İlham Qəhrəman. TƏBRİZƏ GEDƏ BİLMƏDİM


Ay yarım Tehranda qaldım,
Təbrizə gedə bilmədim.
Uzaqdan havasın aldım,
Təbrizə gedə bilmədim.

O yandan bir durna gəldi,
Qübarım tarıma gəldi.
Bakıdan arıma gəldi,
Təbrizə gedə bilmədim.

Sözüm sarılıq gətirdi,
Dözüm sarılıq gətirdi,
Gözüm sarılıq gətirdi,
Təbrizə gedə bilmədim.

Kim yol alar, kim yoluxar,
Həsrətin çəkən doluxar.
Mənim gözümlə kim baxar
Təbrizə gedə bilmədim.

Mən istəyimə türməyəm,
Könülsüz könül çirməyəm.
Ya qismət – görəm, görməyəm,
Təbrizə gedə bilmədim.

28.03.08



Davamı

"MƏSNƏVİ"DƏN BİR HEKAYƏT


ƏZRAİLİN BİR KİŞİYƏ [QƏZƏBLƏ] BAXMASI
VƏ ONUN SÜLEYMANIN SARAYINA QAÇMASI


(filoloji tərcümə)

Günorta çağı təmiz qəlbli bir kişi
Qaçıb Süleymanın ədalətli sarayına gəldi.

Üzü qəmdən saralmış, dodaqları göyərmişdi.
Süleyman ona dedi: «Ay ağa, nə olub?»

[Kişi] söylədi: "Əzrail mənə
Elə qəzəb və kinlə baxdı ki!»

[Süleyman] dedi: «Yaxşı, indi nə istəyirsən? De!»
[Kişi] söylədi: «Ey canların pənahı,

Küləyə əmr et ki, məni buradan Hindistana aparsın,
Bəlkə orada bəndənizin canı xilas ola!».

Beləcə insanlar yoxsulluqdan qaçarlar,
Buna görə də tamah və istəyə yem olarlar.

Yoxsulluq qorxusunu o [kişinin] qorxusu kimi bil,
Tamah və çalışmağı da Hindistan say!

[Süleyman] küləyə əmr etdi, o da dərhal
[Kişini] Hindistanda bir adaya apardı.

Ertəsi gün divan qurulan vaxt
Süleyman Əzrailə dedi:

«O müsəlmana niyə elə qəzəblə baxdın ki,
Ev-eşiyindən didərgin düşdü?!»

[Əzrail] dedi: «Mən ona haçan qəzəblə baxdım?!
Mən ona yol qırağında təəccüblə baxmışam.

Çünki Tanrı mənə buyurmuşdu ki, bax, bu gün
Onun canını Hindistanda alarsan.

Mən də təəccüblə [öz-özümə] dedim ki, onun yüz qanadı olsa da,
[Bir günə] Hindistana getməsi mümkünsüzdür».

Sən dünyanın bütün işlərini bununla
Müqayisə elə, gözlərini aç, [yaxşı] bax!

Biz kimdən qaçırıq? Özümüzdənmi? Nə müşkül bir iş!
Biz kimdən oğurlayırıq? Haqdanmı? Nə böyük günah!


Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

Cavidan. DANKOLARIN PARADI

Hə, dostum, bir az da Dankodan danışaq...
Dankonu xatırlayırsanmı?
O, Maksim Qorkinin "İzergil qarının nağılları"ndakı qəhrəmanlardan biridir.
Müsibətə düçar olmuş bir dəstə insanı zülmətdən çıxarmaq üçün öz ürəyini məşəl edərək onlara yol açan, onları işıqlı məkana çıxaran Danko...
Zülmətdə olarkən yalvarıb da ardıyca getdikləri Dankonu işıqlı məkana çıxan kimi unudan kütlə o qədər sevincək olur ki, hətta onun ürəyini də tapdalayıb söndürdüyünün fərqinə varmır...

***
Əgər cəhaləti kənardan görə bilirsənsə, sevin!
Bu, o deməkdir ki, sən onun içində deyilsən...
Amma bunu cəhalət səndən daha tez duyur...
Bütün kişiləri özününkü etməyə and içmiş inadkar fahişə kimi səni də öz girdabına çəkir, sənə min cür sifət göstərir, səni min bir yolla aldadır...

***
Sən bədbəxtsən.
Çünki hamı kimi ola bilmirsən.
Sən xoşbəxtsən.
Çünki hamı sənin kimi ola bilmir.
Sən qınından çıxmış tısbağasan, qurbağasan, itsən, qurdsan, hər nəsən...onlardan biri deyilsən amma...
Odur ki, sevə bilməzlər səni...
Sən sevmək üçün yaşamağa məhkum...
Onlar yaşamaq üçün sevməyə məcbur...
Sən onların çobanı olmaqçın yaranmadın.
Qurbanlıq quzuları da olmaq istəmədin.
Sən onlara zülmətdə gərəksən.
Ürəyinin odunda yol gedə bilsinlər deyə.
Amma işıqlığa çıxan kimi ürəyini tapdalayacaqlar, unutma...

***
Mənim Prometeyim, Nəsimim, Kefli İskəndərim...Dankom...
Sənin başın zülmətdəki qövmə qarışıb...
Ürəyini onların uğrunda məşəl edib gedirsən...
Bir addım aralıda yanınca getməyimi görmürsən...
İşıqlı məkana çıxacağımız anı gözləyirəm.
Bax o an...
Sənin ürəyini tapdalayacaqları an öz ürəyimi qoparıb da sənə verə bilsəydim...

***
Deyirlər, İsa Məsih çarmıxda olarkən Tanrıya belə dua edirmiş:
- Ata, onları bağışla, çünki onlar neylədiklərini bilmirlər...


Davamı

Xosrov Naqid. YURGEN HABERMAS ZİYALILAR HAQQINDA

Haberması "Almaniyanın ən höcət ziyalısı" adlandırırlar, lakin onun diskussiya ehtirası əksər ziyalıların şəxsi ambisiyalar naminə apardığı mübahisələrin fövqündə durur.

1976-cı ildə Martin Haydegerin ölümü ilə o vaxta qədər adətən bir filosofun simasında təcəssümünü tapan fəlsəfi ənənə müasir Almaniyanın mənəvi həyatını tərk etdi. Haydegerdən əvvəl Karl Yaspers, Teodor Adorno, Maks Horkhaymer və Karl Lövit kimi mütəfəkkirlər fəlsəfi ideyalarla insan həyatının vəhdətinə çalışan ənənəni qoruyur və formalaşdırırdılar. Lakin onların həyatdan getməsi ilə bir şəxsin vücudunda cəmləşən fəlsəfi düşüncə ayrı-ayrı fərdlər arasında bölüşdürülməyə başladı. Universitetlər və araşdırma mərkəzləri fəlsəfi diskussiyalar və mübahisələr meydanına çevrildi. Belə təəssürat yaranırdı ki, fəlsəfə son nəticədə xəlvət bir guşəyə çəkilib və indi xiridarlarını yalnız işləri və araşdırmalarından özləri ləzzət alıb razı qalan, praktik və nəzəri mübadiləyə, ictimai rəyə istinada ehtiyac duymayan intellektuallar arasında tapır. Frankfurt məktəbinin sağ qalmış son nümayəndəsi, Adornonun ən istedadlı və yəqin ki, ən müstəqil şagirdi olan Yurgen Habermas 1969-cu ildə, Yaspers və Adornonun vəfatından az sonra bu problemi anlayıb mövcud şəraiti təhlil edərək, çıxış yolları axtarmağa başladı. Nəticədə o, aşkarlıq şəraitində ziyalıların və intellektualların rolunu müəyyənləşdirən bir nəzəriyyə irəli sürdü.

Habermasın açıq və demokratik cəmiyyətlərdə ziyalıların rolu və mövqeyi barədə nəzəriyyəsi əslində onun ən mühüm və fundamental əsəri sayılan "Kommunikativ hərəkət nəzəriyyəsi" kitabına müqəddimədir. Lakin cəmiyyətdə ziyalıların rolu barədə Habermasın nəzəriyyəsini şərh etməzdən öncə, görkəmli bir alman ziyalısı, fikir və ideyaları Qərbi Avropa hüdudlarından kənarda da elmi dairələrin diqqətini çəkən bir mütəfəkkir kimi onun özünün rolundan söhbət açmaq yerinə düşər.

Yurgen Habermas: nəzəriyyə ilə praktikanın vəhdəti

Habermas uzun illərdir ki, müxtəlif nəzəriyyə və fərziyyələr irəli sürməklə, mövcud baxışları təhlil və tənqid etməklə fəlsəfi diskussiyalarda fəal iştirak edir, cari sosial və siyasi məsələlərə münasibətini bildirməklə ictimai rəyə təsir göstərməyə çalışır; dörd onilliyə yaxındır ki, həm pozitivizmin fəlsəfi mübahisələrində iştirak edir, həm də fransız filosoflarının baxışlarını tənqid edir; həm 1960-70-ci illərdə Qərbi Avropada tələbələrin etiraz çıxışlarını və onların nəticələrini tənqidi baxımdan nəzərdən keçirir, həm də üçüncü reyx dövründə yəhudi qırğınının misilsizliyi barədə tarixçilərin müzakirələrinə qoşulur. İki Almaniyanın birləşmə tərzinin tənqidi Habermasın diqqət mərkəzində olan mövzulardandır. Eyni zamanda o, son illərin modernizm və postmodernizm barədə diskussiyalarından da kənarda qalmır. O, bir tərəfdən Avropa ziyalılarını, xüsusən Almaniyanın solçu ziyalılarını bürüyən böhrandan söz açır, digər tərəfdən Avropa cəmiyyətlərində ifrat sağçıların günbəgün güclənməsi ilə bağlı narahatlığını bildirir. Habermas həm Frankfurt universitetində dərs deyir (hazırda təqaüdə çıxıb – M.M.), həm də Bosniya müsəlmanlarının qırğınına qarşı etiraz nümayişlərində iştirak edir. O, mədəni, ictimai və siyasi məsələlərə dair məqalələrini adətən "Şpigel" və "Di-Tsayt" həftəliklərində çap etdirir ki, bunların da hər ikisi Almaniyanın ən nüfuzlu və ən çox oxunan nəşrlərindəndir. Onun əsərləri içərisində həm "Metafizikadan sonra təfəkkür", həm də "Qanun və hüquqi demokratik dövlət" vardır; bunlardan birincisi klassik nəzəri fəlsəfəyə, ikincisi isə siyasi fəlsəfə problemlərinə həsr olunmuşdur.
Haberması "Almaniyanın ən höcət ziyalısı" adlandırırlar, lakin onun diskussiya ehtirası əksər ziyalıların şəxsi ambisiyalar naminə apardığı mübahisələrin fövqündə durur. Habermasın mübahisə şövqü nəzəriyyə ilə praktikanın əlaqəsini göstərməyə yönəlmişdir. Burada söhbət köhnə əyyamlarda olduğu kimi fəlsəfi ideyaların insan həyatı ilə vəhdətindən gedir. Habermasın fəlsəfəsini Frankfurt məktəbinin "tənqidi nəzəriyyə"sində "ağlın tənqidi"nin düşdüyü çıxılmaz vəziyyətə cavab kimi qiymətləndirmək olar. Adorno və Horkhaymerə görə, "şişirdilmiş ağıl" insan fəaliyyətinin məhsuludur, buna görə də bütün tarix boyu daim hakimiyyətə yetişmək vasitəsi və fərdi əzmək aləti olmuşdur. Tarix fəlsəfəsindən çıxarılan bu mənfi qənaət həyatının son illərində Adornonu ümidsizlik və pessimizm girdabına yuvarlatmışdı. Habermasın sözləri ilə desək, onun pessimizmi Samuel Bekketin dramlarındakı səhnələri xatırladırdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, Habermas bu nəzəriyyəyə əks mövqedə dayanır. O, ağlın rolunu yalnız "fəaliyyət" və "hakimiyyət"lə məhdudlaşdırmır. Habermasn fikrincə, insanın təkrar istehsalı təkcə müəyyən fəaliyyət üçün baş vermir, həm də insanlar arasında "ünsiyyət və anlaşma"nı ehtiva edir; ünsiyyətin genişlənməsi və anlaşmanın dərinləşməsi cəmiyyətin sabitlik və sağlamlığına təminat verən iki mühüm amildir. Beləliklə, "instrumental ağıl"la yanaşı "kommunikativ ağıl" da meydana çıxır ki, bu, əsasən mədəni bir prosesdir və onun təməlində məfkurənin inkişafı durur. İnsanlar arasında anlaşma, Haberması görə, xüsusi ölçü və meyara malikdir ki, onun əsasında "repressiv ağlın" tənqidi mümkün olur və prinsipcə elə bu yolla "tənqidi nəzəriyyə" reallaşma imkanı qazanır. Habermas "tənqidi nəzəriyyə"nin hissi və emosional aspektlərini zəiflətməklə, diskussiya və dialoqun geniş səviyyədə yenidən bərqərar olması üçün zəmin yaradır. Bundan sonra onun bütün əsərləri və fikirləri "kommunikativ hərəkət" ideyası ətrafında dolaşır. Filosofun cəmiyyətdə ziyalıların rolu və mövqeyi barədə düşüncələri də bu baxımdan istisna təşkil etmir.

"Ziyalı" termininin tarixçəsi

Habermas cəmiyyətdə ziyalıların rolunu iki müstəqil, eyni zamanda bir-birinə bağlı olan sahədəki fəaliyyətlərdə görür: ziyalı bir tərəfdən öz həmkarları ilə məşğul olduğu sahənin problemlərinə dair diskussiya və mübahisələrə girir və bu yolla yeni nəzəriyyələrin, ideya və fərziyyələrin meydana gəlməsində iştirak edir; ikinci tərəfdən isə maarifçilik məqsədi ilə cəmiyyətdəki ümumi müzakirələrə qoşulur və cari məsələlər barədə mövqeyini bildirməklə, sosial problemlərin həlli üçün təkliflər verməklə, mövcud vəziyyətin yaxşılaşması və təkmilləşməsi prosesinə təsir göstərməyə çalışır. Beləliklə, filosofların, mütəfəkkirlərin və yazıçıların öhdəsinə yeni bir vəzifə qoyulur, yəni onların işi daha sırf nəzəriyyəçilik və fərdi intellektual fəaliyyətlə məhdudlaşmır; onlar öz ixtisaslarına aid olan və bəzən abstrakt səciyyə daşıyan mübahisələrlə yanaşı, cəmiyyətdəki cari hadisələrin təhlili və aşkar tənqidi ilə də məşğul olurlar. Bu baxış "ziyalı" istilahının meydana gəldiyi şəraitlə birbaşa bağlı olduğundan, həmin anlayışın tarixçəsinə qısa da olsa, nəzər salmaq yerinə düşər.
"Ziyalı" sözü ilk dəfə Fransada Alfred Dreyfus adlı bir polkovnikin məhkəmə işi gedişində özünün bu günkü terminoloji mənasını kəsb etmişdir. 1898-ci ilin yanvar ayında məşhur fransız yazıçısı Emil Zolyanın Fransa prezidentinə ünvanlanmış "Mən ittiham edirəm" başlıqlı açıq məktubu qəzetlərin birində dərc olundu. Zolya bu məktubda Dreyfusu almanlara casusluqda günahlandırıb ömürlük həbs cəzasına məhkum etmiş tribunalın qərarına etirazını bildirir, məhkəməni qanunları pozmaqda ittiham edirdi. Zolyanın açıq məktubu çap olunandan bir gün sonra həmən qəzetdə yüz nəfər tanınmış alim və yazıçının imzası ilə polkovnik Dreyfusu mühakimə etmiş məhkəmənin qeyri-qanuni qərarına etiraz bildirən müraciət dərc olundu. "Ziyalıların manifesti" adı ilə məşhurlaşmış bu müraciət tezliklə bütün Avropaya yayıldı, Fransada ictimai rəyə güclü təsir göstərdi, ölkədaxili böhrana və Üçüncü Respublikanın əsaslarının laxlamasına gətirib çıxardı. Ziyalıların qəti mövqeyi və inadlı səyləri, ictimaiyyətin məsələnin əsl mahiyyətindən agah olması nəticəsində işə yenidən baxıldı, nahaq yerə ömürlük həbsə məhkum olunmuş günahsız insana bəraət verildi, gec də olsa, onun hüquqları və ləyaqəti bərpa edildi.
"Dreyfusun işi"ndə Fransa ziyalılarının müvəffəqiyyəti əslində yenidən bonapartizm girdabına yuvarlanmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalmış Üçüncü Respublikanı xilas etdi, eyni zamanda Fransa ziyalılarına xüsusi mövqe qazandırdı, cəmiyyətdə və ictimai rəydə onların nüfuzunu qat-qat gücləndirdi. O vaxtlar Anatol Frans "ziyalı"ya tamamilə yeni səciyyə daşıyan bir tərif verdi. Bu tərifə əsasən, ziyalılar cəmiyyətdəki oxumuşların elə bir dəstəsidir ki, onlar heç bir siyasi məqama malik olmadan, öz ixtisasları üzrə fəaliyyət göstərməkdən əlavə, cəmiyyətin ümumi mənafeyi və rifahı ilə bağlı olan məsələlərə müdaxilə edir və mövqelərini bildirirlər. Ümumiyyətlə, həmin hadisə Fransa cəmiyyətində ziyalıların yerini müəyyənləşdirdi; Emil Zolyadan tutmuş Jan-Pol Sartra qədər fransız mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələri ictimai fəaliyyət səhnəsində daim bu mövqedən səmərəli şəkildə istifadə etmişlər.

Ziyalıların ictimai rolu və mövqeyi

Habermas cəmiyyətdə ziyalıların rolu və mövqeyinə dair nəzəriyyəsini irəli sürərkən, nümunəvi şəxsiyyət kimi məşhur alman şairi və yazıçısı Henrix Heyneni (1797-1856) götürmüşdür; o Heyneni ki, azadlığa çatmaq və sosial ədalətsizlikləri aradan qaldırmaq uğrunda mübarizə, mütəfəkkirlərin və yazıçıların əsərlərinə hökumətin müdaxiləsinə müqavimət onun mənəvi həyatının böyük bir hissəsini təşkil etmişdi və məhz bu fəaliyyətinə görə uzun müdət vətəndən uzaqda yaşamağa məcbur olmuş, vətəndən uzaqda da dünyasını dəyişmişdi. Heynenin əsərləri XIX əsrin birinci yarısında Avropanın qarışıq ictimai-siyasi vəziyyətinin güzgüsü, 1848-ci il alman inqilabının aynasıdır. Heyneni ən çox narahat edən, üzən məsələ çox vaxt onun özünün və digər yazıçıların əsərlərinin nəşrinə qadağa qoyulması ilə nəticələnən senzura və nəzarət şəraiti idi. 1835-ci ildə Frankfurtun Nümayəndələr Məclisi "Gənc Almaniya" adı ilə tanınan qrupa daxil olan yazıçı və şairlərin, o cümlədən Heynenin əsərlərinin çapını qadağan edən qərar qəbul etdi. Hakim dairələr belə bir qərar çıxarmaqla istəyirdilər ki, Fransada olduğuna bənzər bir vəziyyətin yaranmasının qarşısını alsınlar və irəlicədən ziyalıların siyasət səhnəsində görünüb ictimai rəyə təsir göstərməsinə mane olsunlar. Əslində senzura məmurları ziyalılara ictimai rəyi siyasiləşdirməyə qadir olan potensial qüvvə kimi baxırdılar və buna görə də nəyin bahasına olursa-olsun, onların fikirlərinin cəmiyyətə nüfuz edib yayılmasına yol verməməyə çalışırdılar. Bu məqsədə çatmaq üçün onlar yazıçıların əsərlərini nəzarətdə saxlamağı və lazım gəldikdə, onların çapını qadağan etməyi ən yaxşı və ən səmərəli yol sayırdılar. Lakin nəzarət və təzyiq siyasətinin, senzuranın, kitabların nəşrinə icazə verilməməsinin nəticəsi belə olurdu ki, ictimai rəy bu əsərlərə və onların yaradıcılarına daha artıq diqqət yetirməyə başlayırdı.
Heynenin başçılıq etdiyi "Gənc Almaniya" qrupu əvvəlki nəslə mənsub olan yazıçıların, o cümlədən İohan Volfhanq Hötenin ömrünün son illərindəki seyrçi mövqeyini tənqid edərək, yeni bir dövrün başlandığını bildirirdilər; bu dövrdə keçmişə və ədəbiyyatın sırf estetik aspektlərinə aludəçilik öz yerini mövcud şəraitin tənqidi və islahına yönəlmiş fəaliyyət və hərəkətə, günün problemləri ilə məşğul olmağa və sabahın quruculuğuna verir. Heyne yazırdı: "Höte belə hesab edirdi ki, Tanrı özünü bütün şeylərdə eyni dərəcədə təzahür etdirmir, buna görə də o, təkcə "bitkilərin halının dəyişməsi", "rənglər nəzəriyyəsi", anatomiya, səmanın və buludların müşahidəsi kimi məsələlərlə məşğul olurdu. Halbuki Tanrı ən güclü şəkildə hərəkətdə, davranışda və bir də zamanda təzahür edir.Tarixin səhifələri Tanrının pak nəfəsi ilə vərəqlənir və əslində bu, Onun əsas Sözü və Kitabıdır… Əməl sözün övladıdır, Hötenin gözəl sözləri isə övladsızdır, sonsuzdur".1 Heyne hesab edirdi ki, ictimai dəyişikliklərin hərəkətverici qüvvəsini dərk etmək sənətkarların və ziyalıların əxlaqi borcudur. Üstəlik o, həmin dəyişikliklər prosesinə təsir göstərməyi, cəmiyyətin sosial və siyasi strukturunun formalaşmasında iştirakı da həmin əxlaqi vəzifəyə daxil edirdi. Eyni zamanda ziyalılara xəbərdarlıq edirdi ki, onlar daim öz mövqelərini təhlil etməli və lazım gəldikdə, onda zəruri təshihlər etməyi də unutmamalıdırlar.
Habermas Heynenin baxışlarını ziyalıların ictimai rolu barədə öz nəzəriyyəsinin təməl daşına çevirmişdir. Onun fikrincə, parlament quruluşunun formalaşıb bərqərar olması ilə ziyalılar da yeni rol kəsb edirlər. Artıq oların müraciət obyekti siyasi partiyaların və kütləvi informasiya vasitələrinin təsiri altında formalaşmış ictimaiyyətdir. Əlbəttə, siyasiləşmiş ictimai rəy yalnız qanunun aliliyi şəraitində demokratik prinsiplərin şüurlu şəkildə inkişafına təkan verən vasitəyə çevrilə bilər. Məhz belə bir şəraitdə ziyalılar Habermasın onlar üçün müəyyənləşdirdiyi mövqeyi tutmağa qadirdirlər. Təbii ki, Habermas məşhur alman sosioloqu Maks Veberin (1864-1920) ziyalıların ictimai rolu barədə onun və Heynenin fikirlərinə əks olan düşüncələri ilə tanışdır və özünün "Henrix Heyne və Almaniyada ziyalıların rolu" adlı məqaləsində 2 Veberə cavab verir. Veber ziyalıları siyasi işlərə qarşmaqdan çəkinməyə çağırırdı. O belə hesab edirdi ki, yazıçı və filosofların siyasətə diletantcasına müdaxiləsi maraqlı intellektual əyləncə və "gəzinti" xarakteri daşıyır, bu da ara-sıra, heç bir məsuliyyət hissi keçirmədən, siyasi məsələlərin mahiyyətinə və gerçək mənzərəsinə bələd olmadan baş verir. Peşəkar siyasətçiləri isə Veber realist, səlahiyyətli və üzərinə məsuliyyət götürməyə hazır olan şəxslər sayır və siyasi məsələlərin həllini onların ixtiyarına verir.3
Burada belə bir sual meydana çıxır: görəsən, Veberin siyasi işlərə qarışmaqdan çəkindirdiyi ziyalıların mövqe və fəaliyyəti Heynenin göstərdiyi istiqamətlərə uyğun olmuşdurmu? Birinci Dünya müharibəsi illərində alman ziyalıları Heynenin şəxsiyyətini və onun "məsuliyyət götürmək" prinsipini özləri üçün nümunəyə çevirmişlərmi? Demək lazımdır ki, o dövrdə Almaniyada Heynenin nəzərdə tutduğu mənada ziyalı təbəqəsi mövcud deyildi. Üstəlik alman ictimai rəyi nəinki ziyalılara xüsusi rol ayırmırdı, hətta "ziyalı" istilahı daim mənfi çalarda işlədilirdi. Bütövlükdə ziyalı müxalifətçilikdən başqa rolu olmayan bir ünsür kimi xatırlanırdı.
Cəsarətlə demək olar ki, 1933-cü ilə (yəni Hitlerin hakimiyyətə gəlişinə) qədər Almaniyada Heynenin nəzərdə tutduğu humanist demokratiyanı ictimai rəyə aşılamağa çalışan ziyalıların sayı barmaqla sayılacaq həddə olmuşdur. Hətta Henrix Mann və Alfred Döblin kimi şöhrətli yazıçı və ziyalılar da "ziyalı" sözünü müsbət anlamda işlətməyə cürət etməmişlər. Maraqlıdır ki, bu termini müsbət və faydalı mənada işlətmək istəyənlər də "ziyalı" sözünü dilə gətirməkdən çəkinmiş, "mütəfəkkir", "fikir adamı" kimi ifadələrdən yararlanmışlar. Solçular da bu yolla gedib "fiziki iş adamları"na uyğun olaraq, "zehni iş adamları" ifadəsini işlətmişlər. Bir sözlə, İkinci Dünya müharibəsinə qədər ziyalıların tənqidi əslində ziyalıların özləri tərəfindən və ziyalı təbəqəsi mövcud olmadan həyata keçirilirdi! Yalnız İkinci Dünya müharibəsindən sonra Almaniyada ziyalı təbəqəsi meydana gəldi, bu adı qəbul etdi, yazıçılar, şairlər, alimlər tədricən bir ziyalı və maarifçi kimi cəmiyyətə nisbətdə öz məsuliyyət və rolllarını dərk etməyə başladılar.
Habermas "Henrix Heyne və Almaniyada ziyalıların rolu" adlı məqaləsində "Dreyfusun işi"ni xatırladaraq, "ziyalı" anlayışına tərif verir ki, bu da müəyyən cəhətlərdən Anatol Fransın yuxarıda qeyd olunmuş tərifi ilə üst-üstə düşür. Habermasın fikrincə, ziyalılar öz natiqlik qüdrətindən və bəzən mübaliğəli dəlillərdən istifadə etməklə pozulmuş hüquqların, boğulmuş həqiqətlərin müdafiəsinə qalxanda, vaxtı çatmış islahatları və yenilikləri dəstəkləyəndə, ilk növbədə nəinki bu məsələləri anlayan, hətta həmin işləri bilən və reaksiya verməyə hazır olan ictimai rəyə güvənirlər. (Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, Habermasın siyasi fəlsəfəsi "zorakılıqdan çəkinmə" prinsipinə söykənir, buna görə də o, vətəndaşların reaksiyası dedikdə, Konstitusiya çərçivəsində baş verən və hər cür zorakıdıqdan uzaq olan hərəkətləri nəzərdə tutur). Təbii ki, ziyalıların bu güvənci hüquqi dövlətin az-çox uğurlu fəaliyyətinə, həmçinin demokratik qurumların işinə inamı da ehtiva edir.
Daha sonra Habermas ziyalılar üçün müəyyənləşdirdiyi funksiyalarda anlaşılmazlığa yer qoymamaq üçün iki mühüm cəhəti də vurğulayır. Birincisi budur ki, ziyalıların ictimaiyyətə, sosial-siyasi dəyişikliklər prosesinə təsir göstərmək sahəsindəki çalışmaları heç də bu işlərlə elmi və mədəni fəaliyyətin bir-birinə qarışmasına gətirib çıxarmamalıdır – elm və sənətin siyasət qarşısında müstəqilliyi qorunub saxlana bilər və saxlanmalıdır. İkinci məqam ziyalıların öz boyunlarına götürdükləri məsuliyyətin növünə və xarakterinə aiddir: ictimai rəyə təsir göstərmək vəzifəsi hər hansı siyasi təşkilata bağlılıqla, dövlət aparatında çalışmaqla və siyasi hakimiyyəti ələ almaq uğrunda mübarizə ilə eyniləşdirilməməlidir.4

Qeydlər:

1. Geschichte der Deutschen Literatur. Fricke Gerhard u. Schreiber Mataias. Auflage, 1974, s.201
2. Heinrich Heine und die Rolle des Intellektuellen in Deutschland. Habermas Jurgen. Merkur, Juni, 1986
3. Politische Scriften. Weber Max. Tubingen, 1958, s.534
4. Eine Art Schadensabwicklung. Habermas Jurgen. Frankfurt am Main, 1987, s.35

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi


Davamı

HAFİZ: SEHRKAR ŞAİR

Hafizin ruhuna ixlas ilə bir fatihə ver,
Çərx vur, dövrə gəl, ey bəççeyi-ənqa, ənqa.
Tutiyi-baği-cinan, bülbüli-şaxi-Şiraz,
Xaceyi-Şəms-ləqəb, şairi-qərra, qərra.

Nəbati

Hafiz yaradıcılığı o qədər çoxcəhətli və çoxplanlıdır ki, ən geniş bir baxış bucağından yanaşdıqda belə, onun sənətinin hansısa aspektlərini nəzərdən qaçırmaq təhlükəsi böyükdür. Odur ki, mən Hafiz haqqında tam dolğun bir söz demək iddiasında olmadan, onun dövrü, şəxsiyyəti və poeziyasına ümumi bir nəzər salmaq niyyətindəyəm.
Hafizin dövrü Şərq tarixinin ən qarışıq, ən keşməkeşli mərhələlərindən biri idi. Orta Şərqin, Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın xalqları bir fəlakətin - monqol basqınlarının nəticələrini sinirməmiş, başqa bir fatehin - Əmir Teymurun axsaq ayaqlarının altında qaldılar. O qorxunc fatehin ki, Hafiz yaşının ixtiyar çağlarında, ömür günəşinin qüruba endiyi bir zamanda onunla üzbəüz gəlmiş və qarşısında sınmamışdı…
Teymurləngin hücumu ərəfəsində də bölgədə vəziyyət o qədər ürəkaçan deyildi. Monqolların qurduğu Hülakular, yaxud Elxanilər dövləti tədricən çoxəsrlik ənənələri olan mədəni mühitə uyğunlaşaraq müəyyən işlər görmüşdü. Xüsusən Qazan xanın (1295-1304) islahatları bir sıra müsbət nəticələr vermişdi. Hafizin doğulduğu Şirazı isə Qazan xanın adından İncuilər idarə edirdi. Lakin sonuncu qüdrətli Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadır xanın (1316-1335) ölümündən sonra – XIV əsrin 30-cu illərindən başlayaraq, yəni təqribən Hafizin 10 yaşı olanda, sanki yeni fatehin gəlişinə zəmin hazırlayırmış kimi Elxanilər dövlətini qarışıqlıq və çəkişmələr bürüdü. Saraydakı qrup mübarizələri dövlətin parçalanması ilə nəticələndi. Bir yanda Cəlairilər və Çobanilər, bir yanda Müzəffərilər, bir yanda da Sərbədarlar hökmranlıq etməyə başladı. Belə bir şəraitdə insanların son ümidləri də puça çıxdı, hər yerdə ümidsizlik, qorxu, həyəcan və bədbinlik ruhu hakim kəsildi. Bütöv bir mədəni sistemin deqradasiyasının, mənəvi və əxlaqi böhranın nəticəsi olaraq, yalan, özbaşınalıq, zorakılıq, riyakarlıq və sinizm tüğyan etməyə başladı. Bu barədə danışarkən, görkəmli İran alimi, mərhum Əbdülhüseyn Zərrinkub yazır:
روزگار وی (یعنی حافظ) روزگار فساد، روزگار دروغ، روزگار ریا بود
«Onun (Hafizin – M.M.) dövrü – fəsad dövrü, yalan dövrü, riyakarlıq dövrü idi».
Hafizin poeziyası belə bir mənəvi-əxlaqi mühitin inikası idi. Özü də təkcə inikası yox, həm də inkarı idi. Ona görə də zəmanəsindəki bədbinlik ruhu Hafiz poeziyasına çökə bilməyib, əksinə, Hafiz yaradıcılığı ümid və nikbinlik ruhu ilə yoğrulub. Səbəbi də budur ki, Hafiz ilhamını yerdən deyil, səmalardan almışdı, poetik istedad ona vəhy kimi, vergi kimi bəxş olunmuşdu. İlahidən gələn kəlamda isə ümidsizlik qoxusu ola bilməzdi. Hafizin bioqrafiyası ilə bağlı ən məşhur və ən sirli epizod da məhz bu məsələdən söz açır.
Şəmsəddin Məhəmməd Hafiz Şirazinin babası bir vaxtlar İsfahandan Şiraza köçmüşdü. Atası Bəhaəddin Şirazın varlı tacirlərindən sayılırdı. Anası Şirazdan çox da uzaqda yerləşməyən Kazerun şəhərindən idi.
1325-ci ildə doğulmuş Məhəmməd ailənin ən kiçik – üçüncü oğlu idi. Atalarının vəfatından sonra ailə tamamilə müflisləşmiş, böyük qardaşları dolanışıq dalınca Şirazı tərk etməyə məcbur olmuşdular. Anası ilə birgə Şirazda qalan Məhəmməd kiçik yaşlarından işləməyə başlamışdı. O, gecə səhərə qədər xəmirmaya hazırlamaqla məşğul olan sexdə işləyər, səhər isə məktəbə yollanardı. Ağır həyat şəraiti onun oxumaq, öyrənmək şövqünə əsla təsir göstərmirdi. Quranı əzbər bilirdi. «Hafiz» təxəllüsü də bununla əlaqədar idi. Mənbələrin yazdığına görə, Hafiz öz cüzi gəlirini üç yerə bölər, bir hissəsini anasına verər, bir hissəsini özünə xərclər, bir hissəsinə də kitab alardı. Şeir deməyə erkən yaşlarında başlamışdı, amma şeirləri zəif idi. Hətta bazardakı şeir məclislərinə onu məzələnmək, əylənib gülmək üçün dəvət edərdilər. Bu da yeniyetmə Hafizin qəlbini yaralayardı. Rəvayətə görə, elə həmin vaxtlar o, Şax-Nabat adlı bir qıza vurulmuş, lakin sevgisi cavabsız qalmışdı. Bu səbəbdən o Baba Kuhi Bakuvinin şəhərin kənarında yerləşən məqbərəsinə üz tutmuş və muradının hasil olmasından ötrü qırx gün riyazət və dua ilə məşğul olmuşdu. Başqa bir versiyaya görə, şeir məclislərinin birində növbəti dəfə zəif qəzəllərinə görə məsxərəyə qoyulduğu üçün inciyib küsmüş və Baba Kuhinin məqbərəsinə yollanmışdı. Hər halda, qırx günlük ibadətdən, ağlayıb-sızlamaqdan əldən düşən Hafizi yuxu aparır. Yuxuda Həzrət Əlini görür və o, amiranə bir tərzdə Hafizə buyurur: «Dur get, artıq elm qapıları sənin üzünə açıqdır». Yuxudan ayılan Hafiz bədahətən aşağıdakı məşhur qəzəlini söyləyir:

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
و ندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند...
چه مبارك سحرى بود و چه فرخنده شبى
آن شب قدر كه اين تازه براتم دادند....
اين همه شهد و شكر كز سخنم میريزد
اجر صبريست كز ان شاح نباتم دادند...

Dünən səhərə yaxın mənə qüssədən nicat verdilər,
Gecənin o zülmətində mənə dirilik suyu verdilər…
Nə mübarək səhər idi, necə xoşbəxt gecə –
O qədr gecəsi ki, mənə bu təzə baratı verdilər.
Mənim sözümdən süzülən bütün bu bal-şəkəri
Səbrimin əvəzi olaraq o Şax-Nabatdan verdilər.

Şəhərə gəlib məclis əhlinə bu qəzəli oxuyan Hafizə heç kəs inanmır və onun bu şeiri kimdənsə oğurladığını güman edirlər. Sınaq üçün Hafizə bir beyt verilir və onu davam etdirmək tələb olunur. Haviz durmadan həmin beyt əsasında gözəl bir qəzəl söyləyir. Hamı heyran qalır və anlayır ki, artıq gənc şairin ilham bulağının gözü açılıb.
Bundan sonra Hafiz bir şair kimi məşhurlaşır, o cümlədən, sarayla əlaqələri yaranır. Bu zaman Şirazda Əbu İshaq İncui (1343-1353) hökmdar idi. O, kefcil, həyatı sevən, şeirə, sənətə qiymət verən bir şəxs idi və Hafizə böyük hörmətlə yanaşırdı. Çox keçmir ki, Yəzd və Kemanda hökmranlıq edən Mübarizəddin Məhəmməd ibn Müzəffər Şiraza hücum edərək şəhəri tutur və Əbu İshaqı qətlə yetirir. Dörd ildən sonra onun oğlu Şah Şüca atasını öldürüb yerinə keçir. Hafizin həyatının əsas hissəsi məhz Şah Şücanın (1357-1384) dövrünə təsadüf edir. Şah Şüca özü də şair idi və Hafizlə yaxşı münasibətlər saxlayırdı, amma arabir aralarında münaqişə də olurdu. 1372-1374-cü illərdə Hafiz məhz bu səbəbdən Yəzd və İsfahan şəhərlərinə yollanır, amma tez də çox sevdiyi Şiraza qayıdır. Münaqişəyə səbəb isə Şah Şücaya yaxın olan fəqih və şair İmad Fəqih Kermani barədə Hafizin yazdığı misralar olmuşdu. Öz dövründə əhali arasında və sarayda böyük nüfuza malik olan İmad pişiyinə «namaz qılmaq» öyrətmişdi və o özü namaz qılarkən pişiyi də arxasında dayanıb başını aşağı-yuxarı hərəkət etdirirdi. Çoxları bunu fəqihin möcüzəsi kimi qiymətləndirirdilər, Hafiz isə bu hadisəyə istehzalı münasibətini aşağıdakı misralarda ifadə etmişdi:

صوفى بجلوه آمد و آغاز نار كرد
بنياد مكر با فلك حقه باز كرد...
اى كبك خوش خرام كه خوش ميروى بناز
غره مشو كه گربۀ عابد نماز كرد...

Sufi cilvəyə gəlib nazlanmağa başladı,
Oyunbaz fələklə hiylənin əsasını qoydu…
Ey xoş yerişli kəklik, sən nazla yaxşı gedirsən,
[Amma] qürrələnmə, çünki abidin pişiyi namaz qılır…

Bu şeirin üstündə Şah Şüca Hafizdən incimişdi. Şah Şücadan sonra Zeynalabdin (1384-1387) taxta çıxır. 1387-ci ildə Teymurləng Şiraza hücum çəkir. Zeynalabdin kor edilərək bir qalaya salınır. Elə həmin vaxt Hafizlə Teymurun məşhur görüşü baş verir. Hafiz o ərəfədə İsfahanda 70 min insanın başını kəsdirən fatehdən çəkinmir və hətta onunla mükalimədə öz yaradıcılığına xas olan ironiyadan da qalmır. Deyilənə görə, Teymurləng Hafizin məşhur:

اگر آن ترك شيرازى بدست آرد دل ما را
بخال هندويش بخشم سمرقند و بخارا را

Əgər o Şiraz türkü (gözəli) bizim könlümüzü ələ alsa,
Onun qara xalına Səmərqənd və Buxaranı bağış¬laram.

- beytinə işarə edərək soruşur: «Mən dünyanın yarısını xaraba qoymuşam ki, Səmərqənd ilə Buxaranı abad edim, sən hansı haqla onları bir xala bağışlayırsan?» Hafiz gülümsəyib öz yoxsul görkəmini, köhnə, cırıq-sökük paltarını göstərərək deyir: «Ey böyük hökmdar, elə belə əliaçıq və israfçı olduğum üçün bu günə qalmışam».
Bu hadisədən iki il sonra – sonuncu Müzəffəri hökmdarı Şah Mənsurun (1387-1393) dövründə Hafiz vəfat edir və cənnət bağından üstün saydığı Müsəlla gülşənində dəfn olunur. Bundan sonra Teymurləng yenidən Şiraza hücum edir və qeyri-bərabər döyüşdə Şah Mənsuru qətlə yetirərək, Müzəffərilər sülaləsinə son qoyur.
Hafiz hələ sağ ikən Şirazın və İranın hüdudlarından kənarda da şöhrət qazanmışdı. Necə ki, özü deyir:

به شعر حافظ شيراز ميگويند و مى خندند
سيه جشمان كشميرى و تركان سمرقندى

Kəşmirin qara gözlü [qızları] və Səmərqənd türkləri (gözəlləri)
Hafiz Şirazinin şeirlərini oxuyaraq əylənirlər.

Bu şöhrətin nəticəsində şair Şərqin müxtəlif guşələrindən dəvətlər alırdı. Məsələn, Sultan Əhməd Cəlair dəfələrlə onu Bağdada dəvət etmişdi, amma Hafiz bu dəvəti heç cür gerçəkləşdirə bilməmişdi. Şairin uzun müddətli səfər və səyahətlərə çıxmamasının bir səbəbi də doğma şəhərinə, onun təbii gözəlliklərinə hədsiz bağlılığı idi:

نميدهند اجازت مرا به سير و سفر
نسيم باد مصلى و آب ركن آباد

Müsəlla [gülşəninin] nəsimi və Rüknabad [çayının] suyu
Mənim seyr və səfərə çıxmağıma imkan vermir.

Dəkən hökmları Şah Mahmud Bəhməni də Hafizi öz sarayında görməyi çox istəyirdi. Şeir-sənət adamlarına qarşı hədsiz səxavəti ilə məşhur olan Şah Mahmud hətta Hafizin Hindistana gələ bilməsi üçün yol xərcini də ona göndərmişdi. Hafiz şahın hüzuruna yetişmək üçün Fars körfəzində gəmiyə minmişdi. Lakin gəmi sahildən azca aralanan kimi bərk tufan qopmuş və güc-bəla ilə canını salamat qurtarıb yenidən sahilə qayıdan şair bu qəzəli yazıb Şah Mahmuda göndərmişdi:

دمى باغم بسر بردن جهان يكسر نمى ارزد
به مى بفروش دلق ما كزين بهتر نمى ارزد...
چه آسان مى نمود اول غم دريا به بوى سود
غلط كردم كه اين طوفان به صد گوهر نمى ارزد...

Bütün dünya bir anlıq qəm çəkməyə dəyməz,
Bizim libasımızı meyə dəyiş, bundan yaxşısına dəyməz,
Gəlir qoxusu sayəsində dərya qəmi əvvəlcə asan göründü,
[Amma] səhv etdim, bu tufan yüz gövhərə də dəyməz…

Hafiz özü Hindistana gedə bilməsə də, sonralar oğlu ora yollanmış və elə orada da ömrünü başa vurmuşdu.
Bir çoxları şairin aşağıdakı beytinə əsaslanaraq onun Azərbaycana səfər etdiyini və Ərdəbildə olduğunu yazmışlar:

اى صبا گر بگذرى بر ساحل رود ارس
بوسه زن بر خاك آن وادى و مشكين كن نفس

Ey səba yeli, əgər Araz çayının sahilindən keçsən,
O vadinin torpağını öp və nəfəsini müşk qoxulu et!

Hafizin bədii irsi digər orta əsr Şərq şairləri ilə müqayisədə həcm baxımından çox kiçikdir. Özü tərəfindən deyil, mədrəsə yoldaşı Məhəmməd Güləndam tərəfindən tərtib olunmuş divanı 496 qəzəli, 29 qitəni, 42 rübaini, 1 məsnəvi və 1 saqinaməni əhatə edir (bəzi nəşrlərdə divana 1 deyil, 2 yaxud 4 mənsəvi, 1 tərcibənd, 1 tərkibbənd və 5 qəsidə də daxil edilir). Elə həmin Güləndamın yazdığına görə, Hafiz həm də Zəməxşərinin «Kəşşaf»ına haşiyə, Səkkakinin «Miftahül-ülum»una şərh və Qurani-kərimə təfsir yazıbmış, lakin bunların heç biri bu gün əldə yoxdur.

* * *

Yuxarıda deyilənlər tarixi bir şəxsiyyət olan, konkret sosial-siyasi şəraitdə yaşamış real Hafizə aiddir. Amma Hafizin poeziyasındakı ədəbi şəxsiyyət, yaxud lirik qəhrəman öz miqyasına görə real Hafizdən qat-qat genişdir. Heyrətamiz dərəcədə geniş xarakterə və təfəkkürə malik olan, bir növ universal səciyyə daşıyan bu şəxsiyyət ayrı-ayrılıqda hər bir kəsə munis olmağı bacarmış, Hindistanda və İranda, Orta Asiyada və Qafqazda yaşamasından, dinindən, dilindən, sosial statusundan asılıl olmayaraq, hərə öz axtardığını onda tapa bilmişdir. Mənim fikrimcə, Hafiz poeziyasında araşdırılmalı olan həlledici məqam məhz budur və mən Hafiz qəzəllərinin tematik təhlili üzərində dayanmadan, əsasən bu keyfiyyətin formalaşmasına səbəb olan amilləri nəzərdən keçirəcəyəm.
Baba Kuhinin məqbərəsində baş vermiş və yuxarıda nəql olunan əhvalat, əlbəttə, bir rəvayətdir və çoxlarına gerçəklikdən uzaq bir əfsanə təsiri bağışlayır. Amma həmin əfsanənin kökündə bir mühüm məsələ dayanır: bu, Hafiz şeirinin mənşəyinə istər başqalarının, istərsə də şairin özünün baxışı məsələsidir. (Yadınızdadırsa, şair həmən gecəni «qədr gecəsi» adlandırır). Hafiz öz şeirinin ilahi bir vergi, qeybdən gələn bir səs, əzəli Sözün təzahürü olduğunu dönə-dönə vurğulayır:

حسد چه ميبرى اى سست نظم بر حافظ
قبول خاطر و لطف سخن خدا دادست

Ey nəzmi zəif olan, Hafizə niyə həsəd aparırsan?
Ona həssas qəlbi və incə sözü Allah vermişdir.

Və yaxud:
شعر حافظ در زمان آدم اندر باغ خلد
دفتر نسرين و گل را زينت اوراق بود

Hafizin şeiri Adəmin dövründə cənnət bağında
Nəsrin və gülün dəftərində vərəqləri bəzəyirdi.

Amma Hafiz ilahi vergiylə kifayətlənməyərək, ilahi Kitabı və özündən əvvəlki ədəbiyyatı da dərindən-dərinə öyrənmişdi. Özü də Hafiz Quranı başqaları kimi «hiylə toruna» («dami-təzvir») çevirmək üçün əzbərləməmişdi. Digər tərəfdən, Quran Hafiz üçün təkcə əbədi həqiqətlər və ilahi hökmlər toplusu deyildi, həm də əlçatmaz bir Söz möcüzəsi idi. Bəllidir ki, Şərq poletika elmi də Quranın əsasında formalaşamışdır. Klassik Şərq filoloqlarının nəzərində Quran yalnız ilahi kəlam deyildi, həm də bədii kamillyiin ən yüksək nümunəsi idi. Təbii ki, bütün şairlər bu yüksək nümunəyə can atırdılar və «söz ecazı»na nail olmağa çalışırdılar. Bu istiqamətdə ən böyük uğurlara yetişən şair, şübhəsiz, Hafiz olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, sonralar o, «Lisanül-qeyb», yəni «Qeybin dili» ləqəbini qazanmışdır. Hafiz özü də özünü «sehrkar şair» adlandıraraq yazır:

منم آن شاعر ساحر كه به افسون سخن
از نى كلك همه قند و شكر مى بارم

Mən elə bir sehrkar şairəm ki, söz ovsunu ilə
Qələmin qamışından daim qənd və şəkər yağdırıram.

Şair bu keyfiyyətə Quranın sayəsində nail olduğunu etiraf edib deyir:

... هرچه كردم همه از دولت قرآن كردم

Nə etdimsə, hamısını Quranın sayəsində etdim.

Quran üslubuna yaxınlaşmaqla bədii mətnin hədsiz çoxmənalılığına nail olduğu üçündür ki, Hafiz qəzəlləri adı poetik mətn çərçivəsindən çıxıb sakral bir mahiyyət kəsb etmişdir. Ona görə də müqəddəs mətnlərə olduğu kimi, Hafiz qəzəllərinə də şərhlər yazılmışdır. Və bu zaman bəzən bir sözün dəyişdirilməsi böyük məna dəyişikliyinə səbəb olduğundan qızğın mübahisələrə yol açmışdır. Məsələn, əlyazma nüsxələrində şairin məşhur bir qəzəlindəki bu beytə iki varinatda rast gəlinirdi.

كشتى نشستگانيم اى باد شرطه برخيز (1
باشد كه باز بينيم ديدار آشنا را

Gəmidə oturmuşlarıq, ey səmt küləyi, qalx,
Bəlkə Yarın üzünü bir də görə bildik.

كشتى شكستگانيم اى باد شرطه برخيز (2
باشد كه باز بينيم ديدار آشنا را

Gəmisi sınmışlarıq, ey səmt küləyi, qalx,
Bəlkə Yarın üzünü bir də görə bildik.

Bu beytdə «gəmi» ilə əlaqədar işlənən «oturmuş» və «sınmış» sözlərindən hər hansı birinin seçilməsi mənada xeyli fərq yaratdığından mıbahisələr səngimək bilmirdi. İş o yerə çatmışdı ki, Hafiz irsinin gözəl bilicisi, böyük Azərbaycan şairi Saib Təbrizi (1601-1677) yazırdı:

برخى نشسته گويند بعضى شكسته گويند
چون نيست خواجه حافظ مشكل شده است مارا

Bəziləri «oturmuş» deyirlər, bəziləri də «sınmış» -
Xacə Hafiz olmadığı üçün çətinliyə düşmüşük.

Yeri gəlmişkən deyək ki, Hafiz beytlərinin mənası ilə əlaqədar bir qrup Buxara ziyalısının Saib Təbriziyə yazdığı məktub hal-hazırda Özbəkistan EA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanır.
Hafiz dilinin bu xüsusiyyəti üzərində çoxsaylı araşdırmalar aparılmışdır. Lakin fikrimcə, bu məsələyə ən düzgün baxış fransız şərqşünası J.Lazara məxsusdur. O, klassik farsdilli poeziyanın dilini üç səviyyəyə ayırır. Birinci səviyyədə hər şey öz həqiqi mənasında işlənir. İkinci səviyyə mistik poeziyanın şərti dilidir ki, burada rəmzlər üstünlük təşkil edir. Üçüncü səviyyə isə bu iki səviyyənin qarışaraq həqiqi və məcazi məna hüdudlarının itdiyi bir dildir ki, burada rezonans doğuran sözlər aparıcı rol oynayır. Hafizin dili məhz üçüncü səviyyəli dildir. Odur ki, Hafizin qəzəlləri şəraitə və oxuyan şəxsin istəyinə uyğun olaraq, hər cür yozuma imkan verir. Elə bunun nəticəsində Hafiz divanı həm də fal açmaq vasitəsinə çevrilib ki, bu da dünya ədəbiyyatında analoqu olmayan bir hadisədir. Əgər fars dilinin anlaşıldığı regionda intellektuallar üçün «farsca Quran» Ruminin «Məsnəvi»si idisə, milyonları əhatə edən geniş kütlələr üçün bu rolu Hafizin divanı oynayırdı.
Lakin Hafiz divanının bu statusu təkcə onun dili və üslubu ilə bağlı deyildi. Dediyimiz kimi, o, İlahi Kitabla yanaşı, sələflərinin və müasirlərinin yaradıcılığını da dərindən mənimsəmişdi. Və bunun sayəsində o, bir neçə istiqamətdə sintez prosesini həyata keçirərək, ədəbi inkişafa yeni bir yön vermişdi. Onun ədəbiyyat tarixindəki mövqeyi də məhz bu sahədəki işi ilə müəyyən olunur. Hafiz ilk növbədə qəzəli keyfiyyətcə misilsiz bir səviyyəyə qaldırmış sənətkardır. Onun yaradıcılığında o vaxtadək mövcud olan «aşiqanə» və «arifanə» qəzəl tipləri bir-birinə qarışdı və qəzəlin mövzu dairəsi xeyli genişləndi.
Lakin qəzəl təkcə məzmun baxımından deyil, formal baxımdan da yeniləşdi. Hafizin qəzəllərində beytlərin müstəqilləşməsi prosesi başa çatdı və onlar tam dezinteqrasiya halına gəldilər.
Məhz bu iki cəhətə görə Hafiz öz «tərzi»ni qəzəlin tanınmış ustadı Sədiyə deyil, bu sahədə ilk addımlar atmış, o qədər də populyar olmayan Xacuya bağlayırdı:

استاد غزل سعدى است نزد همه كسى اما
دارد غزل حافظ طرز سخن خواجو

Hər kəsin nəzərində qəzəlin ustadı Sədidir,
Amma Hafizin qəzəli Xacu sözünün üslubuna malikdir.

Elə hər beytində bir məsələdən danışıldığına görə Şah Şüca Hafizi tənqid etmiş və ondan kəskin cavab almışdı. Lakin beytlərin müstəqilliyi heç də onlar arasında əlaqənin yoxluğu demək deyildir. Sadəcə olaraq, bu əlaqə məntiqi yox, assosiativ səciyyə daşıyır. Bu birlik daha geniş səviyyədə – divan səviyyəsində özünü göstərir: təkrarlanan motiv və obrazların çeşidli variasiyaları müxtəliflik və rəngarənglikdə birlik və eyniyyət yaradır. «Vəhdət dər kəsrət» – «çoxluqda birlik» estetikasının nəticəsi belədir.
Lakin Hafiz daha yüksək səviyyəli bir sintezi də həyata keçirib. Bu da farsdilli şeirdə mövcud olmuş ən müxtəlif fikir cərəyanlarının və ədəbi məktəblərin sintezindən ibarətdir. Xəyyamın rasionalizmi ilə Ruminin vəcd və coşğunluğu, Nizaminin psixologizmi ilə Sədinin sadəlik və axıcılığı Hafız yaradıcılığında birləşir, yəni onlarda ayrı-ayrılıqda olanların hamısı Hafizdə vardır. Bütün bunların nəticəsində qəzəl universal poetik formaya çevrilmiş, onun hüdudları, belə demək mümkünsə, lirik növün hüdudlarına qədər genişlənmişdir. Bu da yeni – «hafizanə» qəzəl tipinin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır.
Qeyd olunan ənənələrin yaradıcı şəkildə mənimsənilməsi Hafiz poeziyasına irfani bir mahiyyət bəxş edib. Hafizin mistisizmi heç kəsdə şübhə doğurmur. Bu, xüsusən kosmoqonik məsələlərdə, Allah və insan, dünya və axirət kimi problemlərin qoyuluşu və həllində özünü göstərir. Bu baxımdan aşağıdakı misralar səciyyəvidir.

در ازل پر تو حسنت ز تجلى دم زد
عشق پيدا شد و آتش به همه عالم زد
جلوه اى كرد رخت ديد ملك عشق نداشت
عين آتش شد از اين غيرت و بر آدم زد
عقل ميخواست كز ان شعله چراغ افروزد
برق غيرت بدرخشيد و جهان بر هم زد
مدعى خواست كه آيد به تماشا گه راز
دست غيب آمد و برسينۀ نامحرم زد...

Əzəl günü Sənin üzünün nuru təcəlla etdi,
Eşq meydana gəlib bütün aləmə od vurdu.
Üzün bir qədər cilvənib gördü ki, mələklərdə eşq yoxdur,
Bundan qəzəblənib oda döndü və özünü Adəmə vurdu.
Ağıl istəyirdi ki, o şölədən çıraq yandırsın,
[Amma] qısqanclıq şimşəyi parlayıb dünyanı bir-birinə vurdu.
Müddəi istədi ki, sirr gülşəninə gəlsin.
Qeybin əli gəlib naməhrəmin sinəsindən vurdu…

Göründüyü kimi, şair insanın yer üzündəki missiyasının çox böyük olduğunu, onun hətta mələklərdən də yüksəkdə dayandığını bəyan edir. Bu da insanın ilahi əmanət daşıyıcısı olmağı ilə əlaqədardır:

آسمان بار امانت نتوانست كشيد
قرعۀ فال بنام من ديوانه زدند

Asiman əmanət yükünü çəkə bilmədi
Bu püşkü mən divanənin adına yazdılar.

Burada Quranın «Əhzab» surəsinin 72-ci ayəsinə işarə olunmuşdur. Həmin ayədə deyilir: «Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu götürməkdən qorxub çəkindilər. Çox zalim və çox cahil olan insan isə onu götürdü».
Beləliklə, insan çox ağır bir məsuliyyətin, çox yüksək bir vəzifənin altına girmişdir. Hafiz poeziyası əslində bu uca vəzifəni yerinə yetirməyə, ilahi əhdə sadiqliyə çağırır, hərçənd elə ilk insan bu əhdi pozaraq, bəşəriyyəti əzaba düçar etmişdir.
من ملك بودم و فردوس برين جايم بود
آدم آورد در اين دير خراب آبادم

Mən mələk idim, uca cənnət yerim idi,
Adəm məni bu xaraba qalmalı monastıra gətirdi.

Hətta şair kəskin bir ironiya ilə Adəm övladlarının bu ənənəyə sadiq qaldıqlarını vurğulayır:

پدرم روضۀ رضوان به دو گندم بفروخت
ناخلف باشم اگر من به جوى نفروشم

Atam cənnət bağını iki buğdaya satdı,
Naxələf olaram, əgər mən onu bir arpaya satmasam.

Burada diqqəti çəkən məqam şairin lirik qəhrəmanının bütün bəşər övladının adından çıxış etməsidir. Lirik qəhrəmanın məhz belə bir səciyyə daşıması Hafiz poeziyasının ən müxtəlif xarakterə, dünyagörüşünə, həyat tərzinə malik insanların mənəvi tələblərinə cavab verməsini təmin edən başlıca amillərdən biridir. Elə bu da Hafizin ən müxtəlif obrazlarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Kimin üçünsə o, mömin müsəlman, kimin üçünsə dini əhkama laqeyd olan azadfikirlidir; kimin üçünsə varlığın ən ciddi problemləri üzərində düşünən filosof, kimin üçünsə dünyanın işlərinə biganə qalıb eyş-işrətə qurşanmış bir kefcildir. Hafiz təbii ki, bunların heç biri deyil, bəlkə də bunların hamısıdır – bir növ «külli-insan»dır.
Nəsimi demişkən:

Zahid mənəm, abid mənəm, asi mənəm, fasiq mənəm,
Mömin mənəm, kafir mənəm, mən külli-insan olmuşam.

Bütün bunlara baxmayaraq, Hafizi sırf sufi şairi hesab etmək düzgün olmazdı. Divanda hətta süfilərə mənfi münasibəti ifadə edən misralara da rast gəlirik. Hafiz Şeyx Əhməd Qəzzalidən, Şəms Təbrizidən, Rumidən gələn mistik düşüncəni davam etdirərək, onu öz dünyaduyumunun ifadəsi ilə maddiləşdirmişdir. Hafizdə sufizm sistem şəklində deyil və ümumiyyətlə, Hafizdə hər hansı fəlsəfi sistem axtarmaq cəhdi bəri başdan uğursuzluğa məhkumdur. Hafiz təsəvvüfün konseptual müddəalarını qəbul edərək, onun bədii potensialını gerçəkləşdirməyə çalışmışdır. Bu baxımdan o, Füzulini xatırladır: Füzulidə təsəvvüf axtaranlar da onun hansı təriqətə mənsub olduğunu müəyyən edə bilmirlər, hərçənd onun poeziyasında təsəvvüf ünsürləri üzdə olan bir faktdır. Eynilə Hafiz haqqında Cami «Nəfəhatül-üns»də yazır:

"وى لسان الغيب و ترجمان الاسرار است. بسا اسرار غيبيه و معانى حقيقيه كه در كسوت صورت و لباس مجاز باز نموده هرچند معلوم نيست كه وى دست ارادت پيرى گرفته و در تصوف با يكى از ان طايفه نسبت درست كرده باشد..."

«O (Hafiz – M.M.), qeybin dili və sirlərin tərcümanıdır. Saysız-hesabsız qeyb sirlərini və həqiqi mənaları sürət geyimində və məcaz libasında aşkar etmişdir, hərçənd onun hər hansı bir pirin davamçısı olduğu və təsəvvüfdəki təriqətlərdən hər hansı birinə mənsubluğu məlum deyil…»
Hafiz kimi şəxsiyyət təriqət çərçivələrinə sığa bilməzdi, hər hansı bir şeyxin ardınca gedə bilməzdi. Onun piri olsa-olsa «piri-muğan», «piri-xərabat» ola bilərdi. Onun müridi də yox idi, çünki o, Şəms kimi bundan çox-çox yüksəkdə dayanırdı. Şəms Təbrizi «nə üçün mürid tutmursan?» sualına belə cavab vermişdi:

"من مريد نميگيرم، من شيخ ميگيرم، آن هم شيخ كامل"

«Mən mürid tutmuram, mən şeyx tuturam, özü də kamil şeyx!»

Hafizin də müridləri yox, davamçıları vardı. Cami kimi, Saib kimi. Hərəsi də kamil bir şeyxə bərabərdi…
Hafiz poeziyasına ümumi bir baxışda diqqəti çəkən ən qabarıq cəhət buradakı etiraz ruhudur. O, əksər qəzəllərdə kiminləsə mübahisə edir, hansısa iddiaların puçluğuna dair dəlillər gətirir. Bəs bu etiraz kimlərə ünvanlanıb? Adını hökmdar qoyub rəiyyətin qeydinə qalmaq əvəzinə əyyaşlığa qurşanan, hərdənbir güc nümayişi üçün məzlumları qırıb-çatan, kəllələrdən minarə quran sultanlara, fatehlərə, xalqı aldatmaq uçun pişiyinə namaz qılmaq öyrədən fəqihlərə, təriqət başçısı olduğu halda təkəbbürü kəramətini üstələyən şeyxlərə, Allah bəndələrindən üz döndərib axirət sevdası ilə yaşayan zahidlərə, minbərdən camaata bir şey deyib xəlvətə çəkiləndə başqa şey edən vaizlərə, insanları tövbəyə çağırıb özləri tövbə etməyən müftilərə, meyi haram buyurub vəqf malını halal malı kimi yeyən müdərrislərə – bir sözlə, cəmiyyətin bütün təbəqələrini sarmış yalan, saxtakarlıq və riyakarlığa!

واغطان كين جلوه در محراب و منبر ميكنند
چون بخلوت ميروند آن كار ديگر ميكنند
مشكلى دارم ز دانشمند مجلس باز پرس
توبه فرمايان چرا خود توبه كمتر ميكنند؟
گوئيا باور نميدارند روز داورى
كين همه قلب و دغا در كار داور ميكنند...

Mehrab və minbərdə özlərini bu cür göstərən vaizlər
Xəlvətə çəkiləndə başqa iş görürlər.
Bir müşkülüm var, məclisdəki alimdən soruş:
Tövbə etməyi buyuranlar nə üçün özləri az tövbə edirlər?!
Sanki onlar mühakimə gününə inanmırlar,
Ona görə də Hakimin işində bu qədər saxtakarlıq edirlər.

Özü də burada vaizlərdən, şeyxlərdən danışılması heç də sovet ədəbiyyatşünaslığında iddia olunduğu kimi, bu etirazın yalnız din xadimlərinə yönədildiyini söyləməyə əsas vermir. Hafizin etirazı, ümumiyyətlə, cəmiyyətdəki riyakar və saxtakar nüfuz, rəyasət və mənsəb sahiblərinə, formal və qeyri-formal liderlərə yönəlib. Sadəcə olaraq, bunlar dini cəmiyyətin personajlarıdır, dünyəvi cəmiyyətin də buna uyğun öz personajları var.
Bu qədər saxtakarlığa bürünmuş şəxslərin başqalarına qiymət vermək, onun möminlik və düzlük dərəcəsini müəyyənləşdirmək cəhdi Hafizin daha qətiyyətli etirazına səbəb olur:

عيب رندان مكن اى زاهد پاكيزه سرشت
كه گناه دگرى بر تو نخواهند نوشت
من اگر نيكم و گر بد تو برو خودرا باش
هر كسى آن درود عاقبت كار كه كشت

Ey pak xislətli zahid, rindlərə eyib tutma,
Çünki başqasının günahını sənin ayağına yazmayacaqlar.
Mən yaxşıyamsa da, pisəmsə də, sən get öz işində ol,
Çünki işin sonunda hərə öz əkdiyini biçəcək.

Hafiz bütün bunlara təkcə etiraz etmir, həm də gülür - özü də gah kəskin rişxəndlə, gah yüngül istehza və kinayə ilə. Amma bu gülüş heç vaxt müasiri Übeyd Zakanidə olduğu kimi satira səviyyəsinə qalxmır, bəlkə satiradan da təsirli olan, daha yüksək baxışdan, daha güclü bəsirətdən doğan ironiya olaraq qalır. Bu ironik pafos qarşısında duruş gətirmək qeyri-mümkündür.

واعظ شهر كه مردم ملكش ميخوانند
قول ما نيز همن است كه او آدم نيست

Camaat şəhərin vaizinə mələk deyir,
Elə bizim sözümüz də budur ki, o, adam deyil.

Misra-misra, beyt-beyt çaxan bu ironiya şimşəyi gecə doğmuş Günəş kimi şairin yaşadığı cəmiyyəti bütün personajları, bütün çılpaqlığı, bütün təzadları və miskinliyi ilə göz önündə canlandırır. Bu mənzərə o qədər əyani, o qədər vizualdır ki, divanı diqqətlə öyrənən rəssam Hafizin yaşadığı mühit və cəmiyyət barədə canlı tablolar yaradar, dramaturq pyes yazar, rejissor tamaşa qoyar, yaxud film çəkər. Qəzəl kimi sərt qanunları, dəqiq normaları, ən başlıcası, son dərəcə məhdud həcmi olan bir ədəbi formada buna nail olmaq doğrudan da qeybdən ilhamlanan, ilahidən feyz alan bir şairin işi ola bilərdi. Onun bu qüdrəti qarşısında İ.V.Höte kimi heyranlıq və valehlik izhar etməkdən başqa yol qalmır.
Hafizin sözügedən etirazı bəzən xəyyamanə şəkildə «inqilabçılıq» iddiaısına çevrilir:
بيا تا گل برافشانيم و مى در ساغر اندازيم
فلك را سقف بشكافيم و طرح نو در اندازيم

Gəl ki, gül səpək və qədəhə mey süzək,
Fələyin tavanının yarıb yeni bir qayda yaradaq.

Lakin bu ani üsyan yenidən dünyaya kənardan baxmağı bacaran, gündəlik həyatın qayğıları, dolanışıq və ruzi qaçaqaçları içərisində dünyanın ümumi mənzərəsini gözdən itirməyən müdrik bir insanın kinayəsi ilə əvəz olunur. Müdrik olduğu qədər mərhəmətli olan bu insan cahilləri bağışlamağa da qadirdir.

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون نديدند حقيقت ره افسانه زدند

Yetmiş iki millətin davasını üzrlü say -
Çünki onlar həqiqəti görməyib əfsanə yolunu tutdular.

Etiraz doğuran personajların əks qütbündə Hafizin lirik qəhrəmanı – dünya nemətlərindən imtina etməyən, lakin onlara uyub insanlıq borcunu və şərəfini unutmayan, cəmiyyətdəki şərtilikləri qətiyyətlə rədd edən, heç bir ideoloji, təşkilati və maddi asılılıq tanımayan, öz fərdi mənəvi azadlığını yalnız ilahi sevgi ilə «məhdudlaşdıran», əslində fərdi azadlığını elə bu sevgi vasitəsilə reallaşdıran, Allahı sevdiyi üçün onun bəndələrinə də sevgi bəsləyən, ayıq olduğu qədər məst, məst olduğu qədər ayıq olan qorxusuz-hürküsüz bir rind dayanır. Bu rindin «şəriətində» yeganə günah kimisə incitməkdir:

مباش در پى آزار و هر چه خواهى كن
كه درشريعت ما غير از اين گناهى نيست

Heç kəsi incitmə və nə istəyirsənsə elə,
Çünki bizim şəriətimizdə bundan başqa günah yoxdur.

Sevgi ilə yaşadığı üçündür ki, o, pisliyi görmür, hər şeydə yaxşı, işıqlı cəhət axtarır.

منم كه شهرۀ شهرم بعشق ورزيدن
منم كه ديده نيالوده ام به بد ديدن

Mən sevgi bəsləməklə şəhərdə şöhrətlənmişəm,
Mən pisi görməklə gözümü çirkləndirməmişəm.

Buna görə də o, heç kəsi nəyəsə vadar etmir, münasibətlərdə tam sərbəstlik və səmimiliyin, daimiliyin və dözümlüyün tərəfdarıdır:

هر كه خواهد گو بيا هر كه خواهد گو برو
گيرو دار و حاجب و دربان دراين درگاه نيست
بندۀ پير خراباتم كه لطفش دايم است
ورنه لطف شيخ و زاهد گاه هست و گاه نيست

Kim istəyirsə gəlsin, kim istəyirsə, getsin,
Bu dərgahda çək-çevir, gözətçi və qapıçı yoxdur.
Mən xərabat pirinin bəndəsiyəm, çünki onun lütfü daimidir,
Şeyx və zahidin lütfü isə gah var, gah da yox.

Onun mey içməsi də əslində şeyx və zahidlərin riyakarlığına etiraz formasıdır:

مى خور كه شيخ و حافظ و قاضى و محتسب
چون نيك بنگرى همه تزوير ميكنند

Mey iç, çünki şeyx, hafiz, qazı və möhtəsib,
Əgər yaxşı baxsan, hamısı hiylə işlədirlər.

Və yaxud:

در مى خانه به بستند خدا يا مپسند
كه در خانۀ تزوير و ريا بگشايند

Meyxananın qapısını bağladılar, ilahi, qoyma ki,
Hiylə və riyakarlıq evinin qapısını açsınlar.

Onun içdiyi şərab – rəmzi bir şərabdır:

ما در پياله عكس رخ يار ديده ایم
اى بيخبر ز لذ ت شرب مدام ما

Biz piyalədə Yarın üzünün əksini görmüşük,
Ey bizim daimi içməyimizin ləzzətindən bixəbər olan!

«Halal-haram» qarşıdurmasının qəti həllini o, qiyamətə saxlayır və o zaman kimin Allah qarşısında üzüağ olacağının bilinmədiyini bəyan edir:

ترسم كه صرفه ای نبرد روز باز خواست
نان حلال شيخ ز آب حرام ما

Qorxuram ki, qiyamət günündə şeyxin halal çörəyi
Bizim haram suyumuzdan üstün olmasın.

Bütün bu dramatik və ziddiyyətli mənzərəyə baxmayaraq, Hafizdə bədbinlik, kədər yoxdur, qəribə bir coşqunluq və sevinc, ümid və nikbinlik ruhu hakimdir. Öz xələfindən fərqli olaraq, o, «qəmin hərifi» yox, «qəmin qənimidir»:

اگر غم لشکر انگيزد كه خون عاشقان ريزد
من و ساقى بهم سازيم و بنيادش براندزیم

Əgər qəm qoşun çəkib aşiqlərin qanını tökmək istəsə,
Mən və saqi birləşib onun kökünü kəsərik.

Hafizin fərdi «mən»in hududlarını aşaraq, universal «mənə» qovuşmuş lirik qəhrəmanı ilahi bir mərhəmətlə hər kəsin ürəyindən keçəni duyur, ona təsəlli və ümid verir:

اى دل صبور باش و مخور غم كه عاقبت
اين شام صبح گردد و اين شب سحر شود

Ey ürək, səbr elə, qəm yemə, çünki axırda
Bu axşam – sabah, bu gecə səhər olacaq.

Yaxud mərhum Əbülfəzl Hüseyninin tərcüməsində «Qalmayacaq» rədifli qəzəldən bəzi misralara nəzər salaq:

Yetişdi müjdə ki, qəmdən nişanə qalmayacaq,
O cür ki, qalmadı dövran, bu cür də qalmayacaq.

Nigarımın nəzərində əgərçi xar oldum,
Rəqibə də tapılar bir bəhanə, qalmayacaq…

Gətir fəqirin ələ könülünü sən, ey sultan,
Gedər əlindən, inan, bu xəzinə qalmayacaq…

Yazıblar ərşə qızıl xəttilə: bu dünyadə
Gözəl əməl qalacaq, başqa heç nə qalmayacaq.

Sarayda Cəmşid oxurmuş həmişə məstanə:
Gətir piyaləni saqi, zəmanə qalmayacaq.

Nə pisdən inci, nə də yaxşıdan xəcalət çək,
Qəm ilə eyşdən əsla nümunə qalmayacaq.

Nigar mərhəmətindən əl üzmə, ey Hafiz,
Həmişə qəlbi o cür zalimanə qalmayacaq.

Elə buna görə də Hafizin divanı milyonlar üçün təkcə düşüncə və estetik həzz mənbəyi deyil, həm də ümid mənbəyidir. Onun müqəddəs kitablara bənzər bir status qazanmasını şərtləndirən əsas amil də elə budur.
Hafiz divanı Avropa dillərinə tərcümə olunmağa başladığı andan Şərqdəki taleyini Qərbdə də yaşadı. Orada da ideoloji baxışlar və milli mənsubiyyət onun qarşısında səddə çevrilmədi. Onu idealist Hegel də, materialist Engels də yüksək qiymətləndirdi. Ona alman Höte də, amerikalı Emerson da, fransız Hüqo və Balzak da heyranlığını bildirdi. XIX əsrdə Avropada liberal dəyərlərin, xüsusən fərdin azadlığı ideyasının bərqərar olduğu bir vaxtda Fitsceraldın Xəyyamdan, Consun Hafizdən etdiyi tərcümələr qeyri-adi populyarlıq qazandı.
Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, Hafiz yaradıcılığı bu gün təkcə ədəbi-tarixi və estetik əhəmiyyət kəsb etmir. Hələ XIX əsrdə Hafiz qəzəllərini rus dilinə tərcümə etmiş görkəmli rus şairi A.A.Fet (1820-1892) yazırdı: «Hafiz yaradıcılığı ilə səthi tanışlıq belə iki şəksiz həqiqəti təsdiq edir: birincisi, Qərb şair və mütəfəkkirlərində bizi heyrətə gətirən səmavi yüksəkliyə bəşər ruhu hələ çox-çox əvvəllər yetişmişdir; ikincisi, harada və nə zaman bitməsindən asılı olmayaraq, həqiqi poeziya çiçəkləri heç vaxt solmur».
Doğrudan da belədir. Hafiz poeziyasında tərənnüm olunan bəşəri ideallar, ilk növbədə onun bütün yaradıcılığından qırmızı xətlə keçən şəxsiyyət azadlığı ideyası bu gün – yüksək texnologiyalar və qloballaşma əsrində də öz aktuallığını saxlayır. O, XIV əsrdə olduğu kimi, XXI əsrdə də müxtəlif millətlərə, dinlərə və dillərə mənsub insanların həmsöhbətinə və həmdəminə çevrilməyi, onları düşündürən və narahat edən suallara cavab verməyi bacarır. Bu mənada Hafiz təkcə klassik şair deyil, həm də canlı bir müasirimizdir. İnsanlığa sevgi ilə yaşayan sənətkarın ədəbi taleyi ayrı cür ola da bilməzdi. Necə ki, özü buyurur:

هر گز نميرد آنكه دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر جريدۀ عالم دوام ما

Yəni:

Eşq ilə yaşayan ölməz heç zaman,
Varlığı yox olmaz bir an dünyadan!

QAYNAQLAR:

1. Divane-Hafez. Tehran, 1320.
2. Hafiz Şirazi. Əsərləri. tərcümə edəni Ə.Hüseyni. Bakı, 1967.
3. Məhəmməd Moin. Hafeze-şirinsoxən. C. 1-2. Tehran, 1370.
4. Əbdülhüseyn Zərrinkub. Ba karvane-holle. Tehran, 1374.
5. Ziyaəddin Səccadi. Məbaniye-erfan və təsəvvof. Tehran, 1372.
6. Şibli Ne’mani. Şerül-əcəm. celde-dovvom. Tehran, 1368.
7. Zəbihullah Səfa. Tarixe-ədəbiyyat dər İran. Celde-sevvom. Tehran, 1353.
8. Əbdürrəhman Cami. Nəfəhatül-üns. Tehran, 1336.
9. М.Л.Рейснер. Эволюция классической газели на фарси (X-XIV века). М., 1989.
10. Восточная поэтика. М., 1983.


Davamı

TƏBRİZDƏ ƏLİ KƏRİMİN KİTABI NƏŞR OLUNUB

Təbrizdəki "Əxtər" nəşriyyatında görkəmli Azərbaycan şairi Əli Kərimin "Qaytar ana borcunu" adlı şeirlər kitabı işıq üzü görüb. Şeirləri latın qrafikasından ərəb əlifbasına Güneyli yazar Şəhram Qolkar çevirib. Kitabın üz qabığı isə muğanlı gənc rəssam Rəhim Kuhi tərəfindən işlənib.

Qeyd edək ki, bundan əvvəl Şəhram Qolkar mərhum şairimiz Nüsrət Kəsəmənlinin "Hamısı sevgidəndir" adlı kitabını da ərəb əlifbasına keçirərək özünün ön sözü ilə adı çəkilən nəşriyyatda çap etdirib. Güneydə böyük maraqla qarşılanan bu kitabın artıq üçüncü nəşri işıq üzü görüb.

Davamı

SONUNCU MOGİKAN

yaxud

İLAHİ QIĞILCIMIN MÖCÜZƏSİ

Sən təhvil alırsan məni qardaş da sanırsan,
Minlər yad içində məni görcək də tanırsan,
Qəlbimdə, dilimdə nə sözüm varsa, qanırsan,
Rüstəm, Bakıdan söylə mənə, can sənə qurban!
Təbriz sənə layiq nədi, Tehran sənə qurban!

Şəhriyar

Professor Rüstəm Əliyevi orta məktəbin son sinfində və tələbəliyimin ilk ilində "Azərbaycan" jurnalında və "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində dərc olunan məqalələrindən tanımışam. O vaxtlar – dahi Nizaminin 840 illiyi ərəfəsində Rüstəm müəllim mətbuatda şairin yaradıcılığına dair silsilə məqalələrlə çıxış edirdi və bu yazılardakı yenilik ruhu, orijinal baxış hələ o zaman diqqətimi cəlb etmişdi. Həmin məqalələrdən üçü – "Nizami poemalarında qıpçaq-oğuz gözəli", "Nizaminin tərcümeyi-halına dair yeni araşdırmalar" və "Yeganə səfər" – xüsusilə yadımda qalıb. Sonralar Rüstəm Əliyev haqqında məlumatlarım Şəmkirdən olan tələbə yoldaşımın öz həmyerlisindən ötrü təbii qürur hissi ilə dolu söhbətləri əsasında genişlənib.
Nəhayət, səhv etmirəmsə, 1983-cü ildə canlı Rüstəm Əliyevi görmək mənə nəsib oldu. O zamanlar Nizami poemalarının filoloji tərcümələri ətrafında Rüstəm Əliyevlə mənim müəllimim – professor Mübariz Əlizadənin mübahisələri elmi-ədəbi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində idi.

Görünür, mübahisələri normal məcraya yönəltmək və onlara elmi diskussiya xarakteri vermək məqsədilə Akalemiyanın Ədəbiyyat, Dil və İncəsənət bölməsinin o zamankı akademik-katibi Məmməd Cəfərin təşəbbüsü ilə Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində fəaliyyət göstərən Nizami lektoriyasında iki görkəmli nizamişünasın çıxışları təşkil olunmuşdu. Mübariz müəllimin çıxışında iştirak edə bilməsəm də, lent yazısını dinləmişdim və onun iradlarının mahiyyətindən xəbərdar idim. Lektoriyanın növbəti məşğələsində Rüstəm Əliyev Mübariz müəllimin (eləcə də Xəlil Yusifovun) tənqidlərinə cavab verməli idi. Tələbə yoldaşlarımdan bir neçəsi ilə Nizami muzeyinə getdik. İclası akademik Məmməd Cəfər aparırdı. Onun təmkinli davranışı, sakit danışığı fonunda Rüstəm müəllimin çılğın, emosional davranışı, bəlağətli nitqi daha qabarıq nəzərə çarpırdı. Üçüncü kürs tələbəsi olaraq, mübahisdə kimin haqlı, kimin haqsız olduğunu axıra qədər kəsdirə bilməsəm də, təqribən bir saatlıq iclasdan Rüstəm müəllimin o vaxta qədər tanıdığım alimlərdən tamailə fərqli, qeyri-standart obrazı yadaşıma həkk olundu.
Rüstəm Əliyevlə bir də 1985-ci ildə – şərqşünaslıq fakültəsini bitirəndən sonra rastlaşıb tanış oldum. Təyinatımı SSRİ Müdafiə Nazirliyinə vermişdilər, amma elmi işə olan həvəsim heç olması dissertant olmaq arzusu ilə məni Akademiyanın Şərqşünaslıq İnstitutuna – Rüstəm Əliyevin rəhbərlik etdiyi İran filologiyası şöbəsinə gətirdi. Şöbədə adam az idi. Rüstəm müəllim öz müdir masasının arxasında oturmuşdu, deyəsən, bir az da kefsiz idi.
- Nə ilə maraqlanırsan? – deyə soruşdu.
- Hind üslubu ilə.
(Bu mövzunu mənə parlaq xatirəsini daim qəlbimdə yaşatdığım başqa bir müəllimim – Moskvada işləyən görkəmli şərqşünas Qəzənfər Əliyev vermişdi).
Rüstəm müəllim narazı bir ahənglə:
- Hind üslubu müəmma kimi bir şeydir, – dedi, – əgər üslubla maraqlanırsansa, niyə farsdilli ədəbiyyatda Azərbaycan üslubu ilə məşğul olmayasan?
- Rüstəm müəllim, hind üslubu da Azərbaycan şairi Saib Təbrizinin adı ilə bağlıdır. Bir də ki, az öyrənilib, – deyə cavab verdim.
Görüşə əliboş gəlməmişdim. SaibTəbrizi və hind üslubu problemi ilə bağlı araşdırmamı özümlə götürmüşdüm. Yaranmış pauzadan istifadə edib referatı oxumasını və rəyini bildirməsini xahiş etdim. Yazını alıb vərəqlədi və bir qədər təəccüblə:
- Əgər hind üslubundan əlli səhifə yazmısansa, deməli, burda nəsə var, – dedi.
Yazını götürüb ev telefonunu verdi və sabah axşam ona zəng etməyimi tapşırdı. Elə də etdim. Telefonda mühakimələrimi bəyəndiyini bildirdi. Hegelin "Estetika"sını oxumağım isə ona xüsusi ləzzət vermişdi. "Sabah gəl, danışaq!" – deyib sağollaşdı.
Ertəsi gün Akademiyaya gəldim. Məni elmi katibə təqdim edib ərizə yazdırdı. Lakin nədənsə dissertantlığım baş tutmadı. Bunu sonra bilmişdim, çünki vaxt az idi. Bir neçə gün sonra hərbi tərcüməçi kimi Əfqanıstana yollandım…
1987-ci ildə Bakıya qayıtdım. Uzun əzab-əziyyət bahasına Bakı şəhərinə qeydiyyata düşüb Rüstəm müəllimin görüşünə getdim. Akademiyanın həyətində görüşdük. Məni unutmamışdı. Hal-əhvaldan dərhal sonra "Gəl, səni işə götürək", – dedi. Beləcə mən Akdemiyanın Şərqşünaslıq İnstitutunda elmi fəaliyyətimə başladım. Və Rüstəm Əliyev adı mənim həyatımın, elmi tərcümeyi-halımın ayrılmaz, həm də çox qiymətli və dəyərli bir hissəsinə çevrildi. Tam əminliklə deyə bilərəm ki, həmən 1987-ci ildən başlayaraq düz beş il ərzində mən Rüstəm müəllimin ən yaxın ünsiyyət saxladığı şəxslərdən biri oldum. Bu müddətdə onu dərindən tanıdım, nadir keyfiyyətlərini dönə-dönə kəşf etdim, bənzərsiz şəxsiyyətinə dəfələrlə heyran oldum.
İş elə gətirmişdi ki, mən Bayıl qəsəbəsində kirayədə qalırdım. Rüstəm müəllimin evi də Bayılda idi. Bu da bizi yaxınlaşdıran bir amilə çevrildi: çox vaxt işdən çıxanda məni öz "Jiquli"sində aparırdı. Bəzən şərtləşib işə də birlikdə gəlirdik. O qədər mahir sürücü olmasa da, yol boyu coşqun, emosional söhbətinə ara verməzdi. Xaraktercə maksimalist idi Rüstəm müəllim. Tərifdə də, tənqiddə də, sevgisində də, qəzəbində də maksimalist idi. Hisslərini, duyğularını bütün dolğunluğu, tamlığı ilə yaşayırdı. Yarımçıqlıq, tərəddüd, sürünmək, fənd işlətmək, tor qurmaq təbiətinə yad idi. Yeyib-içməyə də, ünsiyyətə də, işləməyə də bütün varlığını verirdi. Özünə heyfi gəlmirdi, öz enerjisinə, hisslərinə qənaət eləmirdi. Bu da onun böyük istedadından doğurdu. Onun hazırcavablığı və natiqliyi də bu nəhəng fitri istedadının bir təzahürü idi.
Bir yazıçı yaxşı deyib: istedadlı kişilərlə gözəl qadınlar barədə daim söz-söhbət gəzir – istedadı kişilərə, gözəlliyi qadınlara qısqanırlar. Rüstəm müəllimin adı ətrafında gəzən söz-söhbətlərin bir hissəsi həqiqətdən uzaq idi, bir hissəsi də güclü şəkildə təhrif olunmuşdu. Qısqanclıq, paxıllıq Rüstəm müəllimi bütün ömrü boyu izləmişdi. Lakin o, ətrafını bürüyən həsəd toruna fikir vermirdi, öz işində idi. Yox o, bunu görürdü, hətta buna qarşı "silahı" da vardı: gənclərə arxalanmaq və onlara arxa durmaq. Rüstəm müəllimin xarakterindəki sadəlik və səmimiyyət gənclərlə münasibətdə bütün parlaqlığı ilə üzə çıxırdı. Gənclərlə ünsiyyətdən, onları öyrətməkdən doymurdu. İstedadlı bir gənc görəndə uşaq təki sevinirdi. Ən çətin məqamda gənclərin dadına yetir, haqlarını müdafiə edirdi. Özü də deyilmədən, xahiş olunmadan. Amma bədxahları Rüstəm müəllimin bu "zəif nöqtə"sini yaxşı bilir, fürsət düşdükcə, onunla sevdiyi, inandığı gənclərin arasını vurmağa, onları onun gözündən salmağa çalışırdılar. Və bəzən Rüstəm müəllimin müəyyən qədər sadəlövhlüyü, küsəyənliyi sayəsində buna nail də olurdular…
Rüstəm Əliyevin fitri istedadının ən bariz cəhətlərindən biri də onun fenomenal yaddaşı idi. Elə bunun sayəsində xarici dilləri öyrənməkdə böyük uğurlara nail olmuş, poliqlot səviyyəsinə yüksəlmişdi. Yaxşı yadımdadır, Daşkənddə gənc şərqşünasların ümumittifaq konfransı keçiriləcəkdi. İnstitumuzdan konfransa gedəcək gənclərin arasında mən də var idim. Konfrans üçün hazırladığım məruzənin rusca mətnini Rüstəm müəllimə verdim və oxuyub münasibət bildirməsini xahiş etdim. Rüstəm müəllim elə şöbədəcə qarşısındakı çayı içə-içə "Təzkireyi-Nəsrabadi" XVII əsr farsdilli ədəbiyyat tarixinə dair mənbə kimi" adlı məruzəmin mətnini oxumağa başladı. Adəti üzrə maraqlı bir fikrə, yaxud fakta rast gələndə özünü saxlaya bilmirdi. Xüsusilə elmi mətləblərin, farsca beytlərin rus dilində ifadəsi xoşuna gəlmişdi və tez-tez dayanıb bəyəndiyi yerləri ucadan sağdakı stolun arxasında əyləşmiş görkəmli yazıçımız Əlibala Hacızadəyə oxuyurdu. Mən sakitcə oturub Rüstəm müəllimin son rəyini gözləyirdim. Nəhayət, o, yazını bitirib üzünü mənə tutdu:
- Bura bax, mən rus dilini Leninqradda öyrənmişəm, bəs sən hara öyrənmisən?
- Əli Bayramlıda, Rüstəm müəllim.
Əlini-əlinə vurub şaqqanaq çəkdi:
- Ə, Əli Bayramlıda rus var?
- Yoxdu, Rüstəm müəllim, kitablardan öyrənmişəm, bir də müəllimlərim güclü olub.
Yenə üzünü Əlibala müəllimə tutub mənim ruscamı tərifləməyə başladı. Amma Rüstəm müəllim, təbii ki, mübaliğəyə varırdı, çünki mənim və bir çox başqalarının bildiyi rus dili ilə onun yazıb danışdığı rus dili arasında yerdən göyə qədər fərq vardı. Bunun üçün onun klassik Şərq nəsrindən etdiyi tərcümələrə baxmaq kifayətdir. Qarabağ hadisələri başlanarkən Rüstəm müəllimin yüksək üslublu rus dilinə necə hakim olmasının hamılıqla bir daha şahidi olduq. O vaxtlar insanlarda hələ Mərkəzə – Moskvaya inam vardı və ayrı-ayrı kollektivlər separatçıların qarşısını almaq çağırışı ilə Mərkəzi Komitəyə, şəxsən M.S.Qorbaçova məktublar, müraciətlər ünvanlayırdı. Növbəti insidentdən sonra bizim Şərqşünaslıq İnstitutunda da iclas keçirildi və müraciət hazırlamaq qərara alındı. Kimlərsə mətn yazmalı, başqaları da onu rus dilinə tərcümə etməli idi. Ertəsi gün mətn müzakirə olunarkən Rüstəm müəllim iri addımlarla içəri girdi və az sonra öz yazdığı mətni oxumaq üçün sədrdən söz istədi. Onun Qorbaçova müraciətlə yazdığı beş səhifəlik mətn o qədər təsirli və bəlağətli idi ki, Rüstəm müəllimə çox da rəğbət bəsləməyən iclas sədri məhz bu variantın əsas kimi götürülməsini təklif etməli oldu…
Xarici dilləri belə yüksək səviyyədə bilməsi Rüstəm müəllimin dünyagörüşünün, elmi axtarışlar diapazonunun genişliyini şərtləndirən amillərdən biri idi. O eyni uğurla həm Xəyyam və Sədidən, həm də Lonqfello və Coysdan danışa bilirdi. Bu, bir tərəfdən də Rüstəm Əliyevin keçdiyi məktəbin bəhrəsi idi. O daim Leninqrad şərqşünaslıq məktəbinin məzunu olması ilə öyünür, dünya şöhrətli müəllimləri – Kraçkovski, Bertels, Freyman, Boldırev və başqaları haqqında fəxrlə danışırdı. Mən əsərləri vasitəsilə tanıdığım rus alimləri barəsində tez-tez Rüstəm müəllimə suallar verir, fikrini soruşurdum.Hər dəfə də Rüstəm müəllimin kefi açılır, həmin alimlərin güclü və zəif cəhətləri, onlarla görüşləri və şəxsi münasibətləri barədə danışmaqdan yorulmurdu. Ayrı-ayrı görkəmli mütəxəssislər haqqında danışarkən, onların elmdəki yerini dəyərləndirərkən ara-sıra məşhur bir əsərin adı olan "sonuncu mogikan" ifadəsini işlədərdi. Rüstəm müəllim dünyasını dəyişəndən sonra mən hər dəfə onun elmi yaradıcılığının miqyası barədə düşünəndə istər-istəməz bu ifadənin üzərinə gəlir və onun özü üçün də bundan yaxşı təyin tapa bilmirəm…
Rüstəm Əliyevin müəllimlərinə hədsiz sevgisindən, ümumiyyətlə, yaşlı nəsildən olan alimlərə ehtiramından danışarkən bir faktı xatırlamaya bilmirəm. 1989-cu ildə Akademiya üzvlüyünə yeni seçkilər keçirilirdi. Bir gün evindəki söhbətimiz əsnasında Rüstəm müəllim qayıtdı ki:
- Aslan Aslanov (mərhum akademik Aslan Aslanov o zaman ictimai elmlər bölməsinin akademik-katibi idi – M.M.) mənə deyir ki, sənədlərini hazırla, müxbir üzvlüyə ver.
Bu məsələ çoxdan məni düşündürdüyü üçün dərhal dilləndim:
- Düz deyir, Rüstəm müəllim, lazımdı.
Rüstəm müəllim qəribə, qınayıcı baxışlarla məni süzdü. Nə demək istədiyini anlamadım. Sakitcə ayağa durub kitab şkafına yaxınlaşdı. Bir xeyli axtarışdan sonra: "Hə, tapdım" – deyib bir neçə kağız və qəzetlə geri döndü. Kağızları stolun üstünə atıb kresloda yerini rahatladı. Mən qəzeti götürdüm. 4 noyabr 1970-ci il tarixli "İzvestiya" qəzeti idi. Orada SSRİ Elmlər Akademiyası üzvlüyünə namizədlərin siyahısı dərc olunmuşd. Müxbir üzvlüyə namizədlər sırasında bir neçə il əvvəl ABŞ-da oxuduğu mühazirələr sonucunda Harvard Universitetinin fəxri professoru seçilmiş 41 yaşlı azərbaycanlı alim Rüstəm Musa oğlu Əliyevin də adı vardı. Heyrət məni bürümüşdü. Akademiya sistemində işləyənlər bunun o dövr üçün necə böyük məsələ olduğunu yaxşı bilirlər. Bircə şeyi deyim ki, yetmiş illik sovet hakimiyyəti dönəmində, mən biləni, heç bir azərbaycanlı humanitar sahədə SSRİ EA-nın həqiqi və ya müxbir üzvü seçilməmişdir. Sonra Rüstəm müəllim gətirdiyi kağızlar içərisindən akademiklər B.Qafurov və İ.Mayskinin 9 oktyabr 1970-ci il tarixdə onun üçün yazdıqları təqdimatı tapıb mənə uzatdı. Birnəfəsə oxudum. Qurtaran kimi sual dolu nəzərlərimi üzünə dikdim:
- Bəs nə oldu, Rüstəm müəllim?
- Heç nə, həmin ərəfədə növbəti dəfə İrana getməyə hazırlaşırdım ( o vaxtlar Rüstəm müəllim İran şahının xüsusi diqqəti və orada çap etdirdiyi kitablar sayəsində öz şöhrətinin zirvəsində idi – M.M.) Filankəs (təbii ki, adını dedi, tanınmış şərqşünasdır) gəldi ki, xahiş edirəm, namizədliyini mənim xeyrimə geri götür, bu mənim son şansımdır, sən isə cavansan, hələ müxbir üzv də seçilməyə, akademik də olmağa vaxtın var. Mən də komissiyaya namizədliyimi geri götürməyim barədə ərizə yazıb Tehrana uçdum.
Beləcə Rüstəm müəllim yaşlı həmkarına və ağsaqqal alimə hörmət naminə böyük bir şansı əldən vermişdi. Yəqin belə bir şansın daha olmayacağını düşünməmişdi də. Rüstəm müəllim haradan biləydi ki, hər şeyi ideoloji meyarlara qurban verən sovet rejimi təqribən iki il sonra onu partiya sıralarından xaric etməklə ölkəni, o cümlədən, Azərbaycanı dünya meridianlarına çıxaran gənc bir alimin uğurlu karyera yolunu bağlayacaq. Və bunun nəticəsində Rüstəm Əliyev sovet dönəmində heç vaxt layiq olduğu qiyməti ala bilməyəcək. Rüstəm müəllim öz qiymətini yaxşı bilən adam kimi bunun fərqində idi. Çox zaman büruzə verməsə də, qəlbində bunun ağrısını daşıyırdı. Bir dəfə də mənə: "Mənim kimi alim hansı ölkədə olsaydı, onu əllərinin üstündə gəzdirərdilər" – demişdi. Düz demişdi Rüstəm müəllim…
Amma bu dünyada heç nə əvəzsiz qalmır. Rəsmi dairələrdən layiq olduğu qiyməti almayan Rüstəm Əliyev əvəzində Şəhriyar kimi bir dühanın sevgisini qazanmış, onun ölməz misraları ilə təltif olunmuşdu. Rüstəm müəllim özü yaxşı deyib: "Böyük iftixar hissi ilə bildirirəm ki, Şəhriyarın mənə ithaf etdiyi Azərbaycan türkcəsilə üç şeiri və fars dilində yazdığı iri həcmli mənzumə mənim həyatımda təltif edildiyim ən böyük orden və medalladır". Doğrudan da, Şəhriyar kimi bir şairin sevgi dolu yanıqlı sətirlərinin ünvanı olmaq hər kəsə nəsib olmayan böyük bir xoşbəxtlikdir. Rüstəm müəllimə bu xoşbəxtlik nəsib olmuşdu.
Rüstəm müəllim Kommunist Partiyasından çıxarıldıqdan (və Moskvada, SSRİ EA-da şöbə müdirliyindən kiçik elmi işçi (!) vəzifəsinə endirildikdən) sonra Şəhriyarın ona həsr etdiyi "Can, Rüstəm!" şeiri haqqında məlumatım olsa da, onu bütövlükdə nə eşitmiş, nə də oxumuşdum (təbii ki, sovet dövründə bu şeir çap oluna bilməzdi və yalnız müstəqillik dönəmində nəşr edildi). Rüstəm müəllim yeri düşəndə həmin şeirdən:

Hizbi-şeytandan olan qoy səni ixrac eləsin,
Başda yazmış səni öz hizbinə Rəhman, Rüstəm!

- beytini xüsusi həzzlə söyləyər, "ixrac" sözündəki "a"-nı xeyli uzadaraq, əlinin hərəkəti ilə də bu uzunluğu nümayiş etdirərdi. Bir-iki dəfə bu şeiri bütövlükdə oxumaq istəyimi bildirsəm də, Rüstəm müəllim aydın bir şey deməmiş, "Əlyazmalar İnstitutunda "uşaqlar" bunu əzbər bilir" – söyləmişdi. Amma iş elə gətirdi ki, bu şeiri mənə ilk dəfə bütövlükdə elə Rüstəm müəllimin özü oxudu, həm də tamam başqa bir şəraitdə.
1988-ci ilin sentyabrında Şəhriyarın ölüm xəbəri yayıldı. Həmin günün səhəri qabaqcadan şərtləşdiyimiz kimi Rüstəm müəllimgilə getdim. Onun hazırladığı "Sirlər xəzinəsi"nin yeni elmi-tənqidi mətni üzərində müəyyən texniki işləri görməli idik. Rüstəm müəllim evdə tək idi. Məni həmişəki kimi iş otağına yox, mətbəxə dəvət etdi. Çay dəmləmişdi. Etirazıma baxmayraq mənə də çay süzdü. Üzbəüz oturduq. Ona xas olmayan boğuq, xırıltılı bir səslə: "Şəhriyar öldü!" – dedi. Qısa fasilədən sonra: "Cənubda bir də elə şair yetişməyəcək" – deyə əlavə etdi. Başımı tərpətdim. "Onun mənə yazdığı şeiri oxumusan?" "Yox" – dedim. Həmişə bu şeirə marağımı diqqətsiz buraxan Rüstəm müəllim yerindən qalxdı, ağır-ağır otağa keçdi, bir azdan əlində bir vərəq geri dönüb kətilin üstündə əyləşdi. Asta-asta şeiri oxumağa başladı. Tez-tez qəhərlənir, səsi titrəyirdi. Çayından bir qurtum içib davam edirdi. Amma sonuncu beyti oxuya bilmədi, qəhər onu boğdu, əlini yelləyib göz yaşlarını sildi, vərəqi stolun üstünə atıb otağa keçdi. Boğazım qurumuşdu. Çaydan bir qurtum içdim. Sonra ehtiyatla, sükutu pozacağımdan qorxurmuş kimi durub otağın açıq qapısına yaxınlaşdım. Rüstəm müəllim pəncərənin önündə dayanıb gözlərini bayıra dikmişdi. Amma arxada durduğumu hiss etdi. Üzünü çevirmədən:
- Get, Məsiağa, bü gün işləyə bilmədik, – dedi.
Yerimdən tərpənmədim. Rüstəm müəllim təzədən:
- Get, narahat olma, – dedi.
Evdən çıxıb ağır-ağır pilləkənləri enməyə başladım. Ağır itki hissi məni bürümüşdü. Rüstəm müəllimi başa düşürdüm: bu, onun üçün çox böyük bir itki idi. O, həyatının şirin xatirələrlə, coşqun duyğylar, kövrək ümidlərlə dolu bütöv bir mərhələsini, böyük bir parçasını itirmişdi. İkinci tərəfdən, Şəhriyarın şeirindəki sözlərin, ifadələrin, fikirlərin təsiri altında idim. Rüstəm müəllimin böyüklüyünü bir daha, tam yeni bir cəhətdən duyurdum.
Bəli, zər qədrini zərgər bilər. Rüstəm müəllimin ətrafında dedi-qodu aparan, orda-burda ona ağız büzən alimciklərdən fərqli olaraq, böyük Şəhriyar Rüstəm müəllimin şəxsiyyəti və əməllərinin böyüklüyünü yaxşı dərk etmiş, bunu son dərəcə səmimi və təsiri bir tərzdə bəyan etmişdi. Neçə illər ondan qabaq böyük rus şərqşünası Yevgeni Eduardoviç Bertels də eyni həqiqəti duymuşdu. 1950-ci illərin sonlarında "Şahnamə"nin elmi-tənqidi mətnini hazırlamaq üçün o, sonralar keçmiş SSRİ-də iranşünaslığın yükünü çiyinlərində daşıyan gəncləri Moskvaya yığmışdı. Rüstəm Əliyevi Leninqraddan çağırmışdı. Oğlu Andrey Bertels də bu qrupa daxil idi. Hərdən işdən kənar səmimi söhbətlərdə tələbələrinə qiymət verər, onları bir-biri ilə müqayisə edib hərənin üstünlüyünü göstərərdi. Və oğlu da daxil olmaqla qrup üzvlərinə açıq-aşkar söyləyərdi: "Rüstəmdə olan ilahi qığılcım sizin heç birinizdə yoxdur". Elə bu qığılıcım da Rüstəm müəllimin elmdəki missiyasını müəyyənləşdirmiş, onun heyrətamiz fəaliyyətinin mayasında durmuşdu. Kiçik Morul kəndində doğulan bu qığılcımın işığı Moskvaya, Tehrana, Dəməşqə, Qahirəyə, Dehliyə, Avropaya və Amerikaya yayılmışdı…

P.S. Şəhriyarın sözügedən şeirini aşağıda oxuya bilərsiniz.

Davamı

Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar. CAN, RÜSTƏM!

Bir xəbər çatdı mənə Nuhi-nəbi qarğışı tək,
İçərimdə biləsən, qopdu nə tufan, Rüstəm!

Yandı bir ləhzədə xirmən kimi arzum, ümidim,
Canım o yanğıda yandıqca dedim: "Can, Rüstəm!"

Bəllidir, Rüstəm olan ağlamaz, amma oxlar
Sənə dəydikcə ürəklərdən axar qan, Rüstəm!

"Həftxan"lardan aşırsan, alısan div qalasın,
Qərnimiz qəhrəmanı, Rüstəmi-dəstan Rüstəm!

Nə qədər varsa bu dünyada Azərbaycan eli,
Şanlı rüstəmlər üçündür şərəfü şan Rüstəm!

Tilisim çay dərələrdə nə qoçaq salmış idin,
Bir ümid körpüsü ki, yol sala karvan, Rüstəm!

Div yatarkən iki qardaş qonuşurduq gecələr,
O qonuş el qəminin dərdinə dərman, Rüstəm!

Divlər amma ayılıb duydular əhvalımızı,
Hələlik qaldı ümid körpüsü viran, Rüstəm!

Hizbi-şeytandan olan qoy səni ixrac eləsin,
Başda yazmış səni öz hizbinə Rəhman, Rüstəm!

Qalmışam mən də bu tayda qolu bağlı, asılı,
Səf çəkib qarşıda qəm, sanki verir san, Rüstəm!

Qardaşın qardaş ilə bir görüşü, bir qonuşu
Qadağan olmada, bax zülmə, nə tüğyan, Rüstəm!

Yetişib vədəsi haqqın, əmin ol dəm dəmidir,
Açıla haqq qapısı, mat qala şeytan, Rüstəm!

Nəbi tək bizdə qılıc Rüstəmi çoxlar var imiş,
Sən qələm Rüstəmisən, can sənə qurban, Rüstəm!

Şəhriyar arzu-göz oldu ki, Səhənd ilə gələ
Bəxtiyar məclisinə başda Süleyman, Rüstəm!


Davamı

Spujməy Zəryab. ADAMLAR VƏ EVLƏR

(hekayə)

O gün ürəyim dərdlə dolu idi. Mənə elə gəlirdi ki, bu dünyaya gəldiyim gündən dərd içimdə məskən salıb. Mənə elə gəlirdi ki, dərd ölçülərimi böyüdüb və məni nəhəng bir varlığa çevirib.
Sonra həmişə olduğu kimi, özümü küçədə gördüm. Evlərin qapıları bağlı idi. Qapıların üstündə böyük və kiçik hərflərlə cürbəcür adlar yazılmışdı. Addımlarımı yavaşıtdım. Birdən hiss etdim ki, hər bir qapının önündə ayaq saxlayıb üstünə yazılmış adı oxuyuram, sonra da onu dodaqaltı təkrarlayıram. Mənə elə gəldi ki, adlar beynimdə sıraya düzülüb. Mənə elə gəldi ki, beynimdə bu adlardan uzun bir siyahı düzəlib. Mənə elə gəldi ki, beynim özü bir siyahıya çevrilib – adlardan ibarət bir siyahıya…

Yolçular təəccüblə mənə baxırdılar. Onlara elə gəlirdi ki, mən müəyyən bir şəxsin sorağındayam və onun evini axtarıram. Onlardan biri mənə yaxınlaşıb maraq dolu baxışlarla soruşdu:
- Siz kimin evini axtarırsınız?
Tərəddüd etmədən dedim:
- Rəsulun evini…
Yadıma düşdü ki, bu adı beynimdəki siyahıdan çıxardım. Amma bilmədim, niyə bu qədər adın içindən məhz Rəsulun adını seçdim…
- Rəsulun evini?! Siz Rəsulun evini ötüb keçmisiniz. Rəsulun evi burdan iki-üç döngə o tərəfdədir. Yəni keçib gəldiyniz tərəfdə.
- Deməli, mən Rəsulun evini ötüb keçmişəm?
- Bəli, bəli, keçmisiniz. Gəlin, mən onun evini sizə göstərim.
Yolçu ilə birlikdə həmən küçəylə geri qayıtdım. Bilmirdim, yolçuya nə cavab verəcəyəm. Axı mən heç kimin evini axtarmırdım. Bu Rəsul kim idi? Mən onu tanımırdım, yalnız adını oxumuşdum. İstəyirdim ki, yolçu çıxıb işinin dalınca getsin və məni tək buraxsın. Ondan soruşdum:
- Siz də kiminsə evini axtarırsınız?
- Yox, yox, mən heç kəsin evini axtarmıram. Mən sadəcə gəzirəm.
Bilmirəm, niyə xüsusi bir əda ilə ona dedim:
- Mən isə Rəsulun evini axtarıram. Rəsul mənim dostumdur.
Yolçu həsədlə mənə baxıb söylədi:
- Amma mən gəzişirəm, heç kəsin evini axtarmıram.
Mənə elə gəldi ki, yolçunun səsinə bir kədər qarışıb. Amma ona demədim ki, mən də heç kəsin evini axtarmıram. Demədim ki, ürəyim dərdlə doludur. Demədim ki, anadan olan gündən dərdlər ürəyimdə səf çəkib. Ondan soruşdum:
- Siz Rəsulu tanıyırsınız?
- Yox, mən Rəsulu tanımıram.
- Bəs evini hardan tanıyırsınız?
- Mən hər gün gəzməyə çıxıram. Gəzişəndə qapıların qarşısında ayaq saxlayıram, onların üstündəki adları oxuyub dodaqaltı təkrarlayıram.
Yenə yolçunun səsində kədər duydum. Mənə elə gəldi ki, bu kədərin həddi-hüdudu yoxdur. Mənə elə gəldi ki, onun da beynində adlardan uzun bir siyahı düzəlib və beyni əslində bir siyahıya çevrilib – tanımadığı adamların adlarından ibarət uzun bir siyahıya…
Yolçunun uca səsindən ayıldım:
- Budur, Rəsulun evi!
Həsrətlə mənə baxdı. Özümü itirmişdim, yolçuya deyə bilmirdim ki, mən də Rəsulu tanımıram, təkcə adını bilirəm.
Yolçu getdi, amma bir qədər uzaqda ayaq saxladı. Yenə əda ilə ona baxdım və barmağımla qapının zəngini basdım. Zəng cingildədi. Səsini özüm də eşitdim. Sonra qapının arxasından addım səsləri gəldi. Ürəyim döyünməyə başladı. Addım səsləri qulağımda qəribə əks-səda doğururdu. Mənə elə gəldi ki, dünyaya gəldiyim gündən bu qapının arxasında dayanmışam – adını bildiyim, özünü tanımadığım bir şəxsin qapısı arxasında. Mənə elə gəldi ki, anadan olandan bu qapının ağzında durmuşam – Rəsulun qapısı ağzında. Mənə elə gəldi ki, elə o vaxtdan addım səsləri qulağımda qəribə əks-səda verir.
Yolda rast gəldiyim kişinin baxışları mənə ağırlıq edirdi. O, heyrətlə mənə baxırdı.
Addım səsləri yaxınlaşdı. Qapı şaqqıldayıb açıldı. Ucaboy, nazik bədənli bir kişi qarşımda dayanmışdı. Çox arıq və uzun idi. Paltarları əyninə böyük görsənirdi. Həddən artıq arıq və uzun olduğu üçün beli azca əyilmişdi. Başında ağ saçlar qaralardan çox idi, girdə gözləri vardı. Diqqət yetirdim ki, saqqalı azca uzanıb və saqqalında da ağ tüklər qaralardan çoxdur. Sual dolu baxışlarını mənə zillədi:
- Kimi istəyirdiniz?
Səsi sakit idi, çox sakit, xoş bir titrəyiş də vardı səsində. Onun səsini bir qədər də eşitmək istədim, odur ki, özümü onun sualını eşitməmiş kimi göstərdim. Yenə soruşdu:
- Kim lazım idi?
- Rəsul.
Kişi təəccüblə mənə baxdı və ədəblə dedi:
- Buyurun, Rəsul mənəm.
Bilmirəm, əvvəlcə xəyalımda Rəsulu necə təsəvvür etmişdim, amma nə idisə, beynimdəki təsəvvürlə qarşımda dayanan kişi bir-birinə heç cür uyğun gəlmirdi.
Yenə də səsindəki xoş titrəyişi duydum. Ürəyim çırpındı. Tələsik dedim:
- Siz evinizi satırsınız?
Diksinən kimi olub soruşdu:
- Sizə kim deyib ki, mən evimi satıram?
Yolçunun uzaqdan mənə dikilmiş baxışlarının ağırlığını hiss etdim. Söylədim:
- Kimsə dedi… Eşitdim ki, satırsınız.
Kişi çiyinlərini çəkdi:
- Qəribədir, qəribədir… Doğrudan da, qəribədir.
Onun böyründən evin həyəti görünürdü. Yaşıl çəmənlik idi, gözəl şəkildə səliqəyə salınmışdı, rənglənmiş millərlə çəpərə alınmışdı. Həyətdən təravət qoxusu gəlirdi. İstəyirdim, uzun müddət qapının ağzında dayanıb bu təravət qoxusunu sinəmə çəkim.
Çəmənlikdə bir oyuncaq düşüb qalmışdı. Gəlincik idi. Kişidən soruşdum:
- O gəlincik kimindir?
Yenə təəccüblə mənə baxdı və o xoş, sakit səsi ilə dedi:
- Qızımın.
- Sizin qızınız var?
- Bəli, qızım var, amma bunun sizə nə dəxli?
- Qızınızı çox istəyirsiniz?
Bunun səfeh bir sual olduğunu hiss etdim. Kişi də bunu səfeh sual kimi qarşılayıb dedi:
- Əlbəttə.
İstəyirdim, onun qızını görəm – Rəsulun qızını. O isə mənim mümkün qədər tez qapıdan uzaqlaşmağımı istəyirdi. Dedim:
- Yaxşı, siz evinizi satmırsınız. Üzr istəyirəm.
Gülümsədi. Dişləri saralmışdı. Dodaqaltı nəsə deyib qapını bağladı.
Yolçu hələ də uzaqda dayanıb ağır baxışlarını mənə dikmişdi. Evdən bir neçə addım aralanan kimi qəsdən uca səslə dedim:
- Sağ ol, Rəsul, inşallah, görüşərik!
Yolçu həsədlə məni süzürdü. Evdən aralanan kimi mənə yaxınlaşıb soruşdu:
- İçəri niyə keçmədin?
Dedim:
- Təcili işim vardı. Rəsulu bu axşam evimə dəvət elədim. Bütün dostlarımı çağırmışam. Mənim dostum çoxdur.
Yolçu qibtə ilə mənə baxıb soruşdu:
- Dostlarınız sizi sevir?
Düşünmədən cavab verdim:
- Əlbəttə, məni sevirlər. Özü də çox sevirlər.
Yenə soruşdu:
- Siz axşamlar nə edirsiniz?
- Dostlarımla görüşürəm.
Bu dəfə yolçu dillənmədi. Ondan soruşdum:
- Bəs siz nə edirsiniz?
- Mən gəzirəm. Həmişə gəzirəm.
- Kiminlə gəzirsiniz?
- Tək gəzirəm.
Onun halına acıdım. Yadıma düşdü ki, mən də tək gəzirəm.
Yolçu bir daha mənə baxdı, baxışlarını üzümdə, saçlarımda… ta ayaqlarıma qədər gəzdirdi. Elə bil nəyisə xatırladı, gözlərində xüsusi bir parıltı əmələ gəldi. Bu elə bir parıltı idi ki, onu yalnız qadın kişinin gözlərində görə bilir. Kəkələyə-kəkələyə soruşdu:
- Siz tənha bir qadınsınız, necə olur ki, axşamlar dostlarınızı görməyə gedirsiniz? Və bu Rəsulu haradan tanıyırsınız? Sizin dostlarınız kimlərdir?
Bir anlığa çaşıb qaldım. Heç bir cavabım yox idi. İndi yadıma düşdü ki, mən bir qadınam və tanımadığım kişi ilə yoldaş olmalı deyiləm. Yolçu cavabımı gözləyirdi. Amma mən cavab verməyib soruşdum:
- Bəs siz niyə axşamlar evdən çıxıb bu küçədən o küçəyə gedirsiniz, niyə?
Kişi gözlərini səkinin səliqəsiz daşlarına dikdi və baxışlarını məndən gizlətdi. Səsini zəiflədib dedi:
- Mənim dərdim var. Elə bil, mən dərd çəkmək üçün yaradılmışam.
Və filosofcasına əlavə etdi:
- Hərə bir şey üçün yaradılıb.
Yenə intizar dolu nəzərlərlə gözlərim baxdı. Əvvəlki sualının cavabını gözləyirdi. Dedim:
- Mənim də dərdim ola bilər.
Kişi yenidən məni başdan-ayağa süzüb dilləndi:
- Bir qadının nə dərdi ola bilər?!
Mənə elə gəldi ki, yolçu daşdan yonulmuş bir adamdır, özü də çox pis düzəldilib. Ondan zəhləm getdi. Heç nə deməyib susdum.
Xəlvət küçələrdən keçib böyük bir şosseyə çıxdıq. Şosse hay-küylü idi, adamlar qarışqa tək qaynaşırdı. İşıqlar və kinoteatrın iri lövhələri insanın diqqətini özünə çəkirdi. Kinoteatrın binası üzərinə yanan lampalar düzülmüşdü. Kafelər adamla dolu idi. Kabab və yanmış ət qoxusu havanı bürümüşdü. Kafelərdəki adamlar lampaların göy, yaşıl işığına və yanmış ətin tüstüsünə qərq olmuşdular. Mənə elə gəldi ki, şəhər çox böyük və izdihamlıdır. Maşınar gurultu ilə o tərəf-bu tərəfə şütüyürdülər. Mənə elə gəldi ki, ilk dəfədir şəhərin böyüklüyünü hiss edirəm. Yolçu girdə gözləri ilə işıqlara və adamlara baxırdı, elə bil o da birinci dəfəydi ki, şəhərin böyüklüyünü duyurdu.
Əlini uzadıb biləyimdən tutdu, gözlərində həmən parıltı əmələ gəldi, astadan dilləndi:
- Bilmək istəyirdim ki… yəni… bu gecə mənimlə gedəcəksiniz?
Məqsədini anladım. Amma bilmədim, niyə özümü anlamazlığa vurub soruşdum:
- Nə dediniz?
- Heç… Demək istəyirdim ki, siz sərgərdan bir qadınsınız… Özü də təksiniz, bunu bilirəm… Qonağım olmaq… istəyirsiniz?
- Yox!
Mənə elə gəldi ki, o, səsimi eşitmir. Daş adam heç bir səs eşidə bilməz, o isə daş adama necə bənzəyirdi!
Matdım-matdım mənə baxdı. Gözlərində ikrah və inamsızlıq vardı. Dilləndi:
- Siz qadın ola-ola axşamlar evdən çıxıb küçələri dolaşır, qapıları döyürsünüz və dostlarınızı dəvət edirsiniz. Siz… Siz… Ümumiyyətlə, gecənin bu vaxtı qadın niyə evindən bayıra çıxmalıdır?
Hiss etdim ki, sonuncu cümləsi şapalaq kimi üzümə yapışdı.
Evindən… Evindən… Evindən… Bu söz beynimdə sıçrayıb sürüşdü. Və məni uzaq keçmişə – uşaqlığıma apardı. O zamankı evimizi xatırladım.
O vaxtlar evimizin yaşıl qapısı vardı. Kənarından möhkəm bir zəncir asılmışdı. Zəncir qapıya xüsusi bir gözəllik verirdi. Həyətə daxil olanda əvvəlcə ensiz və uzun bir yol görürdün. Onun sonunda kvadratşəkilli çəmənlik vardı – yayda gözəl, qışda kədərli görkəm alırdı. Otaqların pəncərələri hamısı həyətə açılırdı. Evimizin qapısı digər qapılardan fərqlənirdi. Başqa evlərin qapıları üstündə adlar yazılmışdı, bizim qapıda isə ad yox idi. Atam heç vaxt adını qapının üstünə yazmırdı. Yadıma gəlir ki, bir gün anam başqa qapılara baxdıqdan sonra şövqlə atama dedi:
- Adını qapının üstünə yaz! Ağ taxtaya qara hərflərlə!
Atam divara söykənib oturmuşdu. Buddanın kiçik heykəlini cibindən çıxarıb diqqətlə ona baxırdı. Yadıma gəlir ki, atamın cibində həmişə belə şeylər olardı: heykəlcik, möhür, daş parçası… Hərdən bekar olanda onları cibindən çıxarıb diqqətlə tamaşa edərdi.
Heykəl çox kiçik idi. Buddanın saçları başının üstündə yumaqlanmışdı. Bardaş qurub oturmuş, bir əlini çiyninin kənarına qoymuşdu. Nəzərlərini əzəmətlə qarşısına dikmişdi.
Atam anamın sözlərini eşitmirmiş kimi üzünü ona tutub dedi:
- Sən bilirsən ki, Budda şahzadə olub? Benares şahzadəsi.
Anam çadrasını düzəldib dilləndi:
- Əgər adını ağ taxtanın üstünə qara hərflərlə yazıb qapıya vursan, çox yaxşı görünər.
Atam kiçik heykəli ovcuna qoydu. Heykəl atamın ovcunda bardaş qurub oturmuşdu və əzəmətlə qarşısına baxırdı. Atam yenə üzünü anama çevirib dedi:
- Bir zamanlar bir adam yaşaya, sonralar, hətta əsrlər keçdikdən sonra diqər adamlar ona pərəstiş edələr, bütün varlıqları ilə ona tapınalar – bu, çox qəribədir!
Anam dilləndi:
- Əgər qapımız ağ rəngdə olsaydı, daha yaxşı olardı, sən yalnız adını qara hərflərlə onun üstünə yazardın.
Atam öz-özü ilə danışırmış kimi dedi:
- Əsrlər keçəndən sonra insanlar onun heykəllərini düzəldələr və bu heykəlləri hündür yerlərə qoyub onların qarşısında diz çökələr – olduqca qəribədir!
Anam dedi:
- Hər halda adını qapıya yaz, yaxşı?
Atam gülüb dedi:
- Yox, mənim bu işə gülməyim gəlir.
Yenə güldü. Mən atama baxırdım. Görkəmi, geniş alnı, başındakı tək-tük ağ saçlar, gözləri, nazik dodaqları, arıq ağ əlləri – hamısı mənə bir növ rahatlıq gətirirdi. Gülüşü də mənə rahatlıq bəxş edirdi.
Mənə elə gəldi ki, atamın gülməyini hələ də eşidirəm. Elə bil bu gülüş beynimin bir guşəsinə yazılmışdı. Gülüş səsini aydın eşidirdim, o cümlə də qulağımda səslənirdi:
- Yox, mənim bu işə gülməyim gəlir.
Bütün bunlar qəribə bir sürətlə beynimdən keçdi. Kişi soruşdu:
- Söylə, nə üçün bu vaxt evdən çıxmısan?
İstədim ki, deyəm: "Mənim evim yoxdur".
Yenə ev… ev… ev… Bu söz məni çəkib keçmişə aparırdı. Yenə uşaqlığıma qayıtdım. O zaman evin mənim üçün xüsusi mənası vardı. Acırdımsa, evə qaçırdım; qorxurdumsa, evə qaçırdım. Uşaqlarla sözüm çəpləşəndə, onlar məni döymək üçün üstümə gəlirdilərsə, mən kök və qısa ayaqlarımla təngnəfəs evə yüyürürdüm. Onlar məni təqib edirdilər və mən var qüvvəmlə çalışırdım ki, yaşıl rəngli qapımıza çatım. Mənə elə gəlirdi ki, yaşıl rəngli qapımız məhəbbət dolu təbəssümlə qollarını açıb məni səsləyir:
- Gəl!.. Gəl!.. Tez ol!.. Tez!..
Qapıya çatıb içəri girən kimi onu bərkdən çırpıb bağlayırdım, zənciri halqasına keçirirdim. O an elə bil evimiz mənim xırda vücudumu ovcuna alırdı və mən yəqin bilirdim ki, bu ovucu heç kəs aça bilməz. Qəzəbli uşaqlar yumruq və təpiklərini qapıya çırpırdılar. Mən isə qapının arxasında dayanıb onlardan qorxmurdum, əksinə, onlara gülürdüm. Mənim gülməyim onları lap özlərindən çıxarırdı. Qapını daha bərkdən döyəcləyirdilər. Axırı yorulub qapıdan uzaqlaşırdılar. Bundan sonra mənim vücudumu qəribə bir rahatlıq bürüyürdü. Mənə elə gəlirdi ki, çox yüksək bir yerdə dayanmışam. Həyəti dövrələyən divarlara baxırdım – uca və ağ idilər. Ucalıq və ağlıqları ilə adama rahatlıq bəxş edirdilər. Bəzən də həyətimizin ortasında duranda uca və ağ divarlardan, gözəl zəncirli yaşıl qapıdan uşaqcasına utanırdım. Bilirdim ki, onlar mənim qorxub qaçmağımı görüblər. Başımı aşağı salırdım, saçlarım üzümün iki tərəfini tuturdu. Ayaqqabılarıma baxırdım – onlar bapbalaca idilər. Mənə elə gəlirdi ki, uca və ağ divarlarla yaşıl rəngli qapı mənim balacalığıma gülürlər, səmimi şəkildə gülürlər, məni elə görən kimi onların gülməyi tutur. Sanki onlar gülə-gülə mənə deyirdilər:
- Eey, sən başqa adamlardan qorxmusan, özün kimi balaca adamlardan qorxmusan.
Mən başımı aşağı dikirdim. Elə edirdim ki, gözüm uca və ağ divarlara, yaşıl rəngli qapıya sataşmasın. Pilləkənlə yuxarı qalxırdım. Yavaşca dəhlizin qapısını açırdım. Dəhlizdə həmişə xoş bir istilik olurdu. Başımı yuxarı qaldırırdım. Bilirdim ki, başqalarının mənim qorxub qaçmağımdan xəbəri yoxdur.
Anamın yanına gedirdim. Əllərimi cibimə salıb deyirdim:
- Qonşu qızları döydüm. Oğlanları da vurdum… Əzildilər. Sonra qaçdılar. Mən onları qapılarına qədər qovdum. Onlar qorxudan içəri girib qapını bağladılar. Mən dedim: "Əgər qorxmursunuzsa, bayıra çıxın". Amma onlar çıxmadılar. Bildim ki, analarının yanına qaçıblar. İndi Allah bilir, analarına nə yalanlar danışırlar…
Anam heç nə demirdi. Bilmirdim, mənim yalanlarıma inanır, ya yox. Amma özüm onlara əməlli-başla inanırdım. Məndən kiçik bacı-qardaşlarıma təkəbbürlə baxıb hekayətimi onlara təkrar edirdim. Onlar mat-mat mənə baxır, heç nə demirdilər…
Kişi hələ də yanımda addımlayırdı. İstəyirdim ki, o, yolunu dəyişsin, çıxıb bir yana getsin və məni tənha qoysun. Özümdə ona qarşı bir qəzəb hiss edirdim. O, evi mənim yadıma salmışdı. Mənə elə gəldi ki, hələ də uşağam. Böyük-böyük yalanlar uyduran kiçik və qorxaq bir uşaq. Kişidən soruşdum:
- Sən heç ömründə iyirmi beş yaşlı uşaq görmüsən?
Kişi qulağına inanmırmış kimi mənə baxıb dedi:
- Dəli!
Birdən gözlərimi yumub ağzımı açdım və kişiyə dedim:
- İtil gözümün qabağından! Özünü yorma, mən səninlə gedən deyiləm. Get, səkilərin qırağında, işıqların altında duran qadınlardan birini seç, özünlə apar, gecəni səhər elə! Bilirsən, zəhləm getdi səndən. Sən… sən evi mənim yadıma saldın. Evi… Evi… Başa düşürsən?
Kişi matdım-matdım mənə baxırdı. Yoldan keçənlər çevrilib bir anlığa bizi süzür, sonra yollarına davam edirdilər. Kişi hələ də dayanmışdı. Soruşdum:
- Eşitmədin? Nəyi gözləyirsən?!
- Bəs sən hara gedirsən?
Səsində yenə kədər duyuldu. Bu sualla elə bil mənə şapalaq vurdu. Öz-özümdən soruşdum: "Mən hara gedirəm?" Bu sual işarəsi beynimdə böyüdü. Mənə elə gəldi ki, bu işarə bütün vücudumu tutub, özüm də əyilmişəm – sual işarəsi kimi. Dedim:
- Gedirəm evimə. Rəsulu gözləyəcəyəm. O biri dostlarım da gələcək.
Bilmirəm, yalanıma inandı, ya yox. Amma məndən aralandı və çıxıb getdi. Mənə elə gəldi ki, o, işinə təzədən başlamağa yollandı. Getdi ki, küçələri gəzib qapıların üstündəki adları oxusun, beynində adlardan bir siyahı düzltsin, beynini siyahıya çevirsin.
Mən də yoluma davam etdim. Dörd yol ayrıcına yetişdim. Uzaqdan kinoteatrın lampaları, göy və yaşıl işıqlar görünürdü. Yanmış ət qoxusu hələ də azacıq hiss olunurdu. Bilmirdim, dörd yoldan hansını seçim. Axırı küçələrdən biri ilə irəliləməyə başladım. Hava qaralmışdı. Həmişəki kimi qaranlıqdan qorxdum. Qapıların yanından keçirdim. O tərəf-bu tərəfə baxıb qapılara yaxınlaşırdım və üstündəki adları oxuyurdum. Beləcə çoxlu adlar oxudum. Yenə beynimdə adlardan uzun bir siyahı əmələ gəldi. Bu siyahı ürəyimi sakitləşdirirdi. Bilmirəm, niyə mən həmişə tanımadığım adamların adı ilə ürəyimə təskinlik verirdim.
Qaranlıqdan daha çox qorxmağa başladım. Mənə elə gəldi ki, uşağam – balacaboy, toppuş bir uşaq. Mənə elə gəldi ki, başqa uşaqlar ardımca qaçır və məni tutmaq istəyirlər. Bilmirdim mənə nə edəcəkdilər, bəlkə də parçalayacaqdılar. Ürəyimdə dedim: "İnsanı parça-parça etmək necə də dəhşətlidir: adamın əli bir tərəfə düşə, ayağı bir tərəfə, bədəni bir yana, yarıaçıq gözləri ilə başı bir yana". Bu dəhşətli mənzərədən bərk qorxuya düşdüm. Birdən qaçmağa başladım. Mənə elə gəldi ki, uşaqlar hələ də dalımca yüyürür və məni tutmaq istəyirlər. Mən balaca və kök ayaqlarımla qaçırdım. Nəfəsim daralırdı. Amma heç bir qapı məni özünə çağırmırdı. Heç bir qapı. Mənə elə gəlirdi ki, bütün qapılar əllərini yuxarı qaldırıb soyuq görkəm və quru səslə deyirlər: "Giriş qadağandır!"
Həsrətlə yaşıl qapını xatırladım. Düşündüm ki, qapıların üstündə oxuduğum adlar heç nəyə yaramır. Qapıların səsini daha da ucadan eşidirdim. Onlar mənə çox rəhmsiz görünürdülər – düşməncəsnə arxamca qaçan uşaqlar kimi.
Mən gah düz qaçır, gah da sağa dönürdüm. Bilmirdim, bu yol harada qurtaracaq. Mənə elə gəlirdi ki, yol bir divarda bitəcək. Hələlik qaçırdım. Hər an gözləyirdim ki, başım tappıltı ilə o divara dəyəcək və mən divarın dibində yxılıb qalacam. Qəzəblə arxamca gələnlər məni tutub parça-parça edəcəklər. Bunula belə özümdən soruşdum: "O divar kimin evinin hasarı olacaq?" Özüm də astadan, yalnız özümün eşitdiyim bir səslə cavab verdim: "Bilmirəm kimin". Səsimdə kədər və həsrət bir-birinə qarışmışdı.
Divar uzaqdan görünürdü. Mən sürətlə divara doğru qaçırdım. Hiss edirdim ki, hələ də arxamca gəlirlər. Qapıların səsini çox ucadan eşidirdim. Divara lap yaxınlaşmışdım. Gözlərim ancaq divarı görürdü. Birdən elə bil divar ağzını açdı. Divarın kənarında bir qapı açıldı. Sevinc vücudumu bürüdü. Xilas olduğumu hiss etdim. Öz-özümə düşündüm: "Görəsən, bu kimin qapısıdır?"
Qapıya çatdım. Tələsik içəri girdim. Qapını arxamca möhkəm bağladım. Qapı bərkdən səs çıxartdı. Tövşüyrdüm. Divarlara baxdım. Ağ deyildilər, boz rəngə çalırdılar. Adama rahatlıq gətirmirdilər, adamı qorxudurdular. Mənə elə gəldi ki, divarlar deyirlər:
- Sən qorxdun… Sən qorxdun…
Divarların səsində bədxahlıq və tənə duydum. Sakitcə ətrafı süzdüm. Birdən elə bil içimdə nəsə qırıldı. Dəhşətdən yerimdə quruyub qaldım. Qapının böyründə həmən yolçu dayanmışdı. Bic-bic gülümsəyib dedi:
- Sən… Sən özün gəldin… Bura… Bu ev mənim evimdir… Mənim…
Hələ də tövşüyürdüm. Deməyə bir sözüm yox idi. Mənə elə gəldi ki, divarlar da, qapı da yolçu ilə əlbirdir. Qapı bağlı idi. Qalan qapılar gözlərimin önündə düzülüb aşağı-yuxarı gedirdilər və bu dəfə onların təqdir səslərini eşidirdim. Başımı aşağı dikdim. Ayaqlarım böyük, çox böyük idi. Ayaqqabılarım da yekə, lap yekə görünürdü…

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi



Davamı

    Haqqımda

    My Photo
    Məsiağa Məhəmmədi
    Tam profilimə bax
    ۞ Yazılardan istifadə
    zamanı müəllif və qaynaq
    mütləq göstərilməlidir.

    Sayğac



    Page Ranking Tool

    Ədəbiyyat saytları

    Azərbaycan ədəbiyyatı

    İzləyicilər