“YOLDAŞ OLDUR KİM, QARAA GÜNLƏRDƏ
YOLDAN ÇIXMASIN”
Ol uzaqlıqlardakı min türlü gizlər səslənir,
Yaş keçir, könlümdə ancaq türlü sirlər bəslənir,
Bu dağılmış hisslərim məndən qaçıb hər kəslənir,
Mən dilərdim könlüm əsla ayrılıqdan bıxmasın,
“Yoldaş oldur kim, qaraa günlərdə yoldan çıxmasın”.
Gər vəfasızlıq kimin zaatında varsa, bilmiş ol,
Yolda yoldaşlıq əsasın bilməz əsla, bilmiş ol,
Ya sakın, ya sən vəfa göstərgəsin göstərmiş ol,
Bir nəcabətsiz səni yoldaşlığında yıxmasın,
“Yoldaş oldur kim, qaraa günlərdə yoldan çıxmasın”.
Etibarsızlar üçün göstərmiş olsan da vəfa,
Bilmiş ol kim zaatı çirkinlər edərlər çox cəfa,
Düşlərin viran olar, istəklərin bulmaz səfa,
Möhkəm ol kim bu çətinliklər səni heç sıxmasın,
“Yoldaş oldur kim, qaraa günlərdə yoldan çıxmasın”.
İran türkmənlərinin ünlü şairi, “Aram” təxəllüslü Arazməhəmməd Şairi 1933-cü ildə Gümüştəpə adlanan yerdə dünyaya gəlib. Pedaqoji təhsil aldıqdan sonra müxtəlif şəhərlərdə müəllimlik edib. 50-ci illərin əvvəllərində şah rejimi əleyhinə keçirilən mitinqdə iştirakına görə bir sıra türkmən fəalları ilə birgə tutulub və ömrünün iki ilini həbsdə və sürgündə keçirib. 1957-ci ildə ana dilində “Türkmən rübailəri” adlı kitabını oxuculara təqdim edib. Həmin kitaba yazdığı kiçik ön sözdə o, deyirdi: “Mən öz duyğularımı ana dilimdə bəyan etməyə çalışdım. Bu misralar oxucuların əhvalını qaldırar, yaxud pozar deyə, bir narahatlığım yoxdur; bununla belə türkmən dilində yazıldığı üçün Türkmənsəhrada (İranda türkmənlərin yaşadığı bölgə - M.M.) xalqın sevgisini qazanacağını düşünürəm. Bəlkə də bu kiçik əsər gəncləri həvəsləndirəcək və onları öz istedadlarını bu yöndə sınamağa sövq edəcək. Mənim əsas məqsədim də bundan ibarətdir”. Ədəbi yaradıcılıqla yanaşı, İran türkmənlərinin folklor abidələrinin toplanması sahəsində də fəaliyyətlərdə bulunmuş Arazməhəmməd Şairi çox erkən – 1973-cü ildə 40 yaşında dünyasını dəyişmişdir.
Ümid dəftərinə mən də yazdım nam,
Amma heç arzumdan almadım ki kam!
Ümid ilə nakamlıqda ürəyim,
Bir dünya qovğadır, zahirim aram.
***
Ötən gecə ol yaşıl çəmən üstə,
Dodaq dodaq üstə, tənim tən üstə,
Sevişib keçirdik gecəni böylə,
Gah yarım üstümdə, gah da mən üstə.
***
Bir könlüm var, hər kimsəyə yar olmaz,
Hümmətlidir, nakəslərə zar olmaz.
İstəyir eyləsin qışı-qarı yaz,
Amma təkdir – bir güllə bahar olmaz.
***
Şikar oldum mən də bir qara gözə,
Endim dalısınca dağlardan düzə,
Vədə verdi, vəfa qılmadı amma,
Beləcə aldandım bir yalan sözə.
***
Yarımın sinəsi bənzər mərmərə,
Qoşa narı dağdır, arası dərə.
Ötən gecə mən o mərmər dərədən
Sürüşdüm aşağı – adı deyilməz yerə.
***
Çıxdım dağa, danışdım Xuda ilə:
“Qəm vermə, versən də ver dəva ilə!”
Dedi: “Çox üzülmə, əgər aşiqsən,
Səs-səsə ver bülbüli-şeyda ilə!”
***
Eşq gülünü vurğun sinəmdə əkdim,
Göz yaşlarım daim dibinə tökdüm.
Qönçəsi cücərib tazə bitəndə,
Düşmən aldı, mənsə ahını çəkdim.
***
Ürəyim qanıyla yazdım bir sətir,
Xudaya, naməmi yarıma yetir.
Göz yaşım görəndə fikir vermədi,
Qanıma nə dedi? Xəbərin gətir!
***
Qəlbimin dərdinə dərman tapılmaz,
Könlümün canına canan tapılmaz,
Hücum çəksə qəm ləşkəri üstümə,
Dost-tanışdan mənə həyan tapılmaz.
***
Dedi: “Küsdüm, gəlmərəm mən, heç, heç!
Bil, üzünə gülmərəm mən, heç, heç!”
Dedim: “İstər vəfa, istər cəfa et,
Öz meylindir, bilmərəm mən, heç, heç!”
***
İnsan gərək ələ silah almasın,
Başqasının ümid gülün yolmasın.
Xalq dərdinə dərman ola bilmirsə,
Yaralı qəlblərin duzu olmasın.
***
Təzə yollar köhnələrdən yaxşıdır,
Təzə bir şey hər nələrdən, yaxşıdır
Amma bil ki, köhnə şərab, köhnə dost,
Necə olsa, təzələrdən yaxşıdır.
***
Zahirim gör, batinimdən tut xəbər,
Heç xoş yoxdur, xoş olsun məndən betər.
Məgər bilməyirsən köhnə misalı:
Qəm həddən aşanda, xoşluğa yetər.
***
Dənsiz dəyirmanın ağzına düşdüm,
Doğrandım, üyüdüm, ələkdən keçdim.
Yapıldım ömrümün təndirinə mən,
Qəm odunda yanıb bihudə bişdim.
***
Eşq yoluna can satanlar sağ olsun,
Qəm yoluna daş atanlar sağ olsun,
Gələcək nəsildən bir zaman, bizdən,
“Aram” deyib ad tutanlar sağ olsun!
Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi
Füzulinin əsərlərini oxurkən, onun dil və kimlik haqqındakı görüşlərindən asanlıqla vaz keçmək olmur. Günümüzə qədər dilin üzərinə bir çox fəlsəfi yanaşmalar olmuşdur. Rasionalistlər dili insan ağlının ürünü olaraq görmüşlər. Pozitivistlər dili təbiətin səslərini təqlid olaraq yozmuşlar. Empiristlər dili duyğuların özünü açığa çıxarması kimi dəyərləndirmişlər və teolojist baxışlar isə dili Tanrının varlığa sözlərlə axışı kimi qəbul etmişlər. Bu baxışlar içində Füzuli daha çox dili bütün və kamil olan Tanrının evrənə sözlər şəklində axışı kimi görmüşdür. Çünkü söz nəsnəni sınırlar, onun anlamını bəlli edər, işləvsəlliyini (funksiyasını) müəyyənləşdirər. Hər bir nəsnənin bütünolanla içdən-içə bir ilişkisi var. Nəsnənin bütün və “bir”olanla ilişkiləri sözlərdə kəsişər. “Öncə söz vardı” görüşünü bu şəkildə Füzuli də qəbul edər. Çünkü söz nəsnənin “özündəolan”ı anladan bir tək varlıqdır. Nəsnənin “özündə olan” sözdə saxlıdır. Bu üzdən də Füzuli sözün varlığını tinsəl-ruhi varlıqla özdeşləşdirər:
Can sözdür əgər bilərsə insan,
Sözdür ki, deyirlər, özgədir can.
Əgər söz tinsəl (ruhi) varlıqla özdeşləşirsə, o zaman dilin gerçək maddəsi səs və düşüncələrin hərəkəti olaraq meydana çıxır. Səsin özünü ayrımlaşdırıb (articulation) sözə dönüşdürməsi düşüncənin və ruhun devingənliyi (hərəkətliliyi) kimi anlaşılır. Qeybdən (görünməz dünyadan) görünürlüyə məna axışı, ruhun dansı və varlığa enməsi ilə gerçəkləşir Füzuliyə görə. Surətsizlikdən surət dünyasına axış yalnız sözlərlə müyəssər olur. Hər bir mətn sözlərlə özünə surət vermiş surətsizlikdir. Surətsizlik heç bir zaman sözlərsiz mətnləşə bilməz. Çünkü surətsizliyin surətə dönüşümü sözlə olur. Sözə dönüşüm surətləşmənin ilkin şərtidir:
Göstərər hər dəm niqabi-qeybdən rüxsaar söz.
Bütün sirlər və gizlər yoxluq və ya görünməzlik dünyasındadır. Hər zaman yoxluq və bilinməzlik sirli görünmüşdür. Bu sirlər dünyasında “var”lıqlar sözlərlə surətləşirlər, sirlər dünyasının surətsizliyi sözlərlə surətləşir.
Xazəni-gəncinəyi-əsrardır hər dəm çəkər,
Riştəyi-izharə min-min gövhəri-əsraar söz.
Füzulinin də mənsub olduğu irfan fəlsəfəsi sözlər dünyasında mümkün olur. Çünkü bütün bilgilərin və mərifətlərin, elmlərin qaynağı dildir. Dil olmazsa, nə irfan, nə mərifət, nə də musiqi mövcud olur. İrfan əhlinə düşən görəv də mərifət əldə etmək üçün dilin söz dənizində üzməyi başarmaqdır. Buradakı dil geniş düşüncə aləmini və parlaq duyğuları içinə almaqdadır.
Olmayan qəvvasi-bəhri-mərifət, arif deyil
Kim sədəf tərkibi-təndir, löv-lövi-şəhvar söz.
Füzulinin anlatılarından belə anlaşılır ki, dil nə təbiətin təqlid edilən səsidir, nə duyğuların dışa vuruşudur, nə də ağlın məhsuludur. Füzuliyə görə dil, ağlın doğasıdır, ağlın təbiəti dildir. Dil olmazsa ağıl da olmaz. Dilin yaradıcısı ağıldır, yoxsa ağlın yaradıcısı dil sorusu qarşısında burada dil ağıldan ayrı olaraq görülmür. Düşüncənin mətnləşməsi sözlərlə mümkün olur. Ağıl sözlərlə düşünür və sözlərlə düşünüşlər nəsnələşirlər. Bu üzdən də hər dildə mütləq və bütünolan “tək”olan mənanın bəlirtiləri var. Füzulinin bu anlatısından belə nəticə çıxarmaq olur ki, dünyada bütün dillər eşitdir və örnəyin bir dilin digər bir dilə üstünlüyü ola bilməz. Üstünlük dillərdə birikmiş olan bilgi ölçülərinə görə ortaya çıxa bilər. Ancaq dillərin yaradılışı etibarı ilə bir-birinə üstünlüyündən söz edilə bilməz. Füzuli bunu öz yaradıcılığında da isbatlamışdır.
Bu girişdən sonra Füzulinin türkcəçilik girişimlərini anlamaq və anlatmaq daha asan olacaqdır. Asan olacaqdır, çünki Füzuli özü də bunu asan etməkdə çox çalışmış və başarmışdır:
Ol səbəbdən faarsi ləfziylə çoxdur nəzm kim,
Nəzmi-nazik türk ləfziylə ikən düşvar olur.
Məndə tofiq olsa bu düşvarı asan eylərəm,
Novbahar olqac, tikandan bərgi-gül izhar olur.
Füzulinin bu dördlüyünü bir az incələmək lazım olacaqdır. Türklər ərəb-fars milliyətçiliyi mərkəzli islama hammallıq etmişlər tarix boyu. Hammalın da dili və kültürü xoş görülməz heç bir zaman. Füzulinin yaşadığı dönəmdə üç türk soylu imperatorluq var: Osmanlı, Səfəvi, Baburlər. Ancaq türk dilinə sahib çıxan yox. Nisbətən Baburlar dönəmində türkcə parlayır və Babur şahdan “Baburnamə” kimi bir mənəvi miras türkçə qalır. Bütün bu görüntülərin yanı sıra ərəblərin və farsların türk dilini aşağılamalarına tanıq oluruq. Türk dilini və kimliyini Osmanlılar hər kəsdən daha çox aşağılamışdır. Bu səbəbdən olsa gərək, farsca yazan, ərəbcə yazan şairlərin ciblərini altunlarla doldururlar, ancaq türkçə yazan Füzuli acından qan qusub Osmanlı şahı Sultan Süleymana “Şikayətnamə” yazırdı. Yalnız, türk kimliyini, türk dilini yüksəltmə qərarlılığından da vaz keçmirdi. Bu üzdən də Füzulinin türk dilini savunan bir qəhrəman kimi meydana çıxmasına tanıq oluruq. Və hər kəsin aşağıladığı bu dildə fəlsəfi əsərlər yazmağı mümkün və asan edəcəyəm, deyir. Örənə (xarabazarlığa) dönüşdürülmüş türkcəni gülüstana çevirmək iradəsi ilə yola çıxır və bu yolda yalnız Tanrıdan imdad diləyir:
Təmiri-xərabə talibəm mən,
İnşaallah ki, qalibəm mən.
Füzuli türkcənin şeiriyyət və fəlsəfə dili olmasına tam olaraq inanır və bu yolda qalib olacağına heç şübhə etmir. “Leyli Məcnun” nədən türkçə yazılmalıdır sorusu da burda cavablanır. Çünki:
Leyli-Məcnun əcəmdə çoxur
Türklərdəsə bu fəsanə yoxdur.
Füzuli də burada Mahmud Kaşğarlı və Əlişir Nəvai kimi öz milli kimliyini yüksəltməyi bir zərurət hesab edir. Hətta bu baxımdan özünü türk fikir cərəyanlarına mənsub bilir və süxəndan (söz ustası) Əlişir Nəvainin açdığı türkcəçilik yolunda yürüdüyünü etiraf edir:
Olmuşdu Nəvaiyi-süxəndan
Mənzuri-şəhənşəhi-Xorasan.
Füzuli türk kimliyini yüksəltməyi özünə tarixi və ilahi görəv bilmişdir. Yalnız, Füzulinin belə böyük girişimdə bulunması bir sürü soysuzlaşmışlar tərəfindən də tənə və məsxərə ilə qarşılansa da, şair öz haqlılığından və böyük iradəsindən vaz keçməmişdir:
Hər söz ki, gəlir zühurə məndən
Yüz tənə bulur hər əncüməndən.
Füzulinin yaradıcılığından da bəlli olduğu kimi, hər dil öz ilkələrini öz içində daşıyar. Yaradıcı bir insan bu ilkələrə ulaşmadıqca, bu ilkələri dərk etmədikcə, o dildə böyük əsərlər yaza bilməz. Öyrənilən bu ilkələr yaradıcı şəxsin ruhsal yapısına dönüşür və artıq o dilsiz yaşamaq olmur. Dil ruhun özünü sənət şəklində ifadə etməsi üçün yatqınlaşır. Füzuli fenomenində görünən də budur. Füzuli türk dilinin iç və yaradıcı ilkələrini kəşf etdiyi üçün ətrafdan gələn tənə və məsxərələrə aldırış etmir. Nədən? Çünki Tanrı, tarix və milli zərurət Füzulinin ruhuna, vicdanına və istedadına türkcəni yüksəltmə missiyasını yükləmişdir. Füzuli bunu açıqca etiraf edir. Hər əsrdə zaman hansısa millətdə bir şairi, bir fikir adamını mənsub olduğu dili ucaltmaq üçün görəvləndirmişdir. Füzuli böyük bir qərarlılıqla belə inanır ki, yaşadığı əsrdə Tanrı, tarix və milli zərurət türk dilini və kimliyini ucaltmaq üçün Onu görəvləndirmişdir. Füzulinin yaradıcılığında bu, bir fəal və yaradıcı inanc halına gəlmişdir. Şeiryazma gələnəyi adlanan o möhtəşəm ərdəm tarixdən silinməsin deyə mən bu işə girişməliyəm deyir Füzuli:
Türkü ərəbü əcəmdə əyyaam,
Hər şairə vermiş idi bir kaam.
Taa olmaya rəsmi-şeir məfquud,
Əbvabi-fünuni-nəzm məsduud.
Lazım mənə oldu hifzi-qanuun
Zəbti-nəsəqi-kəlaami-mövzuun.
Şeirin (nəzmin), ədəbiyatın çöküş dönəmini yaşadığı bir zamanda Füzuli xəstə ədəbiyata can vermək istər:
Dövr istər ki, xaar ola nəzm,
Bizaatü bietibaar ola nəzm.
Mən müntəzirəm verəm rəvacın,
Gər xəstə isə edəm əlacın.
Belə bir qərarlılıq və düşüncə ilə yaşayıb-yaradan Füzuli istər-istəməz yalnızlığa çəkilir. Çünkü türk dilinə heç bir dövlət dəyər vermir, sadəcə Füzuli öz fərdi iradəsi ilə bu yoldan dönməməkdə qərarlıdır. Bu üzdən də qəm mərhələsində yalnızlaşır Füzuli.
Qəm mərhələsində qalmışam fərd
Nə yaar, nə həmnişin, nə həmdərd.
Ancaq Füzuli bu yalnızlığını da çox anlamlı bilir. Dərd diyarındakı səfərini kimsə ilə dəyişmək istəmir. Çünki Füzuli öz ruh dünyasında dünyanın uluları ilə həmsəfərdir. Yalnızlığında fəzilət əhli ilə həmsəfərdir. Çünki Füzulinin bulunduğu o məqam tərk edilməsi mümkün olmayan eşq məqamıdır:
Ey Füzuli, qılmazam tərki-təriqi-eşq kim
Bu fəzilət daxili-əhli-kəmal eylər bəni.
Bu məqama ərmişlik böyük fəlsəfi və dərin şübhələrdən, gümanlardan keçib təməli düşüncənin dərinliyinə dayanan inancla mümkün olurmuş Füzuliyə görə və bu yolda yalnız ali, yüksək ruhlu insanlarla səfərdaşlıq müyəssər olur:
Ey Füzuli, mən gümaniylə cahanda yox işim,
Ol səbəbdən aali insanlarla oldum həmsəfər.
Füzulinin yalnızlığı insandan qaçış anlamında olan özünü bəyənmişlik deyildir. Özünə həmsəfər istər. Ancaq kiminlə? Diyari-dərdə səfər etmək üçün iradə, istitaət, dözüm və bilgi gərəkir:
Düşdü səfərim diyari-dərdə,
Kimdir mənə yaar bu səfərdə?
Və Füzuli türk kimliyini yüksəltəmək üçün çıxdığı səfərdə Ona həmsəfər olacaq insanın özəlliyini anladır. Keçici hisslərə vurğun olanların onunla həmsəfər olmaları mümkün deyildir:
Hər kimdə ki, vardır istitaət,
Dərdü qəmü möhnətü qənaət.
Oldur bu müsafirətdə yaarım,
Zövq əhlinə yoxdur etibaarım.
Bu səbəbdən də Füzulinin yolçuluğu tarixi bir yolçuluqdur. Yəni Füzulinin özündən öncə Kaşğarlılar, Yunis Əmrələr, Nəvailər və digərləri başlatmışlar. Füzuli yola onlarla ruhi təmasa girərək davam edir və özündən sonrakılara buraxır bu yolu. Bu üzdən də bu gün bizlər hiss edirik ki, Füzuli ilə bu yolda həmsəfərik.
Füzuli yalnızca öz yaradıcılığı ilə türk dilini və kimliyini yüksəltməklə uğraşmır. Həm də üzünü Tanrıya tutub: “Ey ərəbin, türkün, farsın çətinliklərini çözən ulu Tanrı. Ərəb dilini dünyanın zəngin dili etdin, fars dilinin şairlərini İsa nəfəs etdin. Mən türk dillini yüksəlt, ya Rəbbim! Mən türk zəbandan (dillidən) iltifatını əsirgəmə!”- deyir.
Ey üqdəgüşayi-ərəbü türkü əcəm,
Etdin ərəbi əfsəhi-külli-aləm.
Qıldın füsəhayi-əcəmi İsadəm,
Mən türk zəbandan iltifaat eyləmə kəm!
Bütün bunlar nəyi anladır? Bunlar anladır ki, Füzulidə dil və milli kimlik məsələsi bir vicdan və ruh məsələsi olmuşdur. Bu üzdən də günümüzdə hər bir mənəviyat əhli olan türk öz ruhunda, ağlında və şüurunda Füzulinin mübarək nəfəsini hiss edir.
Sonluq olaraq, Füzulinin üç beyti ilə bu yazını bitirəlim və Füzulinin “Eşq fəlsəfəsi” haqqında bir sonrakı yazıda buluşalım.
Küfri-zülfün salalı rəxnələr imaanımıza,
Kafər ağlar, bizim əhvali-pərişanımıza.
Əksik olmaz qəmimiz, bunca ki, bizdən qəm alıb
Hər gələn qəmli gedər, şaad gəlib yanımıza.
Qəmi-əyyam, Füzuli, bizə bidaad etdi,
Gəlmişiz iczilə daad etməyə sultanımıza.
MƏLƏK KİMİ
Nə döyürsən pəncərəmi?
Vaxtsız əsən külək kimi!
Başım üstdən dərdi, qəmi
Ələyirsən ələk kimi.
Adın qızıl, özün missən,
Qaradaban, üzü pissən,
Aldadıcı bir İblissən,
Görünsən də mələk kimi.
Həqiqətə inanmazsan,
Əyri yoldan usanmazsan,
Nə qandırıb, nə qanmazsan,
Daş bağırlı ürək kimi.
Şərdir arzu-əməllərin,
Gündə eylər qan əllərin,
Xeyir verməz əməllərin,
Şirəsi yox pətək kimi.
Ömrün-günün ötsə də yaz,
Dünya mənə, deyirsən, az.
Qarnın acdır, gözün doymaz,
Bərəkətsiz ətək kimi.
Vüsal yolun bağlayan çən
Qaçar bir gün, gələr gedən.
Dönər sənin də dönərgən,
Çarxı dönmüş fələk kimi.
Səttaram, andığım günlər,
Oduna yandığım günlər,
Sənə inandığım günlər,
Dağıldı bir kələk kimi.
KƏLBƏCƏRSİZ NƏ GƏZİRSƏN GƏNCƏDƏ?
Kəlbəcərli şair Bəhmən Vətənoğluna
Bu dünyanın az gəli var, çox gedi,
Gələn düşər tələsinə, a Bəhmən!
Bizi yaman içimizdən qurd yedi,
Döz zamanın şələsinə, a Bəhmən!
Eşqin bəlli hər qocaya, gəncə də,
Baş əyirəm sinəndəki gəncə də,
Kəlbəcərsiz nə gəzirsən Gəncədə?
Uyma vaxtın hələsinə, a Bəhmən!
Gözümüzü kor yaratdı Yaradan,
Çoxmu çəkər bu zülməti yara dan?!
Mən bu dərddən, sən o kəskin yaradan,
Yanasıyıq sinə-sinə, a Bəhmən!
Odu sönməz haqq adınlı kürəmin,
Haqq da bizdən əsirgədi kərəmin,
Əlim çatmaz o dağlarda Kərəmin
Qarda qalan lələsinə, a Bəhmən!
Dərd ocaqlı, qəm şələli o dağlar,
Bax, Bəhmənsiz, Sücaətsiz od ağlar.
Mirsəyyafsız sinəmdəki o dağlar,
Min dağ olur beləsinə, a Bəhmən!
Ellər deyər buz bulaqlı gözələr,
Vüsal yolun hey ilmələr, gözələr,
Səttarın da ürək qanın göz ələr,
Gözlərinin giləsinə, a Bəhmən!
ÜRƏYƏM MƏN
Kimliyimi soruşursan,
Suya həsrət özəyəm mən.
Dərd əlindən qəm dağında
Xəzan vurmuş çiçəyəm mən.
Hər sinəyə dağılmışam,
Sanki şirin nağılmışam,
Bir vaxt igid oğulmuşam,
İndi quru bəzəyəm mən.
İntizarın düzlərində,
Yandım hicran sözlərində,
Həsrət eşqin gözlərində,
Qalan arzu, diləyəm mən.
Öz gülümü dərə-dərə,
Günahsız düşmüşəm şərə,
Zülm əlilə iki yerə,
Bölünmüş bir ürəyəm mən.
Səttaram, könlümün teli
Hər zaman oxşayıb eli.
Dosta əsən səhər yeli,
Yada çovğun küləyəm mən.
Dil məsələsi əski çağlardan günümüzə qədər fəlsəfənin mövzusu olmuşdur. Evrənlə bilincli təmasın tək aracı dil olmuşdur. Özəlliklə sənətlə uğraşanlar üçün dil, ayrıca bir özəllik ifadə etmişdir. İnsanların gündəlik yaşamlarında istifadə edilən sözlər sənətçi üçün ayrıcalıqlı özəlliklər daşmışdır. Dərin insanı dəyərlər, bilgilər, düşüncələr hər zaman dildən qaynaqlanmış, dildə əks olunmuşdur. Dilin harda arac, harda qaynaq olduğunun sınırı bəlli deyildir. “Dil düşüncənin ifadə aracıdır” – kimi yozumlar ilkəl, primitiv dilçiliyin ortaya qoyduğu bir görüşdür. İrfan elminin zirvələrinə yüksəlmiş ərdəmli kişilər bu haqda geniş təcrübə birikdirmişlər. İrfanın zirvəsinə “eşq”lə varmaq mümkün olmuşdur, ərdəmli kişilərin verilərinə görə. Eşq, bir iç özümsəyiş sürəcidir. Evrəni, varlığı iç uzayda var etmə sürəci olduğu üçün çox yönlü ussal (əqli), bilimsəl, tinsəl (ruhi) devingənlikdir (hərəkətlilikdir). Eşq mərhələlərində “canan” bir qadın, bir tək obyekt deyildir. Varlıq özü bəlkə bir qadının timsalında mərkəzləşərək, eşqin obyektinə dönüşür. Aşiqlik varlığa ontolojik yanaşma eyləmi (fəaliyəti) kimi ortaya çıxır. Bu üzdən də vəhdətin (birin) kəsrətdə (çoxluqda) təzahürü kəsrətin anlaşılması, qavranılması ilə müyəssər olur. “Can” ilə “canan”ın vəhdəti varlığın varlıqla örtüşməsidir. Bu nə deməkdir? Bir “mən” var, bir də “mən”in dışında var olanlar var. “Mən” də bir varlıqdır. “Mən”in dışındakılar da bir varlıq. Bu iki varlığın örtüşməsi qavrama eyləminin hədəfidir. “Mən” və ya “can” hər zərrə, hər ulduz və planetlə bir şəkildə təmasdadır. Bu təmasın bilincində olmamaq, təmasın yoxluğu anlamında deyildir. İrfan fəlsəfəsi bu bilinci ortaya qoymaq istər. Füzulinin bu beytinə baxalım:
Canımı canan əgər istərsə, minnət canıma,
Can nədir ki, anı qurban etməyim cananıma.
Buradakı “can-mən” və “canan-sən” arasında birolma istəyi fədakarlıq şəklində görünür. Ancaq buradakı “sən”də evrən rəmzi şəkildə təzahür edər. Burada “sən” və ya “canan” varlıqdır. Varlığı təmsil edər. Bütün olanı təmsil edər. İnsan bütünü özümsəmə həsrətində yaşar sonuna qədər. “Mən”də gizlin bir “bütünlük” duyğusu var. Bu gizlin bütünlük özünü dışa vurmaq istər. Gizlin qalmaqdan çıxar. Varlığın anlamı da o gizlin olandır.
Biz cahan məmurəsin (abadlıqları – G.G.) mənidə viran bilmişiz,
Afiyət küncün bu viran içrə pünhan bilmişiz.
Pünhan (gizlin) olan zavala uğrayacaq hər maddənin içində var. O gizlinlik açığa çıxmaq üçün bir axış oluşdurar. Bu anlamda tarix də bir oluş sürəcidir, anlamların oluş sürəci. Məna, bütünolanla vəhdət halındadır. Bütünolanla vəhdətdə bulunmaq üçün irfan elmi özümsəmə yöntəmi gəlişdirmişdir. Hər bir zərrənin, hər bir varlığın bütün olanla bilinməz bir ilişkisi var. Bu bütün olanı Tanrı olaraq adlandırmaq da mümkün. Yəni bütünlüyü anladacaq və kəsrətin vəhdətlə, vəhdətin kəsrətlə olan ilişkilərini anladacaq və özündə mərkəzləşdirəcək bir qavram gərəkirsə, Tanrı sözünü qullanmaq mümkündür. Bu açıdan baxıldığında hər bir dil də vəhdətin (bütünün, küllün, Tanrının) kəsrətdə təzahürüdür. Hər dildə varlığın, küllün cövhəri var. Küll olan özünü yalnızca evrənin maddi varlıqlarında deyil, həm də dilsəl varlığında göstərmişdir. Bu üzdən də hər dil kəsrətin (çoxluğun) vəhdətə (bir olana) uzanan bir yoludur. Hər dil bir yoldur. Düşüncə və duyğu yolu. Evrənin sirlərini çözəcək açardır hər dil. Bu açarı doğru qullanmaq lazım. Bu açar itərsə, evrən idrak edilməz, bütünolanla, vəhdətlə ilişki sağlana bilməz. Füzuli irfanında “dil fəlsəfəsi” burdan meydana çıxır.
Füzuli irfanında eşq fəlsəfəsini bir başqa yazıya həvalə edib, Füzuli irfanında dil və şeiriyət məsələsi üzərində durmaq istərdim.
Varlığa bir vicdan sezgisi ilə yanaşmaq da ayrıca irfani özəllikdir Füzuli yaradıcılığında:
Hər zərrəyi-zahirin zühuri,
Bir özgəyə bağlıdır zəruri.
Hər zərrə və günəşin, planetlərin, bütün evrənin bir özgəyə, bir başqasına bağlılığı var. Bu bağlılıqda zərrə və evrən anlam qazanar. Fizika elmi bu bağlılıqların maddi yönünü öyrənmişdir. Yəni bütün varlıqlar arasında “cazibə” enerjisi varmış. Uzaydakı bütün varlıqların arasında çəkimsəl (cazibəvi) ilişki var. Elm incələr, cüziyatı öyrənər. Fəlsəfə isə bütünləşdirər və varlıqlar arasındakı ilişkiləri bütüncül açıdan öyrənməyə özənər. Fəlsəfə, varlıqların arxasındakı birolanı və “bir”in çoxluqla ilişkilərini incələr:
Həqqa ki, həmin vücud “bir”dir,
“Bir” zaatə vücud münhəsirdir.
Varlığın təməl və məsdər qaynağı “bir”dir. Varlıq bu məsdərin, bu “bir” olanın məzhəridir. “Bir” və “məsdər-təməl qaynaq” əşyanın sifəti, cövhəri kimi təzahür edər.
Ey vücudi-kamilin əsrari-hikmət “məsdər”i
“Məsdər”i zaatın olan əşya sifatın məzhəri.
“Zaat-töz” “bir”dir, müxtəlif görüntülü əşyalar ərəzidir (ileneksəldir). Ərəzi olanın varlığı özündən asılı olmaz. Kölgə kimi, ya da Ayın işığı kimi. Hər ərəzinin içində zaati olan var. Bunu Kant fəlsəfəsində “Nomen-özündə olan şey” və “fenomen-görünümlü varlıq” olaraq bilirik. Hər zərrə, hər var olan öz dərinliyində “zaat”la ilişkidədir. Bilgi birikimi bu ilişkilər bağlamında sağlanır.
Füzuli dil məsələsinə bu zirvədən baxır. Dil, Füzuliyə görə, həm zaatidir, həm də ərəzidir. Çünkü varlıq da yalnız dillə öyrənilir. Varlığın dərinliyinə dillə enilir. Dil olmazsa, bütünü anlamağa özənmək olmaz. Dil Füzuli irfanında bütünü və “bir”i anlamanın göstərgəsidir. Evrəni dillə öyrənirik, evrən öyrənildikcə dil özünü genişlədir, evrənlə daha da iç-içə girir. Evrən özünü dildə yenidən göstərir.
Əski çağlarda dil ilk öncə şeirdə özünü göstərmişdir. Şeirlə idrak edilmişdir varlıq. Vedalarda, Upanışadlarda geniş bilgilər var, ancaq bu bilgilər şeiriyətin içinə elə səpələnmiş ki, onu konkret bilgi şəklində alqılamaq mümkün olmur. Bilgi şeirlə bir yerdə insanın düşüncələrində, duyğularında yer etmişdir.
Füzuliyə görə, şeir evrəni, varlığı sezmənin ən doğru yoludur. Şeirsəl qavrayış sezgisəl anlamadır. Bu qavrayış yalnız insanın düşüncələrini doldurmur, həm də duyğuların dolduruşudur. İnsanda saxta, keçici, sönücü və aldadıcı duyğular da var. Doğru olan duyğularla saxta olan duyğuları necə bəlli etmək olar? Şeiriyəti aldadıcı duyğulardan necə təmizləmək olar? Bu suala Füzuli cavab verir.
Füzuliyə görə bilgi, özəlliklə şeirin iç dünyasını aydınlığa qovuşdurar. Saxta olanla doğru olanı, yalnız bilgi və elm yolu ilə bəlli etmək olar. Əlbəttə ki, buradakı “elm” bugünkü dar və dəyişik qollara ayrılmış elm deyil. Buradakı elm evrən, varlıq, toplum və insan haqqında əldə edilməsi gərəkən geniş bilgilərdir. Yəni parçalayıcı elm deyil, bütünləşdirici elm söz qonusudur. Bu, parçalayıcı elmin gərəksiz olduğu anlamına gəlməz, yox, bu, o anlama gəlməz. Sadəcə şeir bütünləşdirici duyğuları, görünümləri anlamaq, anlatmaq istədiyi üçün bütünləşdirici bilgiyə ehtiyac duyar. Füzulinin fikrini olduğu kimi yazıb sonra davam edəlim. Füzuli deyir:
Elmsiz şeir əsassız divar olur
Və əsassız divar, qayətdə bietibar olur.
Əsası möhkəm olmayan divarların üstündə saraylar, qalalar yapılmaz. Əsas möhkəm olsun gərək. Çünkü əsası etibarsız olan bir divar sonunda ziyan verər. Füzuli bu görüşün şeir üçün də keçərli olduğunu vurğular. Şeirin altyapısını oluşduran o möhkəm divar, dəprəmlərə dayanaqlı olan o möhkəm divarın adı ELMdir. Elmsiz şeir isə zamanın burulğanlarında itib-batar. Buradakı elmin konkret elm olmadığını söylədik. Örnəyin (məsələn), sosiologiya, riyaziyat, dirimbilim (biologiya), yerbilim (geologiya), göybilim (kosmologiya) kimi konkret elmdən söhbət getmir. Ancaq bu elmlərdən də təcrid edilmiş elm deyildir şeirin cövhərini oluşduran elm. Söz qonusu evrən və insan arasında duyğusal ilətişimin şeirsəl alqılayışıdır. Insan və evrən arasında üç növ ilişki var: 1. Bilinənlər; 2. Bilinməsi mümkün olanlar; 3. Bilinməsi mümkün olmayanlar.
Bilinməsi mümkün olmayan üçüncü mərhələyə birinci və ikinci mərhələlər gətirib çıxarır. Böyük ehtimala görə, şeir burdan başlayır. Bilinməsi mümkün olmayacaq haqda da elmli olmaq şeirdə müyəssər olur sanki. Çünkü bilinməzlik haqqında daima şeirsəl düşünürük. Şeirsəl düşünərək rahatlanırıq. Şeir bizi bilinməzliklərin basqısından, qorxusundan qurtarmış olur. Böyük ehtimala görə, bu səbəbdən din kitabları da şeirsəl yazılmışdır. Çünkü onlar da bilinməzliklər haqqında danışmışlar. Şeirlə insanın dostluğu da burdan başlasa gərək. İçimizdəki bilinməzliklərlə dışımızdakı bilinməzliklər arasında şeirsəl ilişki qorulmuş olur. Bu ilişkilərin odaq nöqtəsində “var”lıq anlam qazanır. “Oluş” və “axış” şeirlə sağlanmış olur. Özümüzdən asılı olmayaraq “oluş” və “axış” içində olduğumuzu sirli bir şəkildə sezmiş oluruq. Bu sezgisəl oluşun adını şeir olaraq tanımlayırıq. Bütün bunların hamısı soyut (mücərrəd) elmin ürünü kimi görünür. Parçalar, zərrələr arasındakı ilişkilər haqqında şeirsəl elm sahibi olmaq, estetik qavrayışın altyapısını hazırlayır.
Bilinməzliklərin şeirsəl sezgisi, Füzuliyə görə, yalnız və yalnız dildə sözlər yolu ilə sağlanır. Bilinməzliklər sözcüklərin ruhunu oluşdururlar, bu sözlər içimizdə, düşüncəmizdə estetik varoluşun zəminini yaradırlar. Hiss edirik ki, bilmirik, ancaq sezirik. Şeirdə sözlər yeni kimlikləri ilə boy göstərirlər. Sezgi dünyasında təcrübə qazanan sözlər şeirdə buluşurlar. Şeir sezgi ilə ilişkidə olan sözcüklərin buluşma məkanı kimi görünür. Varoluş, varlığa axış sözlə gerçəkləşir:
Xalqa ağzın sirrini hər dəm qılır izhaar SÖZ.
Yalnız varlığa axış sözlə gerçəkləşmir, varlıqdan qopuş da sözlərin olmadığı yerdə baş verir. “Sarsılış” bizim heçliyə düşdüyümüzü ifşa edər. “Sarsılmışam” dediyimizdə heçliyin içində burxulub qaldığımızı etiraf edərik. Yəni varlıq içimizdən və dışımızdan çəkilmişdir. Yoxluq içində çabalarıq. Sonra da bu “yoxluq”dan varlığa axış sözlərlə sağlanar, ancaq şeirsəl olaraq. Yoxluqdan, heçlikdən qurtulduğumuzda şeir bizi varlığa bağlar. Sözlər hər ləhzə “yox”dan “var” edər. Biz yenidən varlığa bağlanarıq:
Bu nə sirdir kim olur hər ləhzə “yox”dan “vaar” SÖZ.
Varlığa axış SÖZə və şeirə dəyər verməklə, sözləri ehya etməklə, sözlərə həyat qazandırmaqla mümkündür. Çünkü heçliyə yuvarlanış da SÖZsüzlüyün ürünüdür. SÖZ olmayan yerdə məna və ilətişim yoxdur. Ölüm yuxusunda, umudsuzluqdan insanı qurtaran sözdür, mənadır və şeirdir. Bəzən bircə söz insanı həyata bağlaya bilıir. Mutluluq da sözə verilən dəyərdən qaynaqlanır:
Ver SÖZə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl
Edə hər saaət səni ol uyqudan bidaar SÖZ.
İnsanın dəyəri və dəyərsizliyi də SÖZlə ölçülər. SÖZ hər şeyin meyarı və var oluşun şərtidir. İnsan onurunun, heysiyətinin ölçüsü, “miqdarı” SÖZlə bəlli edilir:
Artıran söz qədrini sidqilə qədrin artırar,
Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdaar SÖZ.
Hər nəsnənin tözünü (cövhərini) sözlərlə idrak edirik, sezirik. Sözlər nəsnələri sadəcə sınırlandırmır, nəsnələrin özündə olan haqda soyut bilgi də verir. Çünki gerçəkdən, Füzuliyə görə, nəsnənin zaatı SÖZdür. O ki, deyirlər ruh başqadır, o “başqa” olan şey ancaq “SÖZ”dür:
Can sözdür əgər bilərsə, insan
Sözdür ki, deyirlər, özgədir can.
Şeir evrəni sezgisəl alqılamadırsa, o zaman insan duyğularını bütünüylə içərməlidir. Erotik duyğudan kənarda qalmış insanı təsəvvür etmək mümkün deyil. Şeir də bir tür varlıqla erotik ilişkidə bulunmaqdır. Varlığa toxunub və duyğulanmaq, bəzən də zövq almaq. Bu axan çay var ya, gözümüzün önündə tələsə-tələsə axıb gedən çay var. Bilirsinizmi bu niyə belə tələsir? Çünkü dağların arasında bir qız onu bəkləyir. O qız bu çayda soyunub çiməcək. Bu axar su onun çılpaq bədəninə sarılıb zövq alacaq. Ona görə belə tələsir. Tələsir ki, o qadının bədəninə qovuşsun. Bu tələsən çayın başında belə bir hava var:
Su ki, sərgərdan gəzər, başında vardır bir hava,
Qalibən bir gülrüxün sərvi-xüramanın sevər.
Bunun adı şeirdir. Çay da qadınla erotik ilişkidə bulunmaq üçün bir yerdə durmamaqdadır.
Bu dəyərləndirmə Füzuli dənizindən bir damla ola bilər yalnız. Bu mövzunu burda bitirib Füzulinin türk dili haqqındakı görüşləri, türkcəni yüksəltmək üçün Tanrıdan yardım istəməsi haqda bir sonrakı yazıda düşünəlim.