SÖZÜN ŞƏKLİ, ŞƏKLİN SÖZÜ

Səlim Babullaoğlunun «İlyas Göçmənin şəkil dəftəri» silsiləsi barədə

Sənətin müxtəlif növləri arasında qarşılıqlı əlaqə, oxşarlıq, ümumi cəhətlər hələ qədim dövrlərdən mübahisə mövzusu və araşdırma obyekti olub. Xüsusən poeziya ilə rəssamlığın, sözlə təsvirin «qohumluğu» barədə Plutarxdan və Horatsidən tutmuş yeni dövr Avropa nəzəri-estetik fikri nümayəndələrinə qədər çeşidli mülahizələr söylənilib. Leonardo da Vinçi: «Rəssamlıq – görünən poeziya, poeziya isə eşidilən rəssamlıqdır» – fikrini irəli sürüb. Lessinq də rəssamlığı «lal poeziya», poeziyanı isə «danışan rəssamlıq» adlandırıb. Bu uzun tarixlə müqayisədə rəssamılığın «rəqibi» kimi meydana çıxmış fotoqrafiya (söhbət təbii ki, bir incəsənət növü olaraq, bədii fotoqrafiyadan gedir) ilə poeziyanın əlaqəsi barədə fikirlər yalnız son yüzilliyin məhsuludur. Özü də bu əlaqə ilkin mərhələdə elə şairlərin özləri tərəfindən qətiyyətlə inkar edilib. Məsələn, Şarl Bodler təqribən 150 il qabaq fotoqrafiyanı «fransızların dünyaduyumunda olan-qalan ülviliyi məhv etməkdə» suçlayırdı. Bodlerin sonrakı həmfikirləri də söyləyirdilər ki, varlığın mahiyyətinin fotoqrafik inikası mümkünsüzdür və o, yalnız rəssamlıq, yaxud heykəltəraşlıq vasitəsilə ifadə oluna bilər.
Amma zaman keçdikcə, daha dəqiqi, ötən əsrin 20-ci illərindən fotoqrafiya «müasir həyatın poeziyası» olmaq funksiyasını rəssamlıqdan aldı və bunun bariz nümunələri də özünü çox gözlətmədi: Mayakovski ilə Rodçenkonun əməkdaşlığı bu bağlılığın klassik örnəyi kimi meydana çıxdı. Modernist poeziyanın əyani obrazlara (yaxud obrazların əyaniliyinə) xüsusi meyli həmin əməkdaşlığı intensivləşdirdi və sənət xəzinəsini qiymətli incilərlə zənginləşdirdi. Məşhur fransız fotoqrafı Robert Duano (1912-1994) sanki bütün bu təcrübəni ümumiləşdirərək, deyirdi: «Poeziya və fotoqrafiya bir-birinə fotoqrafiya ilə rəssamlıqdan daha yaxındır. Və bu, heyrətamizdir! Siz məhz bu predmetlə, onun şüuraltı tərəfi ilə əlaqə qurursunuz. Məhz bu cəhətdən Preverin poeziyası fotoqrafiyaya elə yaxındır ki!»…

Çağdaş Azərbaycan poeziyasının istedadlı nümayəndələrindən biri, «Dünya ədəbiyyatı» dərgisinin baş redaktoru Səlim Babullaoğlunun «İlyas Göçmənin şəkil dəftəri» adlı şeirlər silisiləsi barədə söhbətə belə uzaqdan başlamaqda məqsədim onun ədəbiyyatımızda yeni hadisə olmaqla yanaşı, müasir dünya poeziyasının inkişaf tendensiyaları və bədii-estetik təcrübəsi zəminində meydana gəldiyini göstərməkdir. Üstəlik, bu şeirlər Səlimin öz yaradıcılığı kontekstində də kifayət qədər yenidir. Doğrudur, indiyədək qələm dostlarının onun yaradıcılığından bəhs edən məqalələrində Səlimin yazı tərzinin «kinematoqrafik xarakterindən» (yada salaq ki, müasir kino sənətinin əsasında məhz fotoqrafiya dayanmışdır), «sanki ruhun şəklini çəkməsindən» söz açılıb. Amma Səlimin bədii istedadının bu cəhəti ilk dəfə məhz sözügedən silsiləyə daxil olan şeirlərdə bütün tamlığı və parlaqlığı ilə üzə çıxıb.
Səlim türkiyəli fotoqraf İlyas Göçmənin albomundakı 40 şəklin (lap nağıllarda olduğu kimi!) hərəsinə bir şeir yazıb. Bəri başdan deyim ki, bu şeirlər əsla həmin şəkillərə poetik illüstrasiyalar deyil. Şeirlər bir növ şəkillərin davamıdır, kadr arxasında qalan məqamların inikası, obyektivin görə və göstərə bilmədiklərinin ifadəsidir. Və şeirləri oxuduqdan sonra bu şəkillər tamaşaçı ilə başqa cür «danışır», tamamilə yeni semantik çalarlar qazanır, özgə bir canlılıq kəsb edir. Bu baxımdan «Divar rəsmləri» adlı şeir əlamətdardır. Şeirin bağlı olduğu şəkildə gənc müəllimin rəhbərliyi ilə divarda şəkillər çəkən bir dəstə uşaq təsvir edilmişdir. Şair bu uşaqlar arasında dünyasını dəyişmiş bir yeniyetmənin ruhunu görür. Fotoqraf təbii ki, «onu qeydə ala bilməmişdir». Şeir də məhz onun dilindən deyilir:

Yazılar yazılmış, mürəkkəb qurumuş, başlanğıc olmuşdu deyə
bizə yalnız ürəyi ürək kimi, çiçəyi çiçək kimi çəkmək qalırdı.
Yəni biz sözlərin də rəsmini çəkməliydik əslində.
Cavan müəllimimiz bunu bilmirdi:
o inanırdı ki, yazılanı silgiylə pozmaq olar ;
o inanırdı ki, qara lövhələrdə həmişə ağappaqdı yazılar;
o inanırdı ki, bizim yazıların sonunda nöqtə qoymaq haqqımız var;
o inanırdı ki, sual varsa , cavab var;
Amma mən hər gün bu Vətən caddəsindən,
Vətən caddəsinə açılan əyri-üyrü dalanlardan keçə-keçə
gündüzün ağ vərəqlərində qara ləkə kimi gözdəşən
bu komaların və zəngin evlərin altından çoxlu qara yazıları sezmişdim,
onları nə kufiyə, nə nəstəligə bənzətməmişdim…

Beləcə, şair gerçəklikdən «kəsilmiş» bu adi və ani kadrlar əsasında kainat və insan barədə düşüncələrini açıqlayır, universal həqiqətlərdən söz açmaq fürsəti qazanır. «Ayasofya qazisi» şeirində oduğu kimi:

…Həyata bir az qara eynək arxasından baxmaq lazımdı,
Bütün adamları və əşyaları- yəni həyatı
bir-birinə fərq qoymadan görmək lazımdı qara çərçivədən:
dünyanın özünə ən doğru başsağlığı yazısı elə dünyanın özüdü;
hər şey - adamlar da, əşyalar da qara çərçivədəki sözdü.

Həyata bir az qara eynək arxasından baxmaq lazımdı,
Onsuz da həyat ağ-qara şəkillər kimidi,
bizi o şəkillərdə özunə daha çox qara rəng çəkir, qara,
ya şərab, ya şöhrət, ya bizim olmayan qadın, ya hakimiyyət və para.
Yəni həyat da qara eynəkdən görsün qarasını da, ağını da gözümüzün…

Bütövlükdə silsiləyə daxil olan şeirləri iki qrupa bölmək mümkündür. Birinci qrupa daxil olan şeirlərdə şəklin süjeti ilə əlaqə qorunub saxlanılır və şeir sanki onu tamamlayır. Örnək kimi, «Hərbi keçid» şeirini göstərmək olar: üç parçadan ibarət şeirin birinci hissəsi şəkildəki mənzərənin sözlə bədii təsvirini, ikinci hissə nəvələrini qollarına alaraq, əsgərlərin sıx cərgəsi arasından boylanan qocanın zahirən kadra o qədər də aidiyyəti olmayan düşüncələrini, üçüncü isə ordu, hərb, sülh və… uşaqlar barədə onun dediklərini ehtiva edir. İkinci qrupdan olan şeirlərdə isə şəkillə əlaqə yalnız predmet səviyyəsində mövcud olur və şair təsvir obyektinə özünün sərbəst yozumunu təqdim edir («Maskalılar» şeirində olduğu kimi). Bununla əlaqədar Oskar Uellesin fotoqrafiya ilə bağlı dediyi bir fikri xatırlatmaq yerinə düşər: «Kamera sadəcə şəkil çəkən aparatdan daha artıq bir şeydir. O, bizim başqa bir aləmlə əlaqə qurmağımıza imkan yaradan vasitədir». Bu mənada Səlimin şeirləri öz növbəsində İlyas Göçmənin şəkillərinin yol açdığı həmin «başqa aləmi» oxucuya anladan və aydınladan vasitə kimi çıxış edir.
Ümumiyyətlə, Səlimin şeirləri bizim o qədər də alışmadığımız bədii mətnlərdir – özünün qeyri-adi ritmi, «qəribə» poetik sintaksisi, spesifik intonasiyası ilə. Bilmirəm, Səlimin şeirləri haqqında yazılarda bu cəhət qeyd olunub, ya yox. Amma hər halda elə bu cəhət (qəribəlik və gözlənilməzlik!) onların həqiqi poeziya nümunəsi kimi dəyərləndirilməsi üçün yetərlidir. Bu şeirlər oxucunu standart ovqata kökləmir, başlanğıcda onu bir azca «diksindirib» fərqli dillə fərqli mətləblər söyləyir və bu zaman hətta «cilasız» deyim və ibarələr də ənənəvi ovqata yuvarlanmağa imkan verməyən vasitələr kimi səmərəli olur. Bu baxımdan silsiləyə daxil olan «Təsvirə ithaf» adlı şeir səciyyəvidir:

Susqun dibinin üstündən eyni lallıqla asılan dəniz, mənzərə-
lap düzü lallığı üzündən oxunan xəfif ləpəli Mərmərə,
dənizin parçası; təpəlik yarımadaya doğru uzanır- soldan mərkəzə.
Kölgənin itən vaxtında-günorta, günəş də gizlənib, sanki zarafat eləyir çətirlə.
Üç ədəd ağ rəngli şezlonqun özünü qaraltmaq niyyəti puç və əfsanə.
Özündə nə qədər ləpiri yox edib qumlu sahil asta bir küləyin əliylə.
Yalnız adamsız təsvirlər daha çox təsvirdi, təkdi, özüdü;
Fotorqraf dönür geriyə, evinə qayıdır…

Bununla yanaşı, silsilədə ənənəvi daş metaforasını yeni çalarlarla təqdim edən və ən mühümü, dilimizin frazeoloji potensialından ustalıqla istifadə baxımından seçilən «Daşyonan» şeirinə də rast gəlirik.
Səlim Babullaoğlunun yaradıcılığında uşaqların dünyaya və insanlara baxışı ilə bağlı çox dəyərli poetik nümunələr vardır və «Oğlumla söhbət» adlı məşhur şeiri onun bu çətin işdəki uğurunun göstəricisi sayıla bilər. Haqqında danışılan silsilədə də uşaqlarla bağlı motivlərə (uşaqlar və müharibə, uşaqlar və ölüm…) sıx-sıx müraciət olunur və üstəlik, oxuculara həmin mövzuda «Qucağı alma dolu qızcığazın çox sonra deyəcəkləri» başlıqlı mükəmməl bədii nümunə təqdim edilir:

Bir az qarışqalar dişləmişdi onları, bir az alma qurdları,
Bir az çürükdülər, xallıydılar, kəpəkliydilər,
Bir az torpaqlıydılar, çoxunun qırıqdı saplağı.
Bizə almaların göydən düşdüyünü demişdilər,
Göydən dərildiyini görmüşdük.
Üstünüzü təmiz saxlayın demişdilər bizə,
Üstümüzlə təmizləmişdik onları-özümüzlə.
Dərməyin almanı demişdilər, biz onları yerdən yığmışdıq.
Daha dadlı meyvələr var demişdilər bizə, bilirdik, inanmışdıq…

Nəhayət, bir şeyi də deyim: silisiləyə daxil olan bəzi şeirləri, xüsusən, «Divar rəsmləri», «Ayasofya qazisi», «Daşyonan», «Evdar kənd qızının «Feşn» maqazin üçün intervüsü» kimi bədii lövhələri (onları məhz bu cür adlandırmağı doğru sanıram!) oxuyanda istər-istəməz vaxtilə dostum Həmid Herisçinin qələmə aldığı bir sıra poetik mətnləri xatırladım (hərçənd bu mətnlərin struktur-sintaktik və ritmik təşkilində əsaslı fərqlər də vardır). Baxmayaraq ki, indi Həmidlə Səlim müxtəlif «ədəbi cəbhələrə» mənsub yazarlar sayılırlar. Bu isə həmin «cəbhələşmənin» şərti olduğunu, sırf bədii təfəkkür və estetik qavrayış prinsiplərindən deyil, ədəbi yaradıcılıq sferasına dəxli olmayan (ya da çox az dəxli olan) amillərdən qaynaqlandığını göstərməklə yanaşı, çağdaş poeziyamızda yenilik axtarışlarının (həm forma, həm də məzmun planında) müəyyən vahid məcrasının mövcudluğuna dəlalət edir. Söhbət, əlbəttə, yenilik adına mətbu və elektron nəşrləri başına almış epiqon məhsullardan, təqlidçilik nümunələrindən, qurama və yapma mətnlərdən yox, gerçəkliyə baxışın, bədii görümün yeniliyindən, «gördüyümüzdən artıq görmək istəyinin» (Rəsul Rza) nəticəsi kimi meydana çıxan ədəbi tapıntılardan gedir. Həmin prosesdə Səlim Babullaoğlunun öz səsi vardır və bu səs bütün «ədəbi badalaqlara» rəğmən, getdikcə daha ucadan eşidilməkdə, daha aydın duyulmaqdadır. Haqqında qısaca söhbət açdığımız şeirlər silsiləsi buna əyani sübutdur. Məhz bu tipli əsərlər yuxarıda işarə etdiyim məcranın güclü bir irmağa çevrilərək, nəhəng dünya ədəbiyyatı okeanına qovuşmasına gətirib çıxara bilər. Zatən, dünyaya təkcə siyasi-iqtisadi baxımdan deyil, həm də ədəbi-mədəni baxımdan inteqrasiyanın yolu da budur (inteqrasiya barədə predmetsiz söhbətlər, hikkəli bəyanatlar, beynəlxalq ödüllərin xiffəti ilə yaşamaq yox!) Mən bu yolda Səlimə daha da əzmkar olmağı, yeni-yeni ədəbi uğurları ilə öz oxucularına zövq və sevinc bəxş etməyi arzulayıram.


Davamı

Səlim Babullaoğlu. ŞEİRLƏR

«İLYAS GÖÇMƏNİN ŞƏKİL DƏFTƏRİ» SİLSİLƏSİNDƏN

MARAFON

İstanbulda, Boğaz körpüsündə şərqdən qərbə ənənəvi marafon qaçanların arasında on yaşlı ayaqqabı boyayan uşaq da vardı. O qaçanların ayağına-qaçışına-əməlinə təəccüblə baxırdı.

Adamlar çoxluqda yox, təklikdə daha çoxdular :
yaddaşları, xəyalları ilə.
Adamlar çoxluqda yox, birlikdə daha çox haqlıdırlar,
bunu isə hər gün və təklikdə anlamaq olar:
Hər növbəti dəqiqə tarix üstəgəl indi deməkdi.
Yüz il əvvəl doğulan körpə hələ yaşayırsa belə,
on yaşlı uşaqdan ən azı doxsan il kiçikdi:

ona görə məni bu fikirlərə görə qınamayın, mən çox qocayam,
«bu iş sənlik deyil» deyənlərə deyirəm:
mən həmişə ayaqqabı boyayacam.
Mənim cavabdeh olduğum adamlar var:
xəstə anam var, lal qardaşım var…
Amma bunları qayğı yox, bekarçılıq qaçırdır, onlara nə var…
Düzü, mən onları heç anlamıram: niyə belə çoxdular?
Axı onlar şərqdən qərbə hansı vacib xəbəri aparırlar?
Onların arasında Filippidin olduğuna inanmıram.
Olmaya farslar yenə də uduzublar? Axı onlar niyə qaçırlar?
Sən, ey, bu şəkli çəkən kişi, əmi, bu şəklin altına belə yazarsan:
«Allah sənə rəhmət eləsin, Orxan Vəli…
Nələr etmədik bu Vətən üçün, kimimiz ayaqqabı boyadıq,
kimimiz Filippidi yamsıladıq…»


DAŞYONAN


Adana camesindəki daşyonan qoca kitabənin birində bu sözləri yazmağı düşünürdü…

Mən hər gün daş oyuram,
şamdan,rahlə, sütünlar və kitabələr yonuram,
Əslində mən daşdan daşı qovub
onu həqiqi yazısına qovuşdururam…
Tələsin! Gəlin!
Bir-birinizə atmağı düşündüyünüz daşları qarşıma tullayın,
mən onlardan qələmdan yonaram;
bəlkə qaynar sevginizi və nifrətinizi anladan sözləri yazacaq qələmlər
məhz orda bir azca soyumalıdır, uyumalıdır,
bəlkə hər şey soyuq başla olmalıdır.
Bəlkə siz daşı təkcə ətəyinizdən deyil,
ürəyinizdən də tökəcəksiniz, atacaqsınız,
Bəlkə siz heç nə yazmayacaqsınız,
və bu daha doğru olacaq;
Çünki siz özünüz də bir yazı,bir sətir, bir sözsünüz-
yəni bunu anlayacaqsınız.
Tələsin, gəlin!
Adana camesinin ətrafındakı ustanı soruşun, axtarın!
Daşı təkcə ətəyinizdən deyil,
ürəyinizdən də tökün,atın!


HƏRBİ KEÇİD


Hərbi keçiddəki şax addımlar arasından nəvələrini qolları altına almış qoca boylanırdı.

Dabanlar sürtülsə də, dizlər bükülsə də
şalvarlar əzilib-üzülsə də
heç bir əsgər, heç bir yolçu
özündən o yana adlaya bilməz;
Hər kəs öz bədəniylə öz sərhəddi,
demək ki öz vətənidir,
heç bir əsgər bu sərhəddi keçə bilməz,
hər bir yolçu əslində özünü fəth edən əsgər,
demək ki, hər bir əsgər də
bir az özünü fəth edən sərkərdədir.

Getmək- darıxdığın yeri tərk etdiyin,
yəni məhz ordan getdiyinçün maraqlıdı-
bunu bir vaxtlar çıxıb gedən
və bir daha qayıtmayan şair deyib;
Getmək- görmədiyin yeni yerlərə
özunu apardığınçün bir az darıxdırıcıdı-
bunu isə heç vaxt getməyəcək,
özü öz sərhəddi olan başqa bir şair deyib.
Bəs mən nəvələrimə bunu necə anladım? Ya anlatmayım?
Bu dərd deyilsə də hər halda kədərlidir.

Axı onlar, bu çəyirdək gözlü balalar,
hələ çox-çox balacadı;
bütün paradlar, nümayişlər, hərbi yerişlər
onlar üçün olsa-olsa tamaşadı.
Onların dava-dava oyununda
tərdən, burun suyundan başqa bir şey axmaz,
Sevgi sürəti ilə uçar onların
taxta tüfənglərinin pəltək güllələri: duf-duf, ta-tax-tax.
Bütün zibilliklər, atılmış yerlər-Afrika da daxil,
qonşu həyətlər onlar üçün doğma vətəndir.

Bu vətənin, bu dünyanın- qonşu həyətlər də daxil
davasız, hərbsiz bir günü yoxdusa, sülh hardadı? Nədi?
Bəlkə hərb və sülh deyilən şey
bu dünyanın həqiqi adı və familidi?.
Onda biz hamımız hərb və sülhün övladları,
surətləriyik, Tolstoy da, uşaqlar da, mən də,
İlyas, elə sən də. Sən də bütün fotoqraflar kimi
reallığı taqqıltıyla öldürən, əsir götürən əsgərsən;
Sülh vaxtı ən çox baxılan, dövrəyə alınan əsirlər,
bir də dava haqqında rəsmlərdi.


MASKALILAR

Maskalı adamların himni

Kim oxuyar alnımızdakı sətir-sətir qırışları,
kim? Hansı dilçi,hansı xəttat?
Axı, bu yazılara baxan kimsə bu xətti tanımaz.
Göz yaşlarımız yalnız yanaqlarımızı suvarmaz, hətta
yanğımızı da yatırar ki, bunu siz
yenə də üzümüzə baxıb sezə bilməzsiniz.
Göz yaşımızla yuduq gözlərimizi, amma
kirpiklərçün fərq etmədi, onlar əvvəlki kimi
nə tozdan, nə qorxudan, nə pis nəzərdən
yenə qoruya bilmədilər bizi,qırpıldılar.
Kim duyar müşkülləri səyriyən gözümüzdən
ağrısını ürəyimizin üzümüzdən kim duyar?
Əgər ki, bu sualların cavabı yoxdusa,
Nədən üzümüzü görsün adamlar?
Əgər üzümüzə öyrəşənlərin sayı çoxdusa,
Bəlkə onu arada gizlətməkdə lüzum var.
Kim bilir bəlkə elə bizim özümüz də
Arada güzgüyə baxanda çaşmalıyıq,
Bəlkə biz də özümüzə
arabir özgə üzüylə baxmalıyıq…


Davamı

Həmid Arğış. CƏHƏNNƏM İLİYİ

(hekayə)

Sınmayan və əyilməyən insanlara ithaf

Kimsə onu satmışdı ki, yazın ilk günlərində, ətirli və su pərdəsindən yaranan bir könül oxşayan havada qamarlandı…
Gözlərinin önündə qara və ulu kölgələr çaxnaşırdılar. Ağzında acı bir ağrını sezirdi. Ürəyi şiddətlə çırpınmağa başlamışdı. Damarlarında axan qanlar dalğalanırdılar. Bədəninin key olmağın duyurdu. Tövşüməyə düşmüşdü. Dərin və ağır bir boşluqda görürdü özünü. Qulaqlarında bağırtı səsləri məhv olurdu…
- Deyəcəyəm… Hər nə istəsəz… - öz bağırtısından daşlandı.
İndi kamil ayılmışdı. Otağın ortasında idi, yataqda… Neçə ləhzə heyranlıqla öz ətrafına baxdı. Otağın tavanından qaranlıq yağırdı. Açıq pəncərədən gümüş saçaqlı Ayı axtarmağa tərpəndi. Qara buludlar Ayı boğmuşdular. Otağın dərin sükutu sancırdı qulaqların. Yanında yatan qadına baxdı, onun çılğın baxışlarına…
- Yadıma gəlmir… Yadıma gəlmir nələr demişəm… Heç yadıma gəlmir nələr başıma gətirdilər…
- Sən ki… - qadın boğultu səslə bir zad demək istəsə də:
- Dinmə, bir zad demə – onun sözünü kəsdi, – hətmən yenə istirsən deyəsən çox fikir eləmə, onlar insan yox, heyvandılar, hər zad düzələcək…
- Yox!.. Bu dəfə başqa bir zad demək istəyirəm, – qadın tutqun bir səslə dedi.

İçərisin yandıran sözləri dışarı tökməkdən utanırdı. Üç ay idi ki, onun bu davranışına özün adət verə bilməmişdi. O, gecələr müxtəlif vəziyyətlərdə yuxudan daşlanırdı… Qan-tər içində, heyranlıqda… Sanki dərin huşsuzluqdan ayılıbdı. Gahdan da onu yerini batırmış görürdü.
Pəncərədən əsən yel pərdəni xış-xışa saldı. Hələ dərin bir boşluqda çabalayırdı. Qadın isə dərin bir narahatlıqda, sükutda. Qadın onun bu qeyri-adi işlərinə nə səbəb olduğunu düşünmürdü. Başına nə gəldiyini ondan soruşanda, dərin bir boş uçurumda tapırdı onu! Qaranlıq bir otaq… Bədəninin heç bir yerində yara, ya əzilmə izi tapmamışdı. Gahdan düşünürdü: «Qorxudublar.. Ya da…» Burda qorxurdu… «Hətmən beynini yuyublar». Bu barədə çox qorxulu zadlar eşitmişdi.

* * *
Yenə dərin bir qaranlıq uçurumda çabalayırdı… Qadın sükutu pozdu axırda:
- Yadındamı, bir gün dedin, şeirlərimlə millətimin düşmənlərinə od yağdırıram?..
Üzünün rəngi ölülər kimi idi. Yenə qan-tər içində idi. Keçən gecələr o ayılmamışdı, qadın düşünürdü yenə hər zad əvvəlki kimi olmaqdadır… Amma yenə bu gecə bir bağırtı ilə ayılmışdı. Qız çağından onun şeirlərini diqqətlə oxuyardı. Elə onu onla tanış edən dilsiz, ancaq sözlü şeirlər idi. O, şeirlərində inamlı və yüksək ruhlu bir şair kimi yaranırdı…
İndi isə qadın şeirlərdən söz açmaqla ona ümid vermək istəyirdi…
«Şeirlərim… şeirlərim… şeirlər…» Bir bomba beynində partladı. Bədəninə aydın bir titrətmə qondu. Sanki bədəninə bərq yapışdırmışdılar. Titrədikcə uçurumlar dolur, qaranlıqlar geri çəkilirdilər zehnindən. Ağ bir otaq… Acı bir iynə…
- Buzlu bir su gətir… Yanıram…
Səssiz ağlayan qadın neçə ləhzə ona baxdı. Onun səsində gizli bir inam duydu. Ayağa durdu su gətirsin…
Boğazından içəri axan su içəri alovun söndürə-söndürə mədəsinə doldu. Hələ də yanğınlıq duyurdu. Yenə su içdi.
Pəncərəyə qonan buludlar Ayın önündən yavaş-yavaş geri çəkilirdilər. Yenə əzbər olduğu təhlükəli şeirlər zehnində idi. Zehninə qonan tozlar indi kamilcə silinmişdi…
Axşamüstü idi. Çalışdığı dükanın qapısın bağlayıb evə sarı gedirdi. Yenicə çapa verdiyi şeir kitabı çoxlarının məzacına uyğun düşməmişdi. Biri telefonda demişdi: «Şeirlərində çoxlu zadlara sataşırsan, bu şeirlər başını uduzacaq!» O isə gülüb yalnızca: «Mən şairsəm, millətimin söylər dili olmalıyam» - demişdi.
Əlindəki siqarı xiyavanın quru arxına atdı. Maşın dalınca idi, evə getmək üçün… Bir anda önündə ağ bir maşın dayandı. Hələ əlini cibindən çıxartmadan, bir quş kimi yerdən qalxıb özünü maşının içində gördü. Qollarından sərt yapışan əllər tərpənmə gücünü almışdılar ondan… Gözlərinə bağlanan qara parça sancırdı gözlərini…
Gözləri açılanda özünü qəfəs kimi bir otaqda gördü. Qara bir stul üstə bağlanmışdı əllərindən, qollarından. Neçə ləhzə ətrafına baxdı. Neçə kölgəni mat bir şüşə arxasından seçə bildi… Ətraf otaqlardan gələn qeyri-adi və vəhşi bağırtılar səsi qorxu salmışdı canına. Önündəki masa üstündən üzünə şaxan közərmə lampanın işığı qamaşdırırdı gözlərini. Sol qoluna sarı baxdı; qolundakı saatı işləmirdi… Qıçları neçə müddət idi qaşınmağa başlamışdı. O anda hazır idi hər nəyin versin, ancaq bir dəfə özünü qaşısın. Dizləri alışırdı. Sanki od tutmuşdular onlara… İndi bədəninin tamam yerləri qaşınırdı. Ətrafındakı boğultulu və anlaşılmaz səslər onu daha vəhşətə salmışdı. Gözlərin vəhşicə şaxan lampanın işığı söksə də, onları açıq saxlamağa cəhd edirdi. Ətrafında vız-vız səsləri ucalırdı. Dərin bir çılğınlıqda özünü hiss edirdi…
Başı üstə birini gördü. Özü görünmürdü. Başı lampanın işığı arxasında qaranlıqda idi. Birdən sağ qolunda acı bir ağrını sezdi.
- İndi qıfıllanmış diliz açılar… Cəhənnəm iliyi açardır…
Nəfəsin duydu üzündə… Gözləri şüşə kimi saf və ehsassız idi.
Bir gizlin qorxu canına doldu. Səsi qurudu. Neçə ləhzə səy etdi özünü itirməsin. Lakin damarlarında qan yerinə dağ qurğuşun dolanmasını birdən ehsas etdi. Əlləri keyləşirdi. Barmaqların tərpətməyə çalışdı, tərpəntilərin duymadı. Gözlərinin dərisi çəkilirdi, bir kimsə maqqac ilə ilə çəkirdi sanki… Dişləri qıfıllaşdı. Nəfəs çəkmək ona yavaş-yavaş çətinləşirdi. Nə üçün o vəziyyətə düşdüyündən xəbərsiz idi. Öz vüqar və durumun saxlamağa çalışdı. Səhənd dağı gözü önündə idi. Bəzz qalası dumanda; Babək atlıları ilə məhv olurdu uzaqda… Bir qalın çən dağı bürüyürdü…
Neçə ləhzə idi adi haldan çıxmışdı. Sudan dışarı düşmüş balıq kimi yer-göyə atılırdı. Otağın sərin havasında havasızlıqdan boğulurdu. Dərindən tövşüyürdü, dalbadal. Ağır gələn nəfəsi boğazından xırıltı səslə eşiyə çıxırdı. Yavaş-yavaş üzü qaralırdı. Boğazını sıxırdı bir kimsə sanki. Gözləri hədəqədən eşiyə çıxmışdı. Neçə ləhzə idi nəfəs çəkməyi duyulmurdu…
Qadın onun hər an qiyafəsinin dəyişməsini görəndə axırda:
- Nə oldu sənə?! – deyə soruşdu – Qorxubsanmı?!
Başın buladı:
- O ləhzələri bir dəfə də yaşamaq istəmirəm. Bilmirsən, o ağ otaqda huşun başına gələndə, min dəfə arzu edirsən… arzu edirsən, nə istəyirlər verim, ancaq məni buraxsınlar… Bir dəfə də o cəhənnəm iliyin təcrübə etməyim…
- Hansı… ağ otaq… nə cəhənnəmi?! – təəccüblə soruşdu.
- Burax!.. Çox dəhşətlidir… Deyə bilmərəm…
- Döydülərmi səni?
- Kaş döyərdilər… Bax, iki yol ayrımında qalmışam. Bilmirəm nə edəm…
Qadın gözlərinə baxdı. Neçə ləhzə sükut yarıqaranlıq otağa hakim oldu.
- Mən sənin şeirlərinə inanıram… Onlarda olan mənalara da… Hətmən millət də sənə inanır. Bir gün bu ölkə sənə güvənəcək!
- Bilirəm… Bilirəm nə edim…

* * *
Ədəbiyyat və incəsənət məclislərində yeni bir kitabdan söz-söhbət gedirdi. Hamı o kitab haqqında qızğın bəhslər edirdi. Özəlliklə onun bir şeiri haqqında ətraflı bəhslər olunurdu. Hamı o şeiri cəsarətli və təhlükəli bilirdi… O şerin adı «Cəhənnəm iliyi» idi.


Davamı

Zümrüd Rəhimova. ELMİN KAMİLLİK ZİRVƏSİ

İmzası elmi-ədəbi ictimaiyyətə yaxşı tanış olan Məsiağa Məhəmmədinin elmi fəaliyyətinin 20 ilə yaxın tarixi vardır. O, bu müddətdə kiçik elmi işçidən şöbə müdiri, direktor müavini vəzifələrinə qədər yüksəlmiş və yaradıcılığının kamillik mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Şərqşünaslıq İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlamış gənc alimin kollektiv qarşısında ilk çıxışı, ilk məqaləsi, namizədlik dissertasiyasının müzakirəsi şərqşünaslıq elminə istedadlı bir gəncin gəldiyindən xəbər verirdi.
Məsiağa Məhəmmədinin “Saib Təbrizinin lirikası və farsdilli poeziyada “hind üslubu” problemi” adlı namizədlik dissertasiyasının müdafiəsi də adi, ənənəvi müdafiələrdən fərqlənirdi. Mövzuya və bu mövzunu işləmiş gənc alimə maraq, diqqət müdafiə məclisinə çox dinləyici-pərəstişkarlar cəlb etmişdi. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda təşkil olunmuş müdafiə məclisinin ön cərgəsində dövrümüzün iki böyük iranşünas-şərqşünas alimi: Mübariz Əlizadə və Rüstəm Əliyev əyləşib maraq və intizarla (Məsiağa onların hər ikisinin yetirməsi idi) məclisin gedişini izləyirdilər. Məsiağanın öz əsəri haqqında yığcam, sərbəst və gözəl çıxışından sonra məclisin sədri, mərhum Yaşar Qarayev onun əsərinin və çıxışının xoş təsiri altında əlindəki balaca kağıza baxıb gülümsündü və dedi:
- Görürsünüz, biz kağıza baxıb danışırıq, Məsiağa isə heç nəyə baxmayıb danışdı.

Məsiağa Məhəmmədi indi "Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada hind üslubu" adlı monoqrafiyanın, fars şeirinin iki dahi şairinə həsr olunmuş "Sədi və Hafiz" adlı kitabın və neçə-neçə məqalənin müəllifıdir. O, eyni zamanda "Qızılbaşlar tarixi", Yusif Qarabağinin "Yeddi bağ", İmam Qəzzalinin "Kimyayi-səadət" (müəyyən parçaları), Müdərris Rəzəvinin "Nəsirəddin Tusinin həyatı və əsərləri" (V.Mustafayevlə birlikdə) kimi farsdilli abidələri Azərbaycan dilinə çevirərək, nəşr etdirmişdir.
Böyük elmi-intellektual potensiala malik bir alim kimi onun yaradıcılığının ən mühüm xüsusiyyəti orijinallıqdır. О kimdən və nədən yazırsa-yazsın, öz sözünü deyən, öz elmi düşüncələrini ifadə edə bilən bir alimdir.
Onun elmi nailiyyət və uğurlarını şərtləndirən vacib keyfiyyətlərdən biri də fars və rus dillərini ana dili səviyyəsində bilməsi və bu dillərdə öz elmi fıkirlərini sərbəst ifadə etməsidir.
M.Məhəmmədinin yeni kitabı "Tədqiqlər və tərcümələr" ("Nafta-Press", 2004) adlanır. Bu, alimin indiyə qədərki elmi fəaliyyətinin davamı və nəticəsidir. Kitab müqəddimə əvəzi kimi yazılmış "Azərbaycanda farsdilli ədəbiyyatın tədqiqi və tərcüməsi tarixindən" məqaləsi ilə başlayır. Müəllif farsdilli ədobiyyatın tədqiqinin orta əsrlərdən başladığını desə də " ...obyektiv elmi meyarlar, müasir metodologiya və metodika əsasında tədqiqin... XX əsrdə, xüsusən, sovet dönəmində" başlandığını göstərir. Dediklərinin əyani mənzərəsini göz önündə canlandıran alim nüfuzlu, titullu elm xadimlərinin fəaliyyətini işıqlandırmaqla yanaşı, sıravi elmi işçinin də adını və zəhmətini unutmamışdır.
Dediyimiz kimi, kitabdakı yazıların hər biri öz yenilik ruhu ilə seçilir. Yeri gəldikcə müəllif özü də bunu xatırladır. İlk məqalənin (“Nizami və Qəzzali”) ilk abzasında o, Nizami yaradıcılığının Məhəmməd əl-Qəzzalinin dini-fəlsəfı və etik nəzəriyyəsi ilə əlaqəsi probleminin indiyə qədər Azərbaycan nizamişünaslığında və dünya şərqşünaslığında tədqiq olunmadığını göstərir və Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" ilə Qəzzalinin "Kimyayi səadət" əsərlərinin müqayisəli təhlilini verir. Kitabda Qəzzali ilə əlaqədar oxucular üçün çox maraqlı bir tədqiqat da diqqəti cəlb edir. Nizaminin "Sultan Səncər və qarı" hekayəsində Sultan Səncərin ədalətsizlikləri bir qarının dilindən söylənir. Lakin Məsiağa Məhəmmədinin tədqiqlərindən aydın olur ki, zülm və ədalətsizliyi Sultan Səncərin üzünə deyən şəxs təkcə Nizaminin yaratdığı obraz deyil, həm də real tarixi şəxsiyyət – dahi müsəlman mütəfəkkiri əl-Qəzzali olmuşdur. Sultan Səncərin ədalətsizliyini və Qəzzalinin cəsarətini göstərmək üçün kitaba "Qəzzalinin Sultan Səncərə məktubu" və “Qəzzalinin Sultan Səncərin ¬hüzurunda çıxışı" kimi mətnlər daxil edilmişdir.
Buna bənzər bir yenilik də M.F.Axundovun "Aldanmış kəvakib" əsəri ilə əlaqədar meydana çıxır. Məlum olduğuna görə, Axundov öz hekayəsini yazarkən bir mənbə kimi İskəndər bəy Münşinin "Tarixi-aləmarayi-Abbasi" kitabına əsaslanmışdır. Tədqiqatçınm aşkar etdiyi yeni bir qaynaq isə Məhəmməd Tahir Nəsrabadinin təzkirəsidir. Saib Təbrizinin müəllimi, təbib və şair kimi I Şah Abbas sarayına yaxın olmuş, Yusif Sərracın taxta çıxarılmasını və başına gətirilən hadisələri öz gözü ilə görmüş Rüknəddin Məsih Kaşaninin həyat və yaradıcılığı haqqında yazıda təzkirəçi bu tarixi həqiqətləri də unutmamışdır.
Şübhəsiz, gələcəkdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixlərində, ali və orta məktəb dərsliklərində bu maraqlı məlumatlar öz əksini tapacaqdır.
"Tədqiqlər" başlığı altında toplanmış 15 məqalədə müəllif Nizami, Qəzzali, Əbu Səid Əbül-Xeyr, Füzuli, Kəlim Kaşani, Saib Təbrizi, Şəhriyar... kimi
söz bahadırları haqqında indiyədək oxucuya məlum olmayan yeni fıkir və düşüncələrini çatdırır. M.Məhəmmədi müxtəlif dövrlərdə yaşayıb-yaratmış bu nəhəng şəxsiyyətləri "vücudunda ilahi nur daşıyan", yəni Tanrıdan vergili insanlar kimi mənalandırır. Zəngin biliyə, geniş elmi dünyagörüşə malik olan, elmi tədqiq və təhlil vərdişinə bu qədər dərindən yiyələnmiş alimin özü də bu ilahi nurdan məhrum deyil.
"Tədqiqlər və tərcümələr" kitabı M.Məhəmmədinin təkcə elmi məqalələri ilə deyil, bədii və elmi tərcümələri ilə də maraq doğurur. "Həllacın həyatı və ölümü”, “Şəms Təbrizi. On hekayət”, “Şeyx Məhəmməd Xiyabani. Yüz kəlam”, "Söhrab Sipehrinin şeirləri” və s. tərcümə üçün seçilmiş uğurlu nümunələrdir. Bu, Məsiağanın yüksək bədii zövqə malik olduğunu göstərir. Tədqiq etdiyi sənətkarlar kimi o da sözə çox həssasdır və bu keyfiyyət onun elmi və bədii üslubunda özünü büruzə verir. Bəzi tərcümələrdə bizim bugünkü həyatımızla, mənəviyyatımızla səsləşən motivlər nəzərə çarpır. Məsələn, "Qəzzalinin Sultan Səncərə məktubu", “Qəzzalinin Sultan Səncərin hüzurunda çıxışı" kimi yazılar bugünkü hakimlərin, başçıların, varlıların eşidəcəyi, ibrət götürəcəyi ağıllı və müdrik kəlamlardır.
1970-ci illərdə Şərqşünaslıq İnstitutunun İran fılologiyası şöbəsində "yeni şeir"in Nima Yuşic, Nadir Nadirpur, Əhməd Şamlu və b. nümayəndələrinin yaradıcılığı tədqiq olunurdu. Ancaq Söhrab Sipehri kimi çox istedadlı şair-rəssam nə üçünsə unudulmuşdu. Bu gün isə M.Məhəmmədinin təqdimatı və tərcüməsi sayəsində Azərbaycan oxucusu Söhrab Sipehri kimi bir şairi tanımaq, oxumaq imkanı əldə edib.
Hər bir kitab oxunmaq üçün yazılır. Taleyinə oxunmaq yazılmış kitablar da, müəlliflər də xoşbəxtdir. İçərisində bir-birindən gözəl və heyrətamiz məqalələr, tərcümələr toplanmış, cəlbedici elmi-bədii üslubu ilə seçilən "Tədqiqlər və tərcümələr" kitabı maraqla оxunan, xoşbəxt kitablardan biridir.
Kitaba "Ön söz" yazmış professor Nizami Cəfərov Məsiağa Məhəmmədini "Azərbaycan iranşünaslığının son nəslinə aid kifayət qədər görkəmli bir nümayəndəsi, "...aydın mövqeyi ilə seçilən ədəbiyyatşünas-mütəfəkkir" kimi qiymətləndirir və "Tədqiqlər və tərcümələr" kitabının əsas obyektinin Azərbaycan ədəbiyyatı olduğunu da xüsusi vurğulayır.
...1989-cu ildə Rüstəm Əliyevdən müsahibə almış Nizami Cəfərov bu görüşə Məsiağa ilə getmişdi. Bu da təsadüfı deyildi, çünki Məsiağa Rüstəm Əliyevin ən çox ümid bəslədiyi dissertantı idi. O vaxtkı “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində dərc olunmuş müsahibənin sonunda Məsiağanın "görünüşündə, yerişində, danışığında elmi rəhbərinə uyğun" cəhətlər tapan N.Cəfərovun ürəyindən "əlaqələr gərək qırılmasın" arzusu keçmişdi. Oxucuların istifadəsinə "Tədqiqlər və tərcümələr" kimi bir kitab təqdim etmiş Məsiağa Məhəmmədi bu arzunu gerçəkləçdirdi, özünü ustadlarının başladığı yolun layiqli davamçısı və elmi zirvələr fəth etməyə qadir olan yetkin bir alim kimi göstərdi.

“Elm” qəzeti, 15 noyabr 2004


Davamı

    Haqqımda

    My Photo
    Məsiağa Məhəmmədi
    Tam profilimə bax
    ۞ Yazılardan istifadə
    zamanı müəllif və qaynaq
    mütləq göstərilməlidir.

    Sayğac



    Page Ranking Tool

    Ədəbiyyat saytları

    Azərbaycan ədəbiyyatı

    İzləyicilər