Yusifi bir gün görər bağrında Kən´an qəm yemə!
Hüzn evi ən son olar tam bir gülüstan qəm yemə!
Dərdə batmış könlüm, heç əndişələnmə, bilmiş ol,
Buu düzənsizlik tapar bir nəzmi-asan qəm yemə!
Ömr yaazı gəldiyində gül-çiçəkdən bir çələng,
Baaşına hörümüş olarsan mürği-xoşxan qəm yemə!
Gər bizim istək yolunda sürmədi çərxi-fələk,
Hər zaman bir yöndə getməz çərxi-dövran qəm yemə!
Gəl umudsuz olma, çün vaqif deyilsən qeybdən,
Pərdə arxaasında vardır sirri-pünhan qəm yemə!
Kə´bə eşqilə biyabanlarda sən düşsən yola,
İncidərsə caanını xari-müğilan qəm yemə!
Ey könül, sellər sökərsə varlığın ərkanını,
Rəhbərin Nuhdursa, tüğyan etsə tuufan qəm yemə
Yar yolunda biz rəqiblərdən nələr çəkdik, nələr,
Həpsini yaxşıı bilir ol hali-gərdan qəm yemə.
Gərçi mənzil çox xətərli, məqsəd olmuş çox uzaq,
Bilmiş ol kim, hər yol iiçin vardı paayan qəm yemə!
Sərt qaranlıqlarda, fəqr iiçində ömrün keçsə də,
Hafizaa, virdin sənin olmuşsa Quran qəm yemə!
Tərcümə etdi: GÜNTAY GƏNCALP
RZA BƏRAHƏNİYƏ ON SUAL
- Həyatın mənası nədir?
- Həyat özü-özlüyündə mənasızdır. Həyatın anlamı bizim ona nə məna verməyimizdən asılıdır. Misal üçün, sevgisiz bir həyat mənasızdır.
- Xoşbəxtlik və bədbəxtliyi necə anlayırsınız? Sizə görə, insanın xoşbəxtlik və bədbəxtliyinin son həddi nədir?
- Mən gözəlliyin surətini sinəmin üstünə qoyub ölmək istəyirdim. Ancaq olmadı, varlıq bundan da xəsis imiş. Həssas adamın duyduğu ağrı tükənməzdir. Xoşbəxtlik sevdiyin bir insanın yanında azad yaşamaqdır, yəni röya. Bunun əksi isə kabusdur.
- Fatalizm, yoxsa iradə azadlğı? İnsanlar istər fərdi, istər kollektiv baxımdan öz talelərinin yaradıcısıdır, yoxsa öncədən müəyyənləşmiş və qaçılmaz bir taleyin əsiridir?
- İnsanın dünyaya gəlişi öz əlində deyil, müəyyən qədər məcburidir. Amma insan ehtiyatlı olub ölümünü gecikdirə bildiyi üçün körpəlik, uşaqlıq, dəlilik, qocalıq və məhbusluq istisna olmaqla, fərdi və ictimai anlamda öz taleyinin qurucusudur. Özünü qabaqcadan yazılmış və qaçılmaz bir taleyin əsiri bilən insan əslində hərəkət edən ölüdür.
- İnsan cəmiyyətinin gələcəyini necə görürsünüz: yüksəliş, yoxsa süqut? Bəşəriyyətin gələcəyi ilə bağlı optimistsiniz, ya pessimist?
- Sualın birinci hissəsinin cavabı: yüksəliş. İkinci hissənin cavabı: optimist. Amma həm sual, həm də təbii ki, cavab çox mücərrəddir.
- İnsanlığın bütün qayələri və idealları içərisində sizin həyat fəlsəfənizi ifadə edən hansıdır?
- Fikir müxtəlifliyini qoruyub saxlamaqla, başqaları ilə bərabər yaşamaq. Bu zaman başqalarından da bərabərliyi fikir müxtəlifliyi ilə birgə istəməyi gözləmək . Bu, sosializmin bir növüdür, intəhası onun indiyə qədər gördüyümüz növlərindən yox.
- Tanrı nədir?
- Tanrı bütün dövrlərin ən böyük romanıdır.
- Ölümə necə baxırsınız?
- Ölüm mənə necə baxırsa, elə. Əslində heç baxmır da. Həm də ölüm bu tərəfdə var, ölməyin o tərəfində ölüm yoxdur. Mənim ölümüm ölümümlə ölür.
- Ədalətə necə tərif verirsiniz?
- Hamı üçün bərabər şəraitdə fərdlərin istedad, fərasət və təxəyyülünün üzə çıxması və inkişafına imkan yaradılması kimi. Bu işin vacib şərti bütün istismar və mənimsəmə strukturlarının aradan qaldırılmasıdır.
- İnsan xislətinə inanırsınızmı? İnsanın xislətinə nikbinmi yanaşırsınız?
- İnsanın xislətinə inanmıram. İnsan yaşadığı hər anda yeni bir xislət qazanır. Yalnız daşın, ağacın və heyvanın dəyişməz xisləti var. İnsanın xisləti onun xislətinin dəyişməsindədir. İnsan daim ”ərəfədə” yaşayır.
- Həyatın sizə öyrətdiyi ən böyük dərs və anladığınız ən dəyərli həqiqət hansıdır?
- Zalıma qarşı elə mübarizə aparmaq ki, sonrakı zülmkarın da yolu bağlansın. Sevdiyin kəsin yanında azad yaşamaq. Bundan böyük səadət yoxdur. Başqa birisinin xəlvət xəyallarına və röyalarına girmək. Müştərək yuxular görmək ehtirası. Həqiqət daim gələcəyə doğru geri çəkilməkdədir. Onu tapmaq üçün hərəkət etmək onun haqqında danışmaqdan qat-qat önəmlidir.
22 sentyabr 1999
Qeyd: Bu eksklüziv müsahibə Avropada fars dilində çıxan ”Sual” (”Porseş”) dərgisində çap olunmuşdur. Müsahibənin farsca mətnini lütfkarlıqla mənə göndərmiş hörmətli Güntay bəy Gəncalpa dərin təşəkkürümü bildirirəm.
«Modernizm» deyiləndə ilk növbədə Qərb ədəbiyyatı göz önündə canlansa da, Şərq dünyasının da bir çox ədibləri bu cərəyanın nümayəndələri sayılırlar. Bu baxımdan müasir Kıbrıs türk ədəbiyyatının dünya şöhrətli şairi Osman Türkay və XX əsr farsdilli poeziyanın görkəmli nümayəndəsi Rza Bərahəni modernizmin Şərq aləmindən olan təmsilçiləri sırasındadırlar.
1927-ci ildə Kıbrıs adasında dünyaya göz açan Osman Türkay həm öz şəxsiyyətində, həm də yaradıcılığında Şərq və Qərb mədəniyyətini birləşdirən bir şairdir. Ravil Buxarayev - şairin rusiyalı tədqiqatçısı, onun haqqında aşağıdakı sözləri yazır: “Osman Türkay da Pablo Neruda və Nazim Hikmət kimi XX əsr ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olmuşdur.” (1, 1)
O, ilk gənclik illərindən şeir yazmağa başlamış və həm Şərq, həm də Qərb dünyasında tanınaraq bir çox Beynəlxalq şeir mükafatlarına layiq görülmüşdür ki, bunlar arasında “Gümüş Zəncirli Beynəlxalq Şeir Mükafatı” (1987, İtaliya), “Qızıl Şeir Medalyonu” (Asiya Şairləri Federasiyası), “Afrika Şeir Kralı” (Keniya, Nayrobi), “Qızıl Zürafə”, “Viktoriya Şeir Medalyonu” (İngiltərə), “Uçan Qızıl Qumru” (Avstraliya), “Qızıl Val” mükafatı (Amerika), “Ədəbiyyata Xidmət” mükafatı (Kıbrıs Balkanlar və Avrasiya Türk Ədəbiyyatları Qurumu), “Millenium Şairi” (Beynəlxalq Şeir Akademiyası) kimi təltiflər və eləcə də iki dəfə Nobel mükafatına namizəd göstərilmək kimi onun yüksək şairlik məqamından xəbər verən dünya miqyasında və ali səviyyələrdə qiymətləndirmələr vardır.
Osman Türkay türk ədəbiyyatında modernist şerin banilərindən və tanınmış nümayəndələrindən sayılsa da, yaradıcılığa heca və əruz vəznlərində yazdığı və klassik türk şerinin təsiri duyulan əsərlərlə başlamışdır. XX əsrin birinci yarısında Kıbrısda dərc olunan bir sıra dərgilərdə işıq üzü görən həmin şeirlər eşq, ölüm, vətənpərvərlik kimi bəşəri mövzularda yazılmışdır. Həmin nümunələrdə romantik duyğular daha qabarıqdır. Məsələn, bahar və payız fəsillərinin təsviri ilə bağlı şeirlər şairin hüznü və sevinci ilə əlaqədə verilmişdir:
Müjde! Geldi bizim köye de bahar,
Bahçelerde alev çiçek açtı nar.
Ruhum bu sevgiye durmadan kanar,
Hülyamı süslerken badem çiçegi.
Eyni məzmunlu şeirlərə Osman Türkay kimi, hətta, ondan da erkən – 10-11 yaşlarından bədii fəaliyyətə başlayan və XX əsr farsdilli ədəbiyyatda layiqli yerini tutan Rza Bərahəninin də yaradıcılığında rast gəlirik:
bahar gelmiş, ben duyarlıyım
nergisler ortasında makineli hapşırık ve öskürük fırtınası
duyarlıyım
sakalımı kesmişim
bıyıklarım eski dağ rengindedir
ve ciğerlerimin gözyaşları gözlerimden akıyor
…ihtiyarlılık degil, sevgilim!
seni görmemek beni duyarlı kılmıştır
ve diğer odadan uykudaki biri seslenir: baba baba
duyarlıyım
nergisler ortasında makineli hapşırık ve öskürük fırtınası
Fikir versək, görərik ki, böyük Azərbaycan şairi Şah İsmayıl Xətainin “Dəhnamə” əsərində olduğu kimi, hər iki şeirdə baharın gəlişi, hər tərəfin gülə-çiçəyə bürünməsi, gözəlliyə qərq olması və qönçələyən qızılgüllər arasında özünü tənha bülbül kimi hiss edən şair ürəyi təzadlı şəkildə verilmişdir. Söhbət payızdan getdikdə isə bu ziddiyyət aradan qalxır və bir şair könlünü yağan yağışlar isladır, əsən küləklər isə bir xəzan yarpağı kimi alıb aparır. «Benim tüm mevsimlerimde bir kadın şarkı söyler»,- deyən Rza Bərahəni isə bu dünyanın bir dəli küləyinə qoşulub eşqini bütün dünyaya izhar edir:
ve ben senin o adını söyleyeceğim
dağa doğru esen o ak melteme
meltem ve dağ
söylemenin tepelerini senin adınla söyleyecekler
ve ben senin adını
çöle, güneşe ve kuma söyleyeceğim
Hər iki şairin yaradıcılığında ümumi olan mövzulardan biri də qürbət motivləri ilə bağlıdır. Məlumdur ki, Osman Türkay 1953-cü ildə iki il öncə gəldiyi Türkiyədən ayrılaraq Londona getmiş və həyatının sonrakı illərini əsas etibarilə burada yaşamışdır. Rza Bərahəni isə indinin özündə belə qürbətdə - Kanadada yaşamaqdadır və Vətənindən, ana yurdundakı doğmalarından uzaqlığın acısını çəkməkdədir. Aşağıdakı şerini isə o, İngiltərədə olarkən qələmə almışdır:
bu yabancı güzel yerde
sensiz
ruhum
adsız nefer mezarı gibi boştu boş ve tantanalı
yabancıların saygı gösterisi neye yarar?
kendi tanrılarını bana kurban etsinler diyelim!
ne fayda var?
…dünya duraklarında yalnızdım
rüzgarlarda, dünyanın kitapları açılıp kapanıyorlardı birisi okuyordu onu
ben hiçbir şey okumuyordum ve kimse okumuyordu beni
metrolarda herkes okuyordu, gidiyordu, geliyordu ve okuyordu
ben bunların ortasında yalnız kalırdım
ve mikrofon senin adını çağırırdı ruhumda
ve hiçbir şeyi benim değildi dünyanın
yabancıların saygı göstermesi neye yarar?
Eyni hisslərlə yazılmış şeirlərə Osman Türkay yaradıcılığında da dönə-dönə təsadüf edirik. O da fərqli mədəniyyətdə, fərqli mühitdə, ayrı dildə danışan insanlar arasında özünü qəriblikdə hiss edir və Londonun sisli küçələrini dolaşan zaman xəyalında Beşbarmaq dağlarını seyrə çıxır, Aralıq dənizinin (Rza Bərahəninin yaradıcılığında bu mənada Savalan dağı və Xəzər dənizi yad olunur) ağ köpüklü sularına baş vurur:
Şarkılarını dinliyorum yüce Beşparmak
Şarkılarını dinliyorum binlerce kilometre uzakda
Thames‘in süt mavi sisleri ortasında…
İçimde duygular bir iç deniz
İçiçe dalgalı Akdeniz
Osman Türkay yaradıcılığının yeni mərhələsi də o, məhz İngiltərəyə getdikdən sonrakı dövrü əhatə edir. Burada o, Qərb ədəbiyyatı ilə daha yaxından tanış olur, vaxtının çox hissəsini kitabxanalarda keçirir, mütaliə edir və artıq bədii yaradıcılıqda da simvolizmdən, romantizmdən uzaqlaşaraq XX əsrdə aktual olan məsələlər barəsində yazmağa başlayır. 1959-cu ildə dərc olunan “7 Telli” adlı ilk şeir kitabından başlayaraq, yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində də artıq yeni bir mövzudan – kosmosa qədəm basan insandan və həmin insanın daxil olduğu başqa bir dünyadan söhbət açır. Beləliklə, o, “kosmos erası şairi” kimi ədəbiyyat tarixinə daxil olur. Şairdən bəhs edən tənqidçilər də onun bu cəhəti üzərində daha çox dururlar; onu başı ulduzlardan yuxarıda bir şair adlandırırlar (5, 2). XX əsr astronavtika, kosmos əsri olduğu kimi, bu türk şairi də bir çox əsrdaşlarından fərqli olaraq, həmin dövrün ozanı adını daşımaq şərəfinə layiq görülür. Yaradıcılığının sonrakı illərində türk və ingilis dillərində yazdığı dördhissəli “Dünya üçün simfoniya” əsərində olduğu kimi, bütün dünya onun əsərlərinin mövzusuna çevrilir; o, artıq məhdud, yalnız öz şəxsi dünyası ilə bağlı mövzulardan uzaqlaşaraq, demək olar ki, bütün coğrafi meridianlar üzrə dünyəvi məsələlərdən söhbət açır, qlobal problemlərə toxunur, istər bir afrikalı zəncinin, istər Altay dağlarının qoynunda yaşayan və “Göy övladı sayılan” türkün, istər göyə ucalan göydələnlərdən boylanan amerikalının, istərsə də antik mədəniyyətin beşiyi sayılan yerlərdən bir avropalının gözü ilə dünyanı seyr etməyi bacarır. O, «Hər gecə sularda» adlı 7 bəndlik şeirində müasir dünyanı aşağıdakı şəkildə təsvir edir:
Kuşkusuz bu dünya böyle değildi daha önceleri
Sulardan dinle onu yoğuran kim?
Ben bir gölge gibi gezip tozarken kenti
Bir bankacının kocaman kasasından çıkan fabrika yüzlü
Kağıt paralar, değerli taşlar der ki
Havayı sen zehirledin, suları sen kirlettin
Aldırmamaya yeminli, gezerim sokakları yağmurda;
Bakarım katiller insancıl, hırsızlar erdem öğretmeni
Derim Vietnamı ben yakmış olmayayım!
Mozambik kıyımını yapan kim Bay Açık deniz
Kuşkulanırım kendimden, doğruyu ögrenmek için
Bu akşam televizyonda hangi komedyeni dinlemeliyim
Rza Bərahəninin şeirlərində də tez-tez dünyadan bəhs olunur. Lakin bu, başqa bir dünyadır – sevgi, həsrət, vüsal, aşiq-məşuq dünyası. Bu baxımdan Osman Türkay və Rza Bərahəninin dünyaya baxış bucaqları tamamilə fərqlidir. Osman Türkay dünyanın bu günkü vəziyyətindən, ekoloji tarazlığın pozulmasından tutmuş, nüvə müharibəsi təhlükəsinə qədər müxtəlif problemlərdən narahatdırsa, Rza Bərahəni: «benim tüm dünya insanları ile işim yoktu, insanlar benim için tanımış olduklarımdır» (3, 19) - deyərək dünyanı haradasa nihilist baxışlarla və ya bir gözəlin timsalında qəbul və dərk edir. Və həmin gözəl dünyanı bir “öpücük kimi” yoxsullara bağışlayır, şair isə göydəki ulduzları belə gözəllər arasında bölüşdürür.
Rza Bərahəni yaradıcılığında sevgi xaricində cəhənnəm dolu bir başqa dünya və bu dünyaya həsr olunmuş silsilə şeirlər də var: həbsxana şeirləri. Müəyyən sərhədlərlə bütün dünyadan təcrid olunmuş bu aləmin insanların əksəriyyəti nə sevgi, nə də ekologiya, nüvə müharibəsi və s. kimi məsələlərin fərqində deyillər. Onlar hər dəqiqəsi əzab olan bir dünyada yaşayaraq, ancaq azadlıq, qurtuluş haqqında fikirləşirlər. Və həbsxana qadınları nə göyü fəth edir, nə də evdar qadınlar kimi özlərini ailələrinə həsr etməyi bacarırlar. Onlar bu dünyanı əzab şəklində yaşayırlar:
kadınlar bilirim
namusluca elden ele düşmüş
cellatlar arasında
ve tecavüz düşü beyinlerinde
sonsuza degin haykıran
altı yaşlarında çocuklar bilirim
tekme tokat ve kırbaç altında itiraf etmişler
baba şüpheli birini eve getirdi diye
yahut
anne şüpheli bir adama bir evin yolunu gösterdi
bir kadın bilirim
puşt cellatlar soymuşlar onu
elektrikli cop koyarlardı güneş görmemiş memeleri üstüne
ve bir saat sonra hücresinde kadın
o memeleri koyardı sütteki bebeginin ağzına
ve bu daha cehennemin tümü değil
benim tanıdığım
Hər iki şairin yaradıcılığında ölüm və həyat, varlığın əzəli və sonu kimi fəlsəfi məsələlərdən bəhs edən şeirlərə də rast gəlirik. Varlığın mahiyyəti, insanın, təbiətin, yaşadığımız kainatın nədən, necə yaranması həm Osman Türkay, həm də Rza Bərahəni yaradıcılığında fəlsəfi sual şəklində qoyulur.
Osman Türkay:
bunca göksel cismi
bunca bilinmeyen adı
biryerlere yöneten kim
bu evrenleri kapsayan
sonsuzluklar
bir damla su gibi
içine alan
ve hızını
hiç şaşmadan yöneten kim?
Rza Bərahəni:
ben ağaçtan doğmuşum
sen ey ki söylemen esintilerin esmesidir ağaçlarda
söyle bana söyle
ağacı kim doğurmuştur?
beni yıldız doğurmuş
sen ey ki söylemen pınarlar gibidir, serin pınarlar
söyle bana, söyle
yıldızı kim doğurmuştur?
yıldızı, ağacı sen doğurmuşsun
sen ey ki söylemen kuşların uçuşmasıdır
söyle bana, söyle
seni kim doğurmuştur?
R.Bərahəninin yaradıcılığından verdiyimiz sitatın ilk misrası mifoloji qaynağı ilə diqqəti cəlb edir. Bəllidir ki, «əski türk qəbilə birləşmələri və xalqlarında ən çox mifikləşdirilmiş obrazlardan biri də ağacdır». (19, 61) Osman Türkay yaradıcılığında da Həyat Ağacının varlığın əsasında dayanan motiv kimi verilməsinə təsadüf edirik. Şairin “Dalları Yeryüzünde Ağaç” (“Budaqları Yer üzündə ağac”) şeiri bunun ən gözəl örnəyidir:
Ben kökümü arıyorum karanlık, sık bir ormanda
Nerdesin ilk insan ağacı
Suların dibindeyim akıntılı açık denizlerde
Balıklar, ilkel yaşam hücreleri, fosiller konuşmaz bana
Hala karanlıklarımda Afrika, uzaklarmda proconsul
Yanlış eleştirdin gövdemi Bay Darwin
İnkişafda nəbatat, heyvanat və insan pillələrini rədd edən Türkay kökünü Həyat Ağacının bitdiyi meşədə arayır. Mifoloji mətnlərdən aydındır ki, yalnız «Oğuz Kağan» dastanında deyil, bir çox miflərdə, o cümlədən yakut türklərinin «Er Soqotoh» dastanında Ağacdan törəmə motivi əsas yer tutur.
Rza Bərahəninn ulduzlardan yaranma ilə əlaqəli ikinci tezisi isə birbaşa türk mifologiyasında insanın mənşəyinin Göy aləminə şamil edilməsinə bağlanır. Osman Türkayın «Lotusun içinə uçmaq» adlı geniş həcmli poemasında bütövlükdə və eləcə də digər əsərlərində bu və ya digər dərəcədə Göy türklərdən bəhs edilir.
Ümumiyyətlə, ilk təəssüratda Rza Bərahəninin poeziyası lirik təsir bağışlayırsa da, bunlar arasında fəlsəfi məzmunlu şeirlərə də rast gəlirik. Məsələn, aşağıdakı parça bu baxımdan diqqəti cəlb edir:
ölülerden kimi sanki hiçbir zaman ölmezlerdi
onlar, fosforlu mezarlarıyla mezarlıktan dönerlerdi
ve aydınlatırlardı kentleri
onlar yeryüzü geleceklerinin ışıklarının aydınlığıydılar
ve kimi ölüler fakat mazlumdular
onlar sanki hep yokmuştular; başından beri yaşamın ölmüştüler
kocaman bir yeraltı süpürgesi onların teninin kırıntılarını süpürürdü
ve dökerdi dipsiz kuyulara
bir süpürme ve dökmeler doğasıydı tabiatın
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Osman Türkay kosmos erasının şairi idi və onun yaradıcılığı bütövlükdə, bütün dünyaya, kainata, qalaktikalar sisteminə yazılmış, bəstələnmiş ecazkar bir musiqidir. Hər bir səma cismi onun qələmində tədqiq, təsvir və tərənnüm olunur. Rza Bərahəni şeirlərində də tez-tez kosmoloji cisimlərin adları çəkilir, amma tamamilə başqa, məcazi anlamda. Rza Bərahəni göy cisimlərinin adlarından klassik Şərq şerində olduğu kimi, bədii təsvir və ifadə vasitəsi kimi istifadə edir. Məsələn, Osman Türkay Samanyolundan (Kəhkəşan) həqiqi mənasında bəhs edirsə, Rza Bərahəni həmin ifadəni sevgilisinin sinəsinə (paralel şəkildə Günəş və Ayı – üzünə, gözəlliyinə) işarə olaraq işlədir:
ki serpmiştir Samanyolunu koynunun yücesinden
her merde namerde neden?
Nəticə olaraq bunu demək olar ki, Rza Bərahəni daha çox sevda şairidir. Sevgi onun əsərlərində aparıcı mövzudur. O, modernist şair sayılsa da, lirikasında klassik Şərq şerindən gələn cəhətlər də gözə çarpır. Metaforalar, bədii təzad və digər ifadə vasitələri ilə zəngindir. «Meltem və Kül» şeri bədii obrazlılığı ilə daha çox yadda qalır. 2001-ci ildə vəfat edən Osman Türkay yaradıcılığının başlıca obyekti isə dünyadır, həm bir planet kimi, bəşəriyyətin mövcudluğunun şərti olan kosmoloji cisim kimi, həm də ayrı-ayrı fərdlərin və insan qruplarının dünyalarından ibarət bir məkan kimi.
Məlumdur ki, modernist şeir həm də müasir texnika ilə bağlı poeziyadır. Texnikanın inkişafı isə ekzistensialistlərin, o cümlədən, A.Kamünün söylədiyi kimi, insan xoşbəxtliyinə xidmət etmir. İnsan xoşbəxtliyinə xidmət edən bilik özünüdərk, bəşəri reallığın dərkindən əldə edilən bilikdir (10, 233). O. Türkay isə aşağıdakı misralarda olduğu kimi bu reallığı insanın gözü önünə sərib, böhran vəziyyətindən nəticə çıxarmağı məsləhət görürdü:
Otomobil, uyuşturucu zehir, televizyon, sinema
Cinsel yaşam, çıplaklık, açık - saçık yayın
Güzelleşme ameliyatı, mutluluk kapsülleri
Artık - değer üretmek, tüketime yaslanmak
Kalp nakli, seruma aşırı güven, okullarda cinsel egitim
Takma saç, sevişme ilaçları , güclülük hapları
Nüfus patlamaları, nükleer savaş, silahlanma yarışı
Hava - su kirlenmesi, azar- azar zehir
Hep bugünün gerçekleri, hep bugünün gerçekleri
Ümumiyyətlə, O. Türkay və Rza Bərahəninin yalnız poetik nümunələrinə deyil, həm də ümumi yaradıcılıq yollarına nəzər saldıqda, hər ikisinin yalnız şair kimi deyil, nasir və dramaturq, tənqidçi, tərcüməçi kimi də fəaliyyət göstərdiklərinin şahidi oluruq. O. Türkayın adlarını çəkdiyimiz kitablarından başqa “Bethovendə aydınlığa oyanmaq” (1970), “Uyurgezer” (1969, “Qiyamət günü müşahidəçiləri” (1975), “Dünyəvi simfoniya” (1972) şeir topluları, “Piramida Üçlüsü” (1998), “Ölümsüzlük acısı” (1998) pyesləri, “Ədəbiyyat, tənqid və dil haqqında düşüncələr” (1993) adlı tənqidi görüşlərindən bəhs edən əsəri, eləcə də, T. S. Eliotdan, S. Spenderdən, Mayakovskidən və digərlərindən türkcəyə və türk şairlərindən ingiliscəyə tərcümələri vardır. Rza Bərahəninin isə “Bağ ceyranları”, “Meşə və şəhər”, “Günəş altında müsibət”, “Kəpənəklərə xitabən” və s. şeir kitabları, “Yurdumun sirləri”, “Öldürülənlərin sədası”, “Ayaz cənablarının acınacaqlı sərgüzəştləri” romanları, “Misdə qızıl”, “Şeir və şairlikdə təcrübə və yaradıcılıq” və s. tənqidi görüşlərini ifadə etdiyi əsərləri, Ekzüperidən, Şekspirdən, İ.Andriçdən və başqalarının yaradıcılıqlarından tərcümələri mövcuddur. Hər iki şairin yaradıcılıq nümunələri arasında ingilis dilində yazdıqları əsərlər də vardır.
Türk araşdırıcısı Mehmet Salihoğlu şairləri 2 qrupa ayırır: 1) böyük; 2) kiçik. Böyük şair ulu şeir irmağının yönünü dəyişdirən, ona yeni bir dəyər qazandıran şəxsdir. Digərləri isə böyük olmasalar da, uğurlu şeirləri ilə o irmağın suyunu daha da artırırlar (11, 11). Fikrimizcə, həm Osman Türkay, həm də Rza Bərahəni XX əsr poeziyasında birinci qrupa daxil olan şairlər sırasındadır. Onların yaradıcılıq yolları bunu sübut edir.
Ədəbiyyat:
1. Равиль Бухараев. Осман Тюркай: Абсолютный сюжет судьбы поэта. Независимая газета, 19, 04, 2001 г.
2. Osman Türkay. İlk şiirleri üzerine bir araştırma (1946-1961). Gökada yayınları. Lefkoşa,2002
3. Rıza Baraheni. Şiirler. (Türk dilinə tərcümə, əlyazma hüququnda, Əli Şamilin şəxsi arxivindən).
4. Osman Türkay. 7 Telli. Beşparmak yayınları. Lefkoşa, 1959
5. Dünya Basınında Osman Türkay. «Varlık» dergisi, Aralık 1975, sayı:819
6. Osman Türkay. Her gece sularda. «Varlık» dergisi, Mart 1974, sayı: 798
7. Osman Türkay. Seçme Şiirler. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara, 1990
8. Osman Türkay. Uyurgezer. Yeditepe Yayınları. İstanbul, 1969
9. Osman Türkay. Beethovende Aydınlığa Uyanmak. Yeditepe Yayınları. İstanbul, 1970
10. Fərman İsmayılov. İnsan və dünya. Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası. Bakı, 1994
11. Mehmet Salihoğlu. Şiirde etkilenme ve ötesi. 15 Nisan 1962, sayı: 572
12. Suut Kemal Karaalioğlu. Edebiyat Akımları. İstanbul
13. Rıza Baraheni. İrandakı Cehennem. «Varlık» dergisi, Haziran 1979, sayı: 861
14. Sədrəddin. Türk dilində yazdığım qəzetimi mənə zorla yalatdırdılar. «Ayna» qəzeti, 2002, 25 oktyabr, № 42
15. «Tribun»un Təhririyyə Heyəti. Rza Bərahəninin əsərlərinə bir baxış.
16. Rza Bərahəni. Əmirovun Şurunu Demirəm.
17. Espen Hovardsholm. Modernizm. Tarixi-fəlsəfi tədqiqat. «Cahan» jurnalı, 1997, №3
18. Enver Ercan. Önay sözler ve postmodern üzerine. Varlık dergisi, Aralık 1992, sayı: 1023
19. Ağayar Şükürov. Mifologiya. 6-cı kitab. Qədim türk mifologiyası. Bakı, «Elm», 1997
Son orta əsrlər əksər Şərq ədəbiyyatlarının tarixində olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində də az öyrənilmiş dövrlərdən biridir. Özü də bu vəziyyət obyektiv amillərlə (bədii materialın, məxəzlərin qıtlığı ilə) deyil, daha çox subyektiv faktorlarla və metodoloji yanılmalarla şərtlənmişdir. Bu boşluğun aradan qaldırılması ədəbiyyatşünaslıq elmimizin mühüm vəzifələrindən biridir. Həmin vəzifənin yerinə yetirilməsi istiqamətində atılmış hər bir addım təqdirə layiqdir, amma belə bir iş Azərbaycan elmi mühitindən uzaqda olan bir şəxsin milli qeyrəti və fədakarlığı sayəsində həyata keçirilirsə, insanda əsl sevinc hissi doğurur – Almaniyada yaşayan soydaşımız Məhəmmədəli Hüseyninin elmi fəaliyyəti kimi. Əslən Güney Azərbaycandan olan Məhəmmədəli bəy orta əsrlər anadilli şerimizin qaranlıq səhifələrinə işıq salmaq istiqamətində dəyərli səylər göstərir və onun bu sahədəki uğurları Bakıda çapdan çıxmış «Azərbaycan ədəbiyyatından səhifələr» adlı kitabında öz əksini tapmışdır. Bu yaxınlarda isə o, XVII əsrdə yaşamış Azərbaycan şairi Məczub Təbrizinin Leydendə (Hollandiya) saxlanan türkcə divanını aşkara çıxarmışdır. Məczub Təbrizinin şəxsiyyəti və yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarına demək olar ki, məlum deyildir. Bu azmış kimi, şairin farsca divanı İranda bir neçə dəfə başqa bir şairin adına çap olunmuşdur. Vaxtilə nüfuzlu İran alimlərindən Əmiri Firuzkuhi və Əhməd Gülçini-Məani buna etiraz edib divanın məhz Məczub Təbriziyə aid olduğunu bildirsələr də, Azərbaycan ədəbiyyatşünasları məsələyə biganə qalmışlar (həmin nəşrin bir nüsxəsi AMEA Əsaslı Kitabxanasında mövcuddur). Odur ki, Məhəmmədəli Hüseyninin axtarışları tarixi həqiqətin bərpası anlamında da əhəmiyyət daşıyır.
Bir müddət əvvəl Məhəmmədəli bəy Məczub Təbrizi haqqında məqaləsini və şairin ana dilindəki divanından bəzi nümunələri mənə göndərdi. Məqalənin və şeirlərin ədəbiyyat tariximiz üçün xüsusi önəm daşıdığını nəzərə alıb onları ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirərək, elmi-ədəbi ictimaiyyətə təqdim etməyi özümə borc bildim.
Səfəvilər dövrünün XVII əsrdə yaşamış məşhur alim və şairlərindən olan Məczub Təbrizinin farsca ədəbi əsərləri öz zamanından etibarən bu günə qədər elm aləminə məlum olmuşsa da, onun Azərbaycan (türk) dilində bağladığı divan haqqında uzun illərdən bəri nəzərdən keçirdiyimiz qaynaqların heç birində məlumat verilməmişdir. Məhz buna görə də şairin ana dilində zəngin ədəbi irsə malik olduğunu təsəvvürümüzə belə gətirmədiyimiz bir halda, gözlənilmədən onun divanının aşkara çıxarılması olduqca maraqlı və sevindiricidir. Bu kimi tapıntılar tarixi bir sənəd, ədəbi-bədii dilimizin nümunəsi olaraq, bizim üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.
Şərəfəddin Mirzə Məhəmməd Məczub Təbrizinin Azərbaycan dilində divanının əlyazma nüsxəsi haqqında məlumata 2002-ci ildə Leyden universiteti kitabxanasının nəşr etdirdiyi türkdilli əlyazmalar kataloqunda rast gəlirik ( Schmidt Jan. Catalogue of Turkish manuscripts. Vol. II, Leyden, 2000, pp. 401-403. Həmin kataloqda Məczub Təbrizi divanının başqa bir əlyazma nüsxəsinin Qahirə Milli kitabxanasında mövcud olduğu bildirilir. 69 vərəqdən ibarət olan bu nüsxənin müəllifi həmin kitabxananın 1989-cu ildə nəşr olunmuş kataloqunda «Məczub Əcəmi» kimi göstərilmişdir). Cod. or. 8798 şifrəsi altında saxlanan bu nüsxənin kataloqda elmi təsviri verilmişdir. Əlyazmanın sərlövhə vərəqi (1b) son dərəcə gözəl rəngli naxışlarla bəzədilmişdir. Sərlövhənin kətibəsində «Lücceyi-tövhidinin bir qətrədür» cümləsi, aşağı sətirdə isə «Bismillah ər-rəhman ər-rəhim» yazılmışdır. Həmin vərəqdən etibarən divan:
Qüdrət qələmindən elədi faşü hüveyda,
Bir məddi-rəsa iki cahan nüsxəsin inşa
- mətləli qəsidə ilə başlanır və 97b-98a vərəqlərində bir rübai ilə sona çatır. 98a vərəqinə düşən rübainin ikinci beyti pozulmuşdur:
Başımla ki, başdan mükərrəm oldi,
Dərgahi-kərim səcdəsi zəmm oldi. (97b)
Ol rəsmi-əzəl.................................
......................................................
Əl-fəqir əl-həqir Əskər ibn Hacı Əli. Səneyi- 1084 təmmə.
Həcmi 98 vərəqdən ibarət olan bu nəfis divan şairin ölümündən 9 il əvvəl hicri 1084-cü – miladi 1673-cü ildə, göründüyü kimi, Əskər ibn Hacı Əli tərəfindən əla nəstəliq xətti ilə köçürülmüşdür. Həmin mahir xəttat tərəfindən yazılmış Qövsi Təbrizi divanının iki nüsxəsi də bizə məlumdur. (Bu nüsxələrdən biri Məşhədin Asitani-qüdsi-Rəzəvi kitabxanasında (№ 4621), digəri isə Təbriz Milli kitabxanasında (№ 309) saxlanır. Təbriz nüsxəsində katibin adı «Əskər ibn Hacı Əli Təbrizi» kimi göstərilmişdir. Bu katib Qövsi, Saib və Məczub Təbrizilərin müasiri olmuşdur).
Məczub divanının sözü gedən nüsxəsi 15 dini qəsidəni (1b-17a), 95 qəzəl və qəsidəni (17b-83b), 1 tərcibəndi (83b-89a), 30 mətləni (89a- 91b) və 50 rübaini (92a-98a) ehtiva edir. Divan bütövlükdə 1869 beytdir.
Mirzə Məhəmmədəli Saib Təbrizi və Qövsi Təbrizi kimi böyük şairlərin müasiri olan Mirzə Məhəmməd Məczub Təbrizinin tərcümeyi-halına dair məlumat olduqca azdır. Vəliqulu Şamlu və Mirzə Məhəmməd Tahir Nəsrabadi öz təzkirələrində onun haqqında ancaq üç-dörd sətir yazmaqla kifayətlənmişlər. Şamlu yazır:
«Onun əsli Təbrizdəndir. Şairlik fənnində böyük ustaddır. Fəzilət ehsanı süfrəsindən tam bəhrəsi var. Çox fəsahətli və bəlağətli olduğundan nəzm və nəsr gülüstan və bustanının qəzəlxan bülbülüdür. Qəzəldə özünün Xacə Hafiz Şirazinin yolu ilə getdiyini bildirir. Təxminən üç min beytlik «Şahrahi-nicat» adlı məsnəvisi var. Onun toplanmış beytlərinin sayı on mindən yuxarıdır» (Vəliqulu bəy Şamlu. Qisəsül-xaqani. Təshih-o-pavərəqi: doktor Seyyid Həsən Sadat Nasiri. Cild 2, s.73-74).
Məczubun təvəllüd tarixi məlum deyil. Aşağıdakı rübaidən aydın olur ki, o, hicri 1093-cü (miladi 1682-ci) ildə vəfat etmişdir. Bu maddeyi-tarix Məczub divanının Britaniya Muzeyində saxlanılan bir əlyazma nüsxəsinə əlavə olunmuşdur.
Məczub əz an rəft be səd xoşhali
Dər baği-nəim bud cayəş xali
Tarixe-vəfat əz xerəd porsidəm
Qofta: «Asud dər beheşte-ali».
(Tərcüməsi: Məczub ona görə dünyadan xoşhal getdi ki, cənnət bağında yeri boş idi. Onun vəfatının tarixini ağıldan soruşdum. Dedi: «O, uca behiştdə rahatlıq tapdı»).
Buradakı «asud dər beheşte-ali» ifadəsi əbcəd hesabı ilə hicri 1093-cü ili göstərir.
Məczub bir dəfə hicri 1063-cü (miladi 1652-ci) ildə öz şerlərindən on min beytdən çox toplayıb divan bağlamışdır. O, məşhur əsəri olan «Şahrahi-nicat» («Nicat yolu») məsnəvisini 1066-cı (1655-ci) ildə qələmə almışdır. Bu əsər üç min beytdir. Məczub 1088-ci (1677-ci) ildə yazıb bitirdiyi «Təyidat» («Təsdiq olunan fikirlər») adlı risaləsini Şah Süleyman Səfəviyə (1666–1693) ithaf etmişdir (Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndane-Azərbaycan. Be kuşeşe-Qulamrza Təbatəbayi. Tehran, 1377, s.469). Tövhidə dair və imaməti təsdiq edən hədislərə, həmçinin on iki imamın mədhinə həsr olunmuş bu əsər 314 bənddən ibarətdir və həcmi səkkiz min beytdir. Bunlardan əlavə şairin qəsidə, qəzəl, müxəmməs, tərcibənd, saqinamə və rübailərdən ibarət dörd min beytlik farsca divanı da vardır.
Hicri 1083 – 1090-cı illər arasında öz təzkirəsini yazıb başa çatdıran Nəsrabadi Məczubu «geniş xarakterə» və «təsəvvüf zövqünə» malik bir şair kimi təqdim edir:
«Təxəllüsü «Məczub» olan Təbrizli Mirzə Məhəmməd yaxşı elm talibidir. «Vüsəti-məşrəb»də (xarakter genişliyində) qabiliyyəti mükəmməl və təsəvvüfdə zövqü sonsuzdur. Təbriz tələbələri hər gün onun dərs məclisindən faydalanır. «Şahrahi-nicat» adlı məsnəvisi vardır...» (Təzkereye-Nəsrabadi. Moqəddeme və təshih: Mohsen Naci Nəsrabadi. Tehran, 1378, cild 1, s.275-276). Lakin yeri gəlmişkən deyək ki, Məczubun əsərləri ilə tanışlıq onun «vüsəti-məşrəb»ə malik olması barədə Nəsrabadinin dediklərini təsdiq etmir. («Vüsəti-məşrəb» termininin şərhi barədə bax: Məsiağa Məhəmmədi. Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada «hind üslubu». Bakı, 1994, s.61-75).
«Danişməndani-Azərbaycan» kitabının müəllifi Məhəmmədəli Tərbiyət Məczub Təbrizi haqqında verdiyi müxtəsər bilgidə əsasən Nəsrabadi təzkirəsinə dayanmışdır. Tərbiyətin əlavə etdiyi məlumat yalnız şairin üç məsnəvisinin hansı bəhrdə yazıldığını göstərməsindən, həmçinin bu məsnəvilərin və şairin qəzəllərinin rəvan və aydın dilə malik olduğunu qeyd etməsindən ibarətdir.
Məczubun Təbrizə həsr etdiyi qəzəl və bir sıra beytlər onun öz doğma yurduna dərin sevgisini və ehtiramını göstərir. Həmin qəzəl:
Bedeh saqi, şərabe-nabe-Təbriz
Ke darəd feyze-digər abe-Təbriz
(Saqi, Təbrizin saf şərabını ver,
Çünki Təbriz suyunun özgə təsiri var)
- beyti ilə başlanır. Şairin «Sürxab» məhəlləsi barədə dediklərinə gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, bir çox yüksək mərtəbəli alimlərin və şairlərin məzarı bu məhəllədə yerləşdiyindən o, tarixi bir əhəmiyyət kəsb etmişdir. Müxtəlif şairlər bu məşhur məhəlləni tərənnüm etdiyi kimi, Məczub da ondan bəhs etməyi lazım bilmişdir. Misal üçün:
Qanlu başım yaş versə bir zaman seylabını,
Eylərəm rəşki-Bədəxşan Təbrizin Sürxabını.
Və yaxud:
Səndən öncə bax gör, kimlər gedibdür, kim bilür
Kimlərin qanı boyatmış Təbrizin Sürxabını.
(Leyden nüsxəsi, vər.81a, 81b)
Təsəvvüf terminlərindən olan «Məczub» sözü («Məczub – cəzb olunmuş. Sufi termini kimi o kəsə deyilir ki, Allah onu özü üçün seçmiş və müqəddəs su ilə pak etmişdir. Bu cür şəxs əzab və zəhmətsiz yüksək mərtəbə və məqamlara çatar» - Seyyid Cəfər Səccadi. Estelahat və təbirate-erfani. s.697) XIX əsr şairlərindən Kəbudərahəngli Hacı Məhəmməd Cəfər Qaragözlünün də təxəllüsü olmuşdur. (Onun haqqında məlumat üçün bax: Hacı Zeynalabdin Şirvani. Bustanüs-səyahə. Tehran, 1315, s.416-423; Məhəmmədəli Müdərris. Reyhanətül-ədəb. Cild 5. s.188-189). Daha çox Məczubəli şah adı ilə məşhur olan bu sufi şair 1822-ci ildə Təbrizdə vəfat etmişdir. Çox təəccüblüdür ki, Şərəfəddin Mirzə Məhəmməd ibn Məhəmmədrza Məczub Təbrizinin farsca qəzəllər divanı İranda bir neçə dəfə həmin Məczubəli şah Qaragözlünün adına çap olunmuşdur! 1981-ci ildə tanınmış İran alimi Əhməd Gülçini-Məani özünün «Peymanə» adlı təzkirəsində bu açıq-aşkar səhvi qeyd etsə də, iki il sonra Tehranın «İqbal» nəşriyyatı həmin məsələyə diqqət vermədən üçüncü dəfə bu səhvi təkrar etmişdir! Vaxtilə Azərbaycan Respublikasında ərəb əlifbası ilə nəşr olunan «Səhər» adlı tarixi-ədəbi dərgidə həmin səhv Məhəmmədəli Müsəddiqin «Məczubəli şah Qaragözlü» adlı məqaləsinə də yol tapmışdır. (Məhəmmədəli Müsəddiq. Məczubəli şah Qaragözlü. – «Səhər» (tarixi-ədəbi məcmuə). 1984, № 7, s.52-54).
Məczub Təbrizinin əlimizdə olan farsca və azərbaycanca divanları onun hər iki dildə mahir söz ustadı olduğunu təsdiq edir. Farsca qəzəlləri kimi onun ana dilində yaratdığı qəzəllər də olduqca rəvan, emosional və təsirlidir. Məczubun şerlərində didaktik və əxlaqi məqamlar çoxdur.
Məczubun hər iki divanını mütaliə etdikdə, bir çox beytlərin, bəzi şerlərin bir-birinin tərcüməsi olduğu, yaxud eyni mövzuda yazıldığı müşahidə olunur. Aşağıdakı beytlərə diqqət yetirək:
Farsca: Peyvəste gerde-arezət an zolfe-porşekənc
Piçide ba xəyale-pərişan be fekre-gənc.
(Divan, s.53)
Türkcə: Peyvəstədür arizinə zülfi-pürşikənc
Gənc üstə ki, ilan kimi almış kənarə gənc.
(Əlyazma, vər.36a)
Farsca: Kəs şişe-ra be şişeye-digər çera zənəd
Bica deli ze xiş mərəncan-o-xod mərənc.
(Divan, s.53)
Türkcə: Sındurma könül, iki şişəni vurma bir-birə
Yaxşı demiş Şikəstə: «Mərəncan-o-xod mərənc».
(Əlyazma, vər.36b)
Bu kimi misalların sayını bir neçə dəfə artırmaq olar. Onlar bir daha hər iki divanın eyni bir şairə, yəni Şərəfəddin Mirzə Məhəmməd ibn Məhəmmədrza Məczub Təbriziyə aid olduğunu sübuta yetirir.
Davamı
Səbuhi vəqtidür, saqi, gətür ol badeyi-baği,
Buraxma fürsəti əldən ki, çoxdur eyş müştaği.
Şitabi-ömr əglənməz, ötən günlər dəxi gəlməz,
Ötürmə fürsəti, saqi, səbuhin çağidir, çaği.
Səbah oldi, nə yatmışsan, dur, ey mütrib, oyat bəxtin,
Oyaq bəxtin nişanidür şərabü şahidü saği.
Şərabü şahidü saqi səbahi versə əl, mütrib,
«Segah»ın vəqtidür vəqti, «Hisar»ın çağidür, çaği.
Əgər meyxanəyə düşdüm, əgər üz Kəbəyə qoydum,
Həman mehrab idi məddi-nəzərdə qaşların taği.
İraq gəz afitabi-aləmara tək nəzərlərdən,
İraq gəzsən, dutar hüsnün sənin də cümlə afaği.
Cədəldən mədrəsə, məscid riyadən, deyr çaxirdən
Boş olmazlar, buraxsan suya, molla, sən də ovraği.
Əgər bilsəydi yaşatmaz gülistani xəzan fəsli,
Ceybində gizləməzdi xürdəsini qönçə yəpraği.
Həmişə yaxşı yoz falın ki, açanda qanad himmət,
Təhmtən Keyqubad ilən aşar Əlbürz tək daği.
Düşərdi hər kişi öz qismətinə qanevü şakir,
Həkimü qadirü adil əgər bilsəydi Rəzzaği.
Mətai-zöhdini, zahid, xərabat əhlinə satma,
Ki sərxoş yaxşı tanır sən təki salusi-zərraği.
Gecə-gündüz sənə Məczub yalvarmazdı qapunda,
Sənin tək cəm edəydi bir gözəldə hüsni-əxlaği.
* * *
Baxışın, yarəb, həvəs seydinə səyyad olmasun,
Ta qəmindən bulhəvəslər xatiri şad olmasun.
Düşməsün, yarəb, vəfa tək yad hərgiz yadına,
Olmasun yad aşina, ta aşina yad olmasun.
Bulhəvəslər qaçdılar, bildim ki, fəttan baxışın
Avlamaz seydi ki, mən tək məhvi-səyyad olmasun.
Olmasun, yarəb, qəmin bir ləhzə könlümdən iraq,
Şad könlüm müddəi kamınca naşad olmasun.
Özgə qəmlər müddəi kamınca avlar könlümü,
Gər xəyalın bir nəfəs könlümdə səyyad olmasun.
Özgə qəm bərbad edər abad könlüm ölkəsin,
İltifatından əgər bir ləhzə imdad olmasun.
Doğru yolda qiblə səmtin tanımaz heç mübtədi,
Qaşların tağı əgər ön-öncə ustad olmasun.
Ad qoymuşlar müənbər zülfünə dami-bəla,
Yarəb, ol dami-bəladan könlüm azad olmasun.
Bəndəlik xətti veribdir sərv rəna qəddinə,
Adını azad qoymuş ta ki, azad olmasun.
Hüsn aləmgir olmaz, eşq rüsva olmasa,
Kim deyər Şirin sözün gər səyi-Fərhad olmasun.
Xatirin, Məczub, şad olsun ki, qəmdən şad olur,
Kim ki, istər xatirin şad olmasun, şad olmasun.
* * *
Söylədüm: «Qurtar məni, öldür rəqibi, ya məni!»
Üzümə baxdi, gülümsündi, dedi: «Əvvəl səni!»
Söylədüm: «Alma rəqibin könlünü, dözməz, qaçar!»
Söylədi: «Çoxdan məsəl olmuş ki, əvvəl qaçəni!»
Söylədüm: «Dünya yıxılmaz, olmasun bir bulhəvəs!»
Söylədi: «Olmaz qıram dünyanı, çoxdur küştəni!»
Söylədüm: «Köynəkdə tanı kim sivişür, kim qalur!»
Söylədi: «Bir imtihani-qəmzə tanır qaləni!»
Söylədüm: «Aşiq həvəslərdən necə asan keçər?»
Söylədi: «Məğrur olma, səhl sayma düşməni!»
Söylədüm: «Dərman nədür, hicran düşəndə arayə?»
Söylədi: «Səbr eylə, bülbül genə bəklər gülşəni!»
Söylədüm: «Aşiq nə yoldan tez yetər məqsudinə?»
Söylədi: «Sən danə səp, Tanrıdan istə xirməni!»
Söylədüm: «Zahid neçün üşşaq bəzmindən qaçar?»
Söylədi: «Şayəstə hərgiz cənnətə olmaz dəni!»
Söylədüm: «Naseh deyər gəl tövbə et, içmə şərab!»
Söylədi: «Yaxşı demişlər, qoy aparsun su səni!»
Söylədüm: «Mətləbcə, nola, ərzi-mətləb eyləyəm!»
Söylədi: «Mətləbcə gendür padşahlar daməni!»
Söylədüm: «Ləli-ləbindən könlümə bir müjdə ver!»
Söylədi: «Rədd eyləməz möhtacini hərgiz qəni!»
Xatirin, Məczub, mən tək cəm elə dildardən,
Ol qədər kim sən oni istərsən, ol istər səni!
“Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, Lütfizadə dəqiq elmlər sahəsində Azərbaycanı bütün dünyada necə şöhrətləndirmişsə, T.Gəncəyi də filologiya, türkologiya sahəsində yetişmiş geniş miqyaslı bir alim kimi vətənimizin başını uca etmişdir”.
2005-ci ilin aprel ayında uzun illərdən bəri İngiltərədə yaşayıb yaradan türkoloq, iranşünas soydaşımız, xaricdəki ən görkəmli Azərbaycan alimlərindən biri Turxan Gəncəyi vəfat etdi. Bir az öncə – həmin ilin mart ayında isə Turxan bəyin 80 yaşı tamam olmuşdu. Avropada böyük bir alim kimi tanınan T.Gəncəyinin yubileyinin heç kimin yadına düşməməsi, vəfatı barədə ölkəmizin cəmi bir neçə qəzetində məlumat verilməsi göstərir ki, onu Azərbaycanda daha yaxşı tanıtmağa böyük ehtiyac vardır.
Turxan Zeynal oğlu Gəncəyi 1925-ci il mart ayının 20-də Təbrizdə dünyaya gəlib. Orta məktəbi bitirdikdən sonra on doqquz yaşında təhsilini davam etdirmək üçün İstanbula gedərək, oradakı üniversitetin türk və fars dilləri bölümünü bitirib.
Alim pedaqoji fəaliyyətə görkəmli şərqşünas Bombaçinin dəvəti ilə İtaliyanın Neapol Universitetinin Şərqşünaslıq İnstitutunda başlayıb. T.Gəncəyi bir sıra ölkələrdə – İtaliyada (1949-1953, 1956-1959), Almaniyada (1953-1956), İngiltərədə (1956-1969) elmi və pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. 1969-1970-ci illərdə bir neçə aylığa İrana qayıtmış, sonradan yenə İngiltərəyə getmiş, ömrünün sonuna qədər bu ölkənin universitetlərində fəaliyyət göstərmişdir.
Turxan Gəncəyi gənc yaşlarından geniş erudisiyası və istedadı ilə çalışdığı bütün elmi müəssisələrdə diqqət mərkəzində olmuşdur. O, bir çox Avropa dillərini gözəl bilir və əsərlərinin əksəriyyətini də bu dillərdə yazırdı. Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, Lütfizadə dəqiq elmlər sahəsində Azərbaycanı bütün dünyada necə şöhrətləndirmişsə, T.Gəncəyi də filologiya, türkologiya sahəsində yetişmiş geniş miqyaslı bir alim kimi vətənimizin başını uca etmişdir.
Hələ gənc ikən şərqşünasların XXIV qurultayında iştirak edən Gəncəyi haqqında o dövrün tanınmış elm və siyasət adamı Seyid Həsən Tağızadə demişdi: «Bildiyimə görə, cənab Turxan Gəncəyi yeganə iranlıdır ki, türk dilləri və tarixi üzrə ixtisas sahibidir. İtaliyada Neapol darülfünununda məlumatlarını təkmilləşdirməklə və tədrislə məşğuldur».
Ötən əsrin 87-ci ilində «Sovetskaya türkologiya» jurnalında Turxan
Gəncəyi əsərlərinin icmalını verən rus alimi A.M.Şerbakın dediyi kimi, alimin elmi maraqları əski özbək (cığatay), əski türk (osmanlı), əski Azərbaycan və fars-tacik ədəbiyyatını əhatə edirdi.
Gəncəyinin ilk işlərindən biri Əlişir Nəvainin «Mühakimətül-lüğəteyn» əsərinin farscaya tərcüməsidir. Bunun ardınca o, Azərbaycan şairi, farsca divan və məsnəvi müəllifi Təsir Təbrizinin (1655-1717) türkcə şeirləri haqqında məqalə yazmışdır.
Alimin Hüseyn Bayqarının memuar janrına aid olan nəsr əsəri haqqında məqaləsi öz məzmununa görə çox maraqlıdır. (Həmin əsərdə Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai və digər şairlərin xarakteristikası, orta əsrlər Xorasan həyatının müxtəlif tərəfləri haqqında məlumat verilmişdir). Məqaləyə Hüseyn Bayqaranın cığatay dilində yazdığı əsərin mətni və onun tərcüməsi də əlavə edilib.
Şah İsmayıl Xətai divanının elmi-tənqidi mətnini Turxan bəy 1959-cu ildə tərtib edib. Divanın 259 şeirdən ibarət mətnini hazırlayarkən o, Londonun Britaniya muzeyindəki iki, Vatikan kitabxanasındakı bir və V.Minorskinin şəxsi kolleksiyasındakı bir nüsxədən istifadə edib. Alimin bu nəşrinə yüksək qiymət verən görkəmli türkoloq alim A.Zayançkovski nəşrə yazdığı rəydə göstərirdi ki, Xətai divanında Azərbaycan dilinin tarixi üçün əhəmiyyəti faktlar üzə çıxır.
T.Gəncəyinin ən iri həcmli işlərindən biri XIV əsrdə yaşamış şair Xarəzminin «Məhəbbətnamə» əsərinin nəşridir. Onun Britaniya muzeyində saxlanan uyğur nüsxəsinin faksimilesi əlavə edilən birinci hissəsi ön söz, transliterasiya və mətn barədə qeydlərdən, ikinci hissəsi ön sözlə mətnin italyancaya tərcüməsindən ibarətdir, üçüncü hissə isə poemada rast gəlinən türk sözlərinin lüğətini ehtiva edir. Türkoloq alim C.Kloson alimin bu nəşrinin qısa xarakteristikasını verərək onu yüksək qiymətləndirmişdir.
Elxanilər dövrünün (XIII-XIV əsrlər) fars poeziyasında türk və monqol sözlərindən bəhs edən bir məqaləsində T.Gəncəyi göstərir ki, artıq Samanilər dövründə fars şairlərinin dilində (məsələn, Rudəkidə) türk dillərindən götürülmüş sözlərə rast gəlmək olur. Sonrakı dövrdə, Qəznəvilərin və Səlcuqilərin hakimiyyəti zamanı fars dilinə türk sözlərinin axını artmışdır. Monqol istilasından sonra fars dilinə bir sıra monqol sözləri də daxil olumuşdur.
Fars dilində türkizm və monqolizmlərin öyrənilməsini gələcəyin aktual vəzifələrindən hesab edən T.Gəncəyiyə görə, bu sahəyə dair xüsusi tədqiqatlar, demək olar ki, yoxdur.
«Novruznamə və türk məsəli» adlı məqaləsində T.Gəncəyi Novruz haqqında bu risalənin əlyazma və çap nüsxələrinin qısa icmalını verir və əsərin müəllifi barədə fikir söyləyir. «Novruznamə»nin ilk tədqiqatçıları əsərin müəllifinin Ömər Xəyyam olduğunu göstərmişlər. Bu fikrin yanlışlığını göstərən T.Gəncəyi əsərin mətnində gedən bir türk məsəli əsasında sübut edir ki, müəllif türkləri tərif edən Alib Məhəmməd əl-Xiyazi əl-Qainidir.
T.Gəncəyi məqalələrindən birini 1533-cü ildə Təbrizdə dünyaya gəlmiş görkəmli Azərbaycan şairi, alimi və rəssamı Sadiq bəy Sadiqinin şeirlərinə həsr edib. II Şah İsmayıl və I Şah Abbas dövründə saray kitabxanasına başçılıq edən Sadiqi 1602-ci ildə İsfahanda yaşayarkən üç hissədən ibarət külliyat tərtib etmişdir: «Məcməül-xəvas», «Divan» və «Münşəat». Əlişir Nəvainin «Məcalisün-nəfais» əsəri əsasında yazılan birinci hissədə əski Azərbaycan, əski özbək və əski türk dillərində poetik əsərlərdən nümunələr verilib. Məqalədə müəllif Sadiqinin bütün sadalanan əski türk dillərini kamil bildiyini sübut edir.
T.Gəncəyi klassik türk poeziyasında vəzn və qafiyə məsələlərinə xüsusi fikir vermiş, bu barədə ciddi elmi əsərlər yazmışdır.
Görkəmli alimin elmi əsərləri bu sadalananlardan qat-qat çoxdur və biz onların hamısını əhatə etməyi qarşımıza məqsəd qoymamışıq. Vaxtilə «Fəsli-kitab» dərgisinin müəlliflərindən biri onu həm də dəyərli bir şəxsiyyət kimi səciyyələndirərək yazırdı: «O, məşhur bir alim olmaqla yanaşı, həm də yüksək intellektual səviyyəyə, insani dəyərlərə malik gözəl bir şəxsiyyətdir».
Dərin elmi təfəkkürə, geniş biliyə malik Turxan bəy öz yazılarına çox ciddi yanaşar, kiçik həcmli bir məqaləni yazmaq üçün uzun müddət çalışardı. Tanınmış yazıçı, alimin yaxın dostu və həmyerlisi Məhəmmədəli Müvəhhid bu barədə belə yazır: «Turxan çox oxuyub az yazan tədqiqatçıdır. Onun bilik vüsəti, fikir üfüqlərinin genişliyi ilə müqayisədə yaradıcılığı az nəzərə çarpır. Turxan ancaq öz ixtisasına dair yazılar yazar, özü də o vaxt əlinə qələm alar ki, deməyə yeni bir sözü olsun. Onun hər bir qısa və konkret məqaləsi uzunmüddətli mütaliə və araşdırmaların məhsuludur».
Orasını xüsusilə qeyd etmək istəyirik ki, bu yazıda adını çəkdiyimiz azsaylı alim və yazıçılar istisna olmaqla bir çox İran müəllifləri T.Gəncəyini yalnız fars dili və ədəbiyyatını tədqiq edən alim kimi təqdim etməyə çalışmışlar və onun əsas tədqiqat sahəsi olan türkologiyadakı fəaliyyəti üzərindən sükutla keçmişlər.
Türklərə qarşı iki cəbhədən saldırı olmuşdur: ərəb cəbhəsi və fars cəbhəsi. İslam ərəbləri bir bütün şəklində birləşdirdikdən sonra kiçik və dağınıq ərəb qəbilələri dünyaya hökm etmək xəyallarına daldılar. Belə böyük bir hədəf ərəbləri öz içlərində bütünləşdirdi. Misir və Sasani imperatorluğu ərəblər tərəfindən devrildikdən sonra müsəlmanlar əldə etdikləri savaş qənimətləri vasitəsi ilə hızla zənginləşdilər. Sasani imperatorluğunun devrilişindən sonra əldə edilən zənginliklər qarşısında ikinci xəlifə Ömərin şaşırıb: ”Bu zənginliklər islama zərər verəcək” – dediyi söylənilir. Birləşmiş ərəb qəbilələrinin qarşısında yenik millətlər güvənliklərini islamı sürətlə qəbul etməkdə görürdülər. Çünki islamı qəbul etməklə qızları, qadınları güvəndə qalır və qənimət əşyaları sırasında görülmürdü. Əslində isə ərəb savaşçılar yenik millətlərin bu qədər sürətlə müsəlmanlaşmasını istəmirdilər. Ərəb savaşçılar Quranı bir kərə də olsun əvvəldən sona qədər oxumamışdılar. Çünki oxuyacaq zamanları və bilgiləri yox idi. Sadəcə eşitmək yoluyla savaşa çağıran bəzi cihad ayələrini əzbərləmişdilər. Onların zənginləşməsi üçün lazım olan ayələri. Hətta üçüncü xəlifə Osmanın zamanında Quranın ən son tədvini, kitablaşdırılması da ərəblərin siyasi durumuna və savaş dolayısıyla zənginləşmə ehtiyaclarına görə gerçəkləşdi. Yəni bugünkü Quranda Hz. Məhəmmədə ilk olaraq Məkkədə gələn ayələr Quranın sonuna, daha sonra Mədinədə gələn ayələr Quranın əvvəlinə yerləşdi.
Çünki Məkkədəki surələrdə savaş çağrıları yoxdur, savaş çağrıları Mədinədə gələn ayələrdə idi. Ərəblərin sosial-psixoloji durumuna görə Quran tərsinə tərtib edildi. Siyasət belə tələb edirdi. Ayələr tarixiyət baxımından düzənlənmədi. Ərəb savaşçılarına birinci lazım olan Məkkədəki ayələr deyil, Mədinədəki ayələr idi. Ayrıca, Məkkə ayələrinin bir çoxu Mədinə ayələri tərəfindən batil edilmişdir. İndinin özündə də Quranda dəyəri olmayan, Quranın özü tərəfindən mənsux edilən bir çox ayələr var. İştə bu sosial ehtiyaca görə Quran tərtib edildi. Yoxsa daha öncə gələn ayələrin ən sona və ən sonra gələn ayələrin Quranın əvvəllərinə yerləşdirilməsinin başqa nə səbəbi ola bilər?
Sasani imperatorluğu devrildikdən sonra Türküstana doğru üz tutan ərəb savaşçılar türkləri əsir olaraq yaxalayıb kölə bazarlarında satırdılar. Türk kölələr vasitəsi ilə bir sürü zəngin ərəblər meydana çıxdı. Bu kölələr də islamı qəbul edib Misirdə Məmlüklər dövlətini qurdular.
Mərkəzi Asiyanın dərinliklərinə varan ərəblər sərt türk dirənişi ilə qarşılaşdılar. İslamı və ya hər hansı bir dini qəbul etmək bir anın işi olmamışdır. Elə olsaydı Tanrı bu millətlərin ruhunu bir gecənin içində islamı qəbul edəcək yöndə dəyişdirərdi və bu qədər savaşlara da ehtiyac qalmazdı. Çox ciddi şəkildə örgütlənmiş olan ərəb ordusu məğlublar üçün təslimdən başqa alternativ buraxmırdı. İslama dəvət edən savaşçıların yazıb-oxumaları yox idi, özləri də islamın nə olduğunu doğru-dürüst bilmirdilər. Bu üzdən də islamın qəbulunda ərəb basqısı da etkisiz olmamışdır. Türklərin dirənişi qarşısında ərəb savaşçılara Quranı təfsir edən din xadimləri vəhşi qövm olaraq bilinən ”Yəcuc-Məcuc”ların türklərdən ibarət olduğu anlatdılar. Bu günə qədər də ərəb milliyətçiləri Quranda iki surədə keçən vəhşi ”yəcuc-məcuc”ların türklər olduğu qənaətindədirlər. Ərəb kütləsinin psixologiyasında bu şəkildə türk düşmənliyi əkdilər. Öylə ki, Birinci Dünya Savaşında türkləri vurmaq cihad sayıldı. Arxadan türk ordusunu vurdular. Ərəblər deyirdilər ki, biz yəhudilərlə əmioğluyuq, yəcuc-məcuclar dəf olub getsələr, biz güvəndə yaşarıq. Halbuki türk ordusu Orta Doğudan çəkildikdən sonra qan durmaq bilməyir. Ərəb ədəbiyatında türk düşmənliyi təbliğ edildi. ”Türkün ayaq basdığı yerdə ot bitməz” – deyildi.
Fars ədəbiyatına da başqa səbəblərdən dolayı türk düşmənliyi düşüncəsi yerləşdirildi. Türklər də islamı qəbul etdikdən sonra ərəblər kimi cahanşümul dövlət qurmağa başladılar. Ərəblərdən islam bayrağını alıb özləri daşıdılar. 11-ci əsrdən keçən əsrin əvvəlinə qədər islamın gerçək bayraqdarı türklər olmuşdur. Türküstandan gələn türk axınları qarşısında İranın (əski Sasani coğrafiyasının) etnik yapısı dəyişməyə başlar. Farslar yurdlarının türklər tərəfindən işğal edildiyini ədəbiyata yansıdarlar. İlk dəfə olaraq ”Şahnamə”nin 1000 beytini yazan Dəqiqi türk düşmənliyi zehniyətini bu əsərə yerləşdirər. Dəqiqi bir Qəznəvi türk əsgər tərəfindən öldürülür və ”Şahnamə”nin yazılması Firdovsiyə tapşırılır. Firdovsi bu əsərdə türk düşmənliyini o qədər estetizə edir ki, daha sonra demək olar ki, bütün şairlər üçün türk düşmənliyini təbliğ etmək bir missiya halına gəlir. Bir çox tanınmış və dünya ədəbiyatında tanınan şairlərin əsərlərində türk düşmənliti açıqca görünür. O cümlədən, Mövlana Cəlaləddin Rumi Oğuzları qan tökən, qan içən adlandırır* və bəzi qəzəllərində türk olmağından rahatsız olduğunu yazıb türklüyünü inkar etdikcə, öz insani mahiyyətini gerçəkləşdirdiyini vurğulayır.**
Fars ədəbiyyatında sürüb gedən bu alışqanlıq Hafiz Şirazi tərəfindən uçurulmuşdur. Hafiz və daha sonra Füzuli türkləri öyən iki böyük şair olmuşlar. Füzuli özü də türk olmuşdur. Ancaq Hafizin türk olduğu haqda bilgi yoxdur. Kimsə Hafiz Şirazi qədər “türk” sözünü öyməmişdir. Yalnız Hafizin şeirlərində “türk” sözü və türk insanı gözəlliyin, incəliyin rəmzi və örnəyi kimi göstərilmişdir. Hafiz öz şeirlərində o zamanın böyük maddi-mənəvi dünyası sayılan, Əmir Teymurun başkəndi olan Səmərqəndi və Buxaranı bir türkün üzündəki qara xala qurban verir.*** Digər qəzəllərində də türk sözünü ədəbiyyat tarixində işləndiyi anlamın dışına çıxarmış və böyük bir sənət anlayışı ilə türk sözünün içinə gözəllik duyğuları yükləmişdir. “Dün gecə bizi tərk edən pəri çöhrəli türk, bizdən nə xəta gördü də Xəta yoluyla getdi?”**** Hafizin yaradıcılığında “türk” sözü fars ədəbiyyatında yayılmış olan anlamın dışına çıxmışdır. Türklərə baxış fərqli şəkildə yer almışdır. Bunun bir səbəbi olsa gərək. Böyük bir ehtimala görə, bu, Əmir Teymurun türklərə verdiyi dəyərdən, türk millətini yüksəltmə niyyətindən qaynaqlanmışdır. Əmir Teymur öz xatirələrini də türkçə yazmışdır. Əmir Teymurun zamanında türk sözü yayqınlaşmış və böyük anlam içərmişdir. Hafizin şeirində keçən “Şiraz” sözü də bu gün İranda yerləşən Şiraz deyil, Türküstanda Kiş şəhərinin yaxınlığında yerləşən və Əmir Teymurun dünyaya gəldiyi Şirazdır , o zaman kiçik bir qəsəbə olmuş. Əmir Teymurun türk kimliyinə önəm verməsi üzərinə bir çox şairlər, o cümlədən Hafiz Şirazi də “türk” sözünü şeirsəlləşdirmiş, içinə gözəlliklər yükləmişdir. Əmir Teymurun türksevərlik istəyi daha sonra davam edib və Əlişir Nəvai tərəfindən yazal olaraq sürdürülmüşdür. Əmir Teymur sənət adamlarına böyük diqqət göstərmişdir. Əbdülqadir Marağalı onun sarayında musiqi yaradıcılığı ilə məşğul olmuşdur. Əhməd Yəsəvinin məzarını Əmir Teymur onarmışdır. İşin ilginc tərəfi budur ki, türklüyü ilə qürur duyan Əmir türk düşmənliyinin təməlini qoyan Firdovsinin də məqbərəsini təmir etdirmişdir.
2009/08/14
_________
* آن غزان ترک خونریز آمدند بهر یغما در یکی ده در شدند
(مثنوی)
** خیال ترک من هر شب صفات ذات من گردد که نفی ذات من در او همه اثبات من گردد (دیوان کبیر)
*** اگر آن ترک شیرازی بدست آرد دل ما را به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را
**** آن ترک پری چهره که دوش از بر ما رفت آیا چه خطا دید که از راه خطا رفت