olması təsəvvürü ilə yanaşır. Yeni dövr fizikasının müasir texnikadan əvvəl yaranması faktı burada heç nəyi dəyişmir. Bu etiraz yalnız tarixşünaslıq baxımından doğrudur, lakin tarixi həqiqətə şamil edilə bilməz. Belə ki, yeni dövrün fizikası «tədarükün müjdəçisidir». Təbiətə sonralar müasir texnikada hakim olan münasibət onda hazırlanmışdır. Müasir texnika zaman etibarı ilə sonra yaransa da, öz mahiyyəti baxımından, o daha öncə meydana çıxmış və lap əvvəldən Yeni dövr fizikasını gizli məqsəd kimi istiqamətləndirən bir şey olmuşdur.
Haydeggerin əsərinin sonunda tarix problemindən söhbət gedir. Onun mahiyyəti qismətlə, tale ilə, yəni aşkarlamanın müxtəlif üsullarının, başqa sözlə, insanın həqiqətə münasibətinin müxtəlif formalarının yaratdığı bir şeylə müəyyən olunur. Tale bütün bu üsulların, o cümlədən, tarixi hadisələri taledən ayırıb onu «tarix»in predmeti edənlərin, eləcə də «tədarükün» əsasında dayanır. İnsan üçün azadlıq şansı onun taleyə qulaq asdığı dərəcədə mövcuddur; «tədarük» zəmanəsində bu şans nə qədər insan düşünmədən texnikanı hərəkətə gətirirsə, yaxud əlacsız halda ona qarşı qiyam qaldırır, onun mahiyyətinə varmaq yolunu aramırsa, o qədərdir. Əgər bu baş vermirsə, aşkarlama insanın qarşısında qapanırsa, o zaman təhlükə mövcud olur. Tale onsuz da istənilən halda təhlükə doğurur, lakin «əgər tale «tədarük» üsuluna hakim kəsilirsə, bu ən böyük təhlükədir".
Haydegger texnikanın doğurduğu təhlükəni birinci növbədə ölüm saçan maşınların meydana gəlməsində görmür. Təhlükə daha çox insanın öz mahiyyəti ilə əlaqədar meydana çıxır. Belə ki, «tədarük» zəmanəsində hər şey səbəbiyyət kateqoriyasına bağlanır və bütün «doğru» olanlarda həqiqətin itməsi təhlükəsi yaranır. İnsan özünü «mövcud hal»ın tədarükçüsü səviyyəsinə endirdikdə, özü də yalnız «mövcud hal» kimi qəbul edilir və məhz bu halda, bu sısqa görkəmlə o, Yerin hökmdarı roluna iddia edir. İnsan zahirən hər yerdə öz fəaliyyətinin bəhrələrinə və bu yolla özünə rast gəlirsə də, əslində bu gün o, heç bir yerdə özü öz mahiyyəti ilə qarşılaşmır. «Tədarük» nəinki əsər, "poiesis" tipli keçmiş aşkarlama formalarını gizlədir, həm də həqiqətin özünü təhrif edir. Lakin Haydegger Hölderlinin «təhlükə böyüyən yerdə, xilas da böyüyür» misrasını misal gətirib, doğrudan da, çox gözlənilməz bir tərzdə məhz təhlükənin miqyasında ümid işığı görür. Texnikanın mahiyyəti üzərində düşünməyi və "techne", yəni yunanların sənətini xatırlamağı Haydegger təhlükədən qurtuluş yolu hesab edir.
Haydeggerin 1938-ci ildə oxuduğu «Dünyanın şəkli zəmanəsi» adlı məruzəsində onun son əsərlərində incəliklərinə qədər araşdırılmış texnika məsələsi onlardan daha aydın və ifadəli şəkildə Yeni dövrün metafizikası ilə əlaqələndirilir. Odur ki, Haydeggerin bu əsərdə irəli sürdüyü fikirləri qısa şəkildə nəql edək. Burada maşın texnikası Yeni dövr üçün əhəmiyyətli olan beş hadisədən yalnız biri kimi nəzərdən keçirilir: Haydegger buraya həmçinin elmi (o cümlədən, tarix elmini), sənət əsərinin estetikləşdirilməsini, insan fəaliyyətinin mədəniyyət kimi təsvirini və nəhayət, tanrısızlaşmanı daxil edir. Bütün bu fenomenlər, onun fikrincə, Yeni dövrün metafizikasına şamil olunur. «Mahın texnikası indiyə qədər Yeni dövr metafizikasının mahiyyəti ilə eyniyyət təşkil edən Yeni dövr texnikasının mahiyyətinin ən aşkar pöhrəsi olaraq qalır». Bəs bu necə olur? Öz tədqiqat, ixtisaslaşma və istehsal üsulları ilə tədqiqatçını labüd şəkildə texniklərin əsas təsəvvürləri dairəsinə daxil edən Yeni dövr elmi onunla fərqlənir ki, varlıqdan «təsəvvür»ün ona necə və nə dərəcədə yiyələnə bilməsi barədə hesabat istəyir. Tədqiqat varlığa o zaman yiyələnir ki, ya onun gələcək inkişafını qabaqcadan hesablaya, ya da sonradan keçmiş kimi saya bilir. Qabağa hesablamada – təbiət, tarixi sayda isə tarix eyni şəkildə nəzərdən keçirilir. Yalnız bu yolla predmetə çevrilən – mövcuddur, varlıq kimi qəbul olunur. Tədqiqat olaraq elmə, bu, ilk dəfə o zaman şamil olur ki, varlığın mövcudluğu belə predmetlikdə axtarılır».
Lakin varlığın məhz bu obyektivləşdirilməsi elə bir təsəvvüru nəzərdə tutur ki, onun vəzifəsi «varlığı öz qarşısında hesablayan insanın varlığa əmin olacağı tərzdə yerləşdirməkdən ibarət olur». Bu müəyyənlik tələbatının tarixi zəminini Haydegger xilasın müəyyənliyinə dair xristian fikrində görür və insan yalnız həqiqətə özü öz şəxsi biliyi sayəsində dərk olunmuş bir şey kimi zəmanət verdikdə, həmin fikirdən qurtula bilər. Bu isə yalnız Yeni dövr metafizikasının başlıca anlayışı – «subyekt» anlayışı əsasında baş verə bilər. Subyekt kimi çıxış edən insan «elə bir varlığa çevrilir ki, bütün varlıq öz mövcudiyyət üsulu və mahiyyəti ilə ona əsaslanır». Eyni zamanda dünya şəklə çevrilir: dünyanın şəkli, beləliklə, yalnız Yeni dövrdə meydana çıxır. Burada obyektivizm və subyektivizm əl-ələ addımlayır. «Dünyanın şəkli meydana çıxan yerdə bütövlükdə dünyaya münasibətdə qərar həyata keçirilir. Varlığın mövcudiyyəti varlıq barədə təsəvvürlərdə axtarılır və tapılır». Yeni dövrün inkişafında növbəti pillə «dünyagörüşü» anlayışı ilə fəth olunur. Yeni dövrün başlıca hadisəsi «dünyanın şəkil kimi fəthi»ndən ibarət olduğu üçün, insanların varlığa əndazə qoymağa imkan verən mövqe uğrunda mübarizəsində, nəticə etibarilə dünyagörüşlərin mübarizəsində, «Yeni dövr ilk dəfə olaraq öz tarixinin həlledici və yəqin ki, ən davamlı kəsiyinə daxil olur». Bu prosesin əlaməti kimi Haydegger giqantomaniyanı göstərir, belə ki, onun nəticəsində «kəmiyyət keyfiyyətə çevrilir» və buna görə həm də sayılması qeyri-mümkün olur. Bu, insanın – subyekt, dünyanın isə şəkil olduğu vaxtdan ətrafımızdakı bütün şeylərin üzərinə düşən görünməz bir kölgə olaraq qalır».
Buradakı dünyagörüşlərin mübarizəsinə işarə nasional-sosializmə ünvanlana bilərdi. Həqiqətən də, elə həmin 1938-ci ildə «Dünyanın şəkli zəmanəsinə» yazılmış və təbii ki, tribunadan oxunmamış əlavələrdə nasional-sosializmin əlamətdar tənqidinə rast gəlirik və sonralar Haydegger bunlarda daha çox yalnız Yeni dövr subyektivizmin zəfərini görürdü. Burada nasional-soailist fəlsəfə «səfeh bir iş» adlandırılır; Haydegger düşüncəsizliyi göstərmək üçün «amerikanizm» sözünün işlədilməsini tənqid edərək, yazır: «amerikanizm həm də Avropaya xas bir şeydir». Nasional-sosializmin xalq birliyinə əsaslanması heç bir vəchlə subyektivizmin aradan qaldırılması deyil, onun bitkin ifadəsidir: «Maarifçilik dövründə ağıllı varlıq olan insan özünü millət kimi hiss edən, xalq olmaq istəyən, özünü irq kimi öyən və nəhayət, özünə dünyanın hökmdarı səlahiyyətini verən insandan heç də az subyekt deyildir. Subyektivliyin bütün bu əsas mövqelərində – belə ki, insan həmişə «mən» və «sən», «biz» və «siz» müəyyənliyində qalır – mənəmlik və eqoizmin müxtəlif növlərinin mövcudluğu imkanı gizlənmişdir. Subyektiv eqoizm mənəmliyin «biz»ə daxil edilməsi ilə dayandırıla bilər. Bununla subyektivlik daha böyük qüdrət kəsb edir. İnsan subyektivizmi texniki baxımdan təşkil olunmuş insanın planetar imperializmində özünün ən yüksək nöqtəsinə çatır və oradan mütəşəkkil yeknəsəqlik müstəvisinə enib burada yerbəyer olur. Bu yeknəsəqlik Yer üzərində tam, yəni texniki hökmranlığın ən etibarlı alətidir».
Bu nöqteyi-nəzərdən texnika və nasional-sosializm lap əvvəldən Yeni dövr metafizikasının gizli çıxış motivini təşkil edən iradə və hakimiyyətin iki formasına çevrilir. Və Yeni dövr metafizikasının Nitşenin varlığı hakimiyyətə yönələn iradə kimi müəyyənləşdirən tərifi ilə bitməsi fikri həmin dövrdə Haydeggerin Nitşe haqqında oxuduğu mühazirələrin əsas tezisini təşkil edir və bu mühazirələr onun Nitsşeyə həsr olunmuş monoqrafiyasının birinci cildinin əsasında dayanır.
Haydeggerin əsərinin ən inandırıcı tezislərini qiymətləndirməyə çalışsaq, ilk növbədə, onun müasir texnikanı sənətkarlıq texnikasından kəskin şəkildə fərqləndirməsi diqqəti cəlb edir. Bu fərqləndirmə heç də orijinal bir şey deyildir. Qelen özünün texnika zəmanəsində qəlb haqqında məşhur kitabında yazır: «Biz hamımız hiss edirik ki, daş alətlər və kaman dövründən indiki zamana qədər texnika adlanan şeydə keyfiyyət dəyişikliyi baş vermişdir».4 Lakin Qelenlə müqayisə problemin araşdırılmasında Haydeggerin fəlsəfi nailiyyətini dərhal aşkara çıxarır. Belə ki, Qelen müasir texnikanın spesifikasını alətdən maşına keçidlə bağlayan izahı yanlış və səthi hesab etsə də (axı artıq primitiv burğu maşın sayıla bilərdi, hələ romalıların su çarxını demirik), öz növbəsində Yeni dövrün inkişafını instrumental «superstruktur» ilə, yəni texnika, elm və kapitalist istehsal üsulunun əlaqəsi ilə izah edirdi. Haydegger tamamilə haqlı olaraq, bu cür izahlara etiraz edərək, göstərir ki, onlar yerində və doğru olsalar da, məsələnin mahiyyətini aydınlaşdırmırlar və sözün emfatik mənasında «həqiqi» sayıla bilməzlər.5 Həqiqətən də, şeyin səbəbləri və ya nəticələri onun mahiyyətini təşkil etmir və Haydeggerlə razılaşmalıyıq ki, elə texniki rasionalizm nəticəsində bizim əsrdə mahiyyətin dərkini səbəblərin dərkinə müncər etməklə, getdikcə daha çox faciəvi bir səhvə yol verirlər.
Müasir texnikanın mahiyyəti nədən ibarətdir? Haydegger bunu «tədarükdə», yəni dünya ilə təmasın ümumdünya tarixi baxımdan yeni formasında görür. Haydeggerin ayrı-ayrı ibarələrindən asılı olmayaraq, həqiqətən, müasir texnikanın mahiyyətini dünyanın təfsirində və onunla rəftar üsulunda köklü dəyişiklik kimi şərh etmək son dərəcə inandırıcı görünür. Belə bir yozumda özlüyündə aydındır ki, ayrı-ayrı texniki yeniliklər zaman etibarilə elmi inqilabdan sonra meydana çıxa bilərlər; və bu, elmin tədarükün tələbi ilə meydana gəlməsi haqqında tezisi sual altına qoymur. Axı ayrı-ayrı ixtiralar «tədarük»ün konkret təzahürlərindən yalnız biridir. Halbuki onun tamamilə başqa təzahürləri (manifestasiyaları) ola bilər. Buna görə də yeni dövrün fizikasını lap əvvəldən dünyaya hökmranlıq etməyə çalışan iradənin təzahürü, manifestasiyası kimi izah etmək tamamilə əsaslıdır. Bu barədə Şpenqler «Avropanın qürubu»nda eləcə də yazır: «Barokko fəlsəfəsi daxilində Avropa təbiətşünaslığı özü-özülüyündə mövcuddur. Belə şey heç bir başqa mədəniyyətdə yoxdur. Şübhəsiz, təbiətşünaslıq lap əvvəldən teologiyanın qulluqçusu deyil, hakimiyyətə istiqamətlənən texniki iradənin nökəri idi və yalnız buna görə riyazi və eksperimental yönlü, öz əsasına görə praktik mexanika olmuşdur».6
Həqiqətən də belə bir sadəlövh təsəvvür yanlış və empirik cəhətdən təkzib olunandır ki, guya bir sıra xoşbəxt təsadüflər, məsələn, texnikanın təbiətşünaslıqla əlaqəsi, həmçinin ayrı-ayrı mühəndislərin dahiliyi nəticəsində mühüm kəşflər edilmiş və bunlar da sonradan bizim dünyaya münasibətimizi dəyişdirmişdir. Müasir texnika fenomeninin ciddiliyini azaldan bu izaha qarşı çoxlu dəlillər içərisindən aşağıdakı faktları qoymaq olar. Birinci fakt budur ki, çinlilər barıt, kompas, mütəhərrik literlərlə çap etmə, kağız kimi şeyləri çox erkən kəşf etmiş, lakin müasir mənada texniki sivilizasiyanı yaratmamışlar. Bu isə onu göstərir ki, bircə ixtiralar müasir texnikanın mahiyyətini təşkil etmir, görünür, onlar artıq dünyaya mənəvi bir təməl kimi «tədarük» ruhunda münasibəti nəzərdə tuturlar ki, bu istiqamətdə gerçəkləşmə imkanına malik olsunlar. Bunu ikinci fakt da təsdiq edir – o da müasir texnika tarixində tez-tez rast gəlinən çoxlu eyni vaxtda edilmiş kəşflər fenomenindən ibarətdir. Onun mənəvi təməli labüd şəkildə başqa ixtiraları deyil, məhz bu ixtiraları doğurur. Üçüncü fakt odur ki, qədim yunanlar istəsəydilər, yeni dövrün texniki nailiyyətlərinin ən azı bir qismini həyata keçirə bilərdilər. Onların riyaziyyat və astronomiya sahəsindəki biliklərinin səviyyəsini bilən və xüsusən Arximedin nadir şəxsiyyətinə bələd olan kəs, çətin ki, yunanlara təbii elmlərin texniki tətbiqində mane olan hansısa intellektual hədlərin mövcudluğuna inansın. Başqa inkişaf etmiş mədəniyyətlərdən fərqli olaraq, yunanlar haqqında «onlarda riyaziyyat olmamışdır» söyləyə və bu yolla onlarda sözün müasir mənasında texnikanın olmamasını izah edə bilmərik. Lakin orası düzdür ki, yunanlar eksperimentin nə olduğunu bilmirdilər: bunun özü də qədim yunan təfəkkürünün müasir təfəkkürdən dərin fərqini göstərir. Axı insanın da daxil olduğu antik "physis" anlayışında hər hansı bir təbii prosesi eksperiment üçün ayırıb müəyyən mənada onu bitirməyə cəhd etmək, sadəcə olaraq, qeyri-mümkündür. Yəhudi-xristian monoteizmi öz Tanrısının təbiətə nisbətdə mütləq transsendentallığı ilə insanla təbiətin kəskin əksliyini, öz yaradılış ideyası ilə "verum factum" nəzəri-idraki prinsipini doğurdu; bu müddəaların hər ikisi təbiətə müasir texniki yanaşmanın əsasında dayanır. Nəhayət, texniki-elmi inqilabın müjdəçilərinin, ilk növbədə, Bekon və Dekartın əsərlərini oxuyarkən, bizim müasirləri heyrətləndirməli olan belə bir faktdır ki, bu müəlliflər öz dövrlərində qətiyyən reallıq olmayan bir inkişafı qabaqcadan necə görür və istiqamətləndirirlər və onların elmi layihəsi metafizika ilə necə sıx əlaqələndirilmişdir.
Yeni dövr metafizikasının mahiyyətinin müasir elm və texnikanın mahiyyəti ilə eyniyyət təşkil etməsi barədə Haydeggerin ümumi və şişirdilmiş şəkildə irəli sürdüyü tezisin düzgünlüyünü qəbul etmək çətin olsa da, yeni dövrün bu üç fenomeninin belə qarşılıqlı əlaqəsinə dair onun mövqeyi tamamilə inandırıcı görünür. Mənə elə gəlir ki, vaxtilə Kuzans tərəfindən irəli sürülən, Hobbs, Viko və Kant yaradıcılığında yüksələn əhəmiyyət kəsb edən "verum factum" nəzəri-idraki prinsipi Yeni dövrün metafizikası ilə müasir texnika arasında başlıca körpü rolunu oynayır (hərçənd Haydegger bu prinsipə lazımi qədər diqqət yetirmir). Belə ki, insan Tanrının dünyanın yaradıcısı olmaq funksiyasını ələ alıb ondan xilas olmağa çalışanda və yalnız şeyləri özü istehsal etdiyi yerdə rahatlıq tapmaq barədə düşünəndə, təbiəti yeni yaradılmış süni dünya ilə əvəz etməyə yönələn texniki proqram Yeni dövr metafizikasının fundamental ideyalarının həyata keçirilməsindən başqa bir şey olmur. Yeni dövrün metafizikası subyektin metafizikası kimi təbiətə prinsipial etinasızlıqla səciyyələnir və bu reallığa etiraz etmək çətindir ki, müasir elmin patriarxlarının əksər müddəaları güc dilində irəli sürülmüşdür. Hətta yeni dövr materializmində olduğu kimi, insanın təbiətin bir hissəsi sayıldığı hallarda da, həmin təbiət müasir elm ruhunda, yəni qüvvələrin riyazi cəhətdən hesablanması mümkün olan əlaqəsi kimi başa düşülür və beləliklə, antik materialistlərin "physis" anlayışından köklü surətdə fərqlənir.
Haydeggerin texnika və elmi qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirməsi, bütün digər cəhətlərlə yanaşı, həm də ona görə mühümdür ki, bununla o, texnikanın instrumental tərifini aradan qaldırır. Həqiqətən, hələ də belə təsəvvür geniş yayılıb ki, guya texnika yalnız bizim ixtiyarımızda olan bir alətdir, ondan istifadə etmək də, heç istifadə etməmək də olar. Bu fikir texnika probleminin ciddiliyini dəhşətli dərəcədə azaltmaq deməkdir və belə sadəlövh şərhdən tamamilə əl çəkən Haydeggerin xidməti doğrudan da, misilsizdir. Müasir dünyaya bircə dəfə baxmaq kifayətdir ki, anlayasan: texnikadan istifadə edib-etməmək məsələsini sərbəst şəkildə həll etmək mümkün deyil. Tamamilə aydındır ki, texniki inkişaf özlüyündə məqsədə çevrilib və ona görə texnikanın yalnız subyektiv qərarın nəticəsi olmaması barədə Haydeggerin fikri ilə razılaşmaq lazımdır. Texnikanın öz dinamikası, daxili obyektiv məntiqi vardır və bunu texnikanı yalnız subyektiv fenomen kimi izah edən nəzəriyyə dərk etməyə qadir deyil. Haydegger bu məsələdə də haqlıdır ki, müasir texnikada subyektivliklə obyektivliyin qəribə dialektikası hökm sürür. Yeni dövrün subyekti öz qüdrətini özünə bununla sübut edə bilir ki, təbiəti və eləcə də dünyagörüşlərinin mübarizəsi yolu ilə başqa insanı onun hökmranlığına tabe olan obyektə çevirir. Lakin ətrafda hər şeyi predmetə çevirmiş şəxsə öz «məni» də predmetlərdən əks olunub xalis obyekt şəklində qayıdır. Və Haydegger tamamilə haqlı olaraq, müasir tarixdə də bu obyektivləşmə meylinin ifadəsini görür: keçmiş onun üçün artıq nəyi isə öyrənməyə (ibrət götürməyə) imkan verən mükalimə tərəfdaşı deyil, haqqında nəyi isə öyrənmək istəyi doğuran tədqiqat obyektidir. Tarixin bu cür predmetləşməsi zamanı özünü, ola bilər ki, tarixdə büruzə verən Mütləqə münasibət labüd şəkildə pərdələnir və itir.
Aydındır ki, Mütləq kateqoriyası (Haydegger onu «Varlıq» adlandırır) hərəkətlərin, fikirlərin və hisslərin üstün anlayışlara çevrildiyi bir şəraitdə öz mənasını itirməlidir.
Haydegger «tədarük» zəmanəsinin Tanrısızlaşma dövrü olduğunu təsdiq edərkən, mahiyyət etibarilə, tavtologiyaya yol verir. Belə ki, bütün varlığın hal kimi qavranıldığı bir zamanda, istənilən yaratmanın əsasında dayandığı üçün düzəldilməsi mümkün olmayan şərtsiz şey yoxa çıxmalıdır. İlahi «mövcud hala» aid deyil və əgər din sənayesi öz təcrübəsini istehsal etmək niyyətinə düşsəydi, bununla dəhşətli bir təhqirə yol vermiş olardı. Lakin səciyyəvidir ki, Haydegger mənəvi qanunu deyil, ilk növbədə incəsənət əsərini özünü gizlətməsi ilə mövcudluğu sual altına alınan Mütləqin bilavasitə ifadəsi hesab edir. İncəsənət əsərinin estetikləşdirilməsində, yəni subyektivləşdirilməsində Haydegger yeni dövrün daha mühüm bir əlamətini görür. O özü bədii əsəri ənənəvi terminlərlə, reseptiv-estetik deyil, funksional-estetik planda şərh etməklə, incəsənətin daha dərin ölçülərinə nüfuz etməyə çalışır. Haydegger haqlı olaraq, incəsənəti hələ "techne" kimi qiymətləndirilməyən yununlarla "techne"nin texnikaya doğru sonrakı inkişafı nəticəsində incəsənətin funksiyasında radikal dəyişiklik baş verən müasir dünya arasında böyük əksliyi qeyd edir. Reynin elektrostansiyaya «daxil edildiyi» bir vaxtda, təbiətə yunan incəsənətinin əsasında dayanan münasibət qeyri-mümkün olur, hərçənd onu «münasibət» adlandırmaq heç də düzgün deyil, belə ki, bu söz artıq subyekt və obyekt bölgüsünün müasir dövrə xas üsulunu nəzərdə tutur. Müasir incəsənətin mahiyyəti haqqında Haydeggerin ideyaları konkretlik baxımından Frankfurt məktəbi nümayəndələrinin sənayeləşmiş cəmiyyətdə incəsənətin yeri və roluna dair estetik təhlilindən geri qala bilər, lakin Haydeggerin ideyaları öz dərinliyi nöqteyi-nəzərdən bu təhlildən üstündür, belə ki, həmin ideyalar müasir incəsənətin mahiyyətinin kütləvi istehsal kimi texniki yeniliklər vasitəsi ilə deyil, gerçəkliyə münasibətin radikal dəyişikliyi vasitəsi ilə dərkinə yönəlmişdir.
Şübhəsiz, Haydeggerin texnika fəlsəfəsinin başlıca ideyasında, yəni texnikanı varlığa münasibətin yeni və ümumdünya tarixi baxımından radikal üsulu kimi nəzərdən keçirməsində belə bir nöqteyi-nəzər əsaslandırılır ki, texnikanın doğurduğu təhlükə, ilk növbədə, insanın mövcudluğunun məhvindən yox, insanın mahiyyətinin dəyişməsindən ibarətdir. «Xüsusi ölüm maşını kimi məhvedici olan şey bədnam atom bombası deyil. İnsanı ölümlə, özü də onun mahiyyətinin ölümü ilə hədələyən şey – özünü hər şeydə təsdiqə düşünülmüş cəhd mənasında xalis iradənin mütləq xarakteridir. İnsanın mahiyyətinə təhlükə törədən şey belə bir qəti inamdır ki, təbiət qüvvələrinin dinc mənimsənilməsi və toplanması, həmçinin onların idarə olunması yolu ilə insan bəşəriyyətin həyatını yaxşılaşdıra və ümumən xoşbəxt edə bilər».7 Müasir texnikanın vəziyyətindən çıxış edərək, yeri gəlmişkən, demək olar ki, bundan belə insan mahiyyətinin dəyişdirilməsi texnikanın inkişafının bizim təfəkkür tərzimizə təsirindən doğan nəticələr vasitəsilə deyil, bilavasitə texniki yolla – genetik təsir üsulları ilə də baş verə bilər. Bu gün insanın «antikvarlaşması» təhlükəsi Haydeggerin dövründən daha çox aydın hiss olunur; bundan əlavə, o hələ bütün ekoloji problemləri məcmu halda nəzərə ala bilməzdi.
Əlbəttə, Haydeggerin xəbərdarlığı çox ciddi qəbul olunmalıdır. Texnika problemini yalnız məqsədli rasional üsulla, yəni texniki yolla həll etməyin mümkünlüyünü düşünmək təhlükəli bir səhv olardı. Texnikaya yiyələnmək arzusunun özü texniki təfəkkür tərzinin ifadəsidir; buna görə o, texnikanın hüdudlarını aşmaq əvəzinə, texnikanın əsiri olaraq qalır. Texnikanın nəticələrinin qiymətləndirilməsi və aradan qaldırılması üzrə komissiyalar, şübhəsiz, çox vacib və hörmətə, özü də Haydeggerin qoya biləcəyindən daha artıq bir hörmətə layiqdirlər. Lakin kim təkcə komissiyalar vasitəsilə texnika təhlükəsini sovuşdurmağın mümkünlüyünə inanırsa, səhv edir və o, hörümçək torundan çıxmağa daha güclü səy göstərdikcə, həmin tora daha çox dolaşan bir milçəyi xatırladır.

QEYDLƏR:

1. Bu termin K.Popperin «Dialektika nədir?» məqaləsindən götürülmüşdür. Mən dialektikanın «ikiqat doqmatizm» olması barədə Popperlə razılaşmasam da, şübhəsiz, bu cür fəlsəfələr mövcuddur.
2. Heidegger M. Die Technik und die Kehre&Pfullingen, 1988. Sonrakı bütün sitatlar bu nəşrdən verilmişdir.
3. Spengler O. Der Mensch und die Technik. Munchen, 1931.
4. Gehlen A. Die Seele im technischen Zeitalter. Hamburg. 1957, s.11.
5. Mahiyyətin dərkində «doğru» və «həqiqi»nin fərqini hələ Hegel göstərmişdir. «Həqiqət» anlayışına dair Hegellə Haydegger arasında uyğunluq daha sonra özünü onda göstərir ki, hər iki mütəfəkkir, təkcə cümlələrin deyil, həm də predmetlərin həqiqətindən danışırlar və beləliklə, onlar cümlənin həqiqəti ilə yanaşı, obyektiv həqiqətin də mövcudluğunu qəbul edirlər.
6. Spengler O. Der Untergang des Abendlandes. Munchen, 1979, s.928.
7. Heidegger M. Woru Dichter?, s.294.


Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

    Haqqımda

    My Photo
    Məsiağa Məhəmmədi
    Tam profilimə bax
    ۞ Yazılardan istifadə
    zamanı müəllif və qaynaq
    mütləq göstərilməlidir.

    Sayğac



    Page Ranking Tool

    Ədəbiyyat saytları

    Azərbaycan ədəbiyyatı

    İzləyicilər