İş elə gətirib ki, mənim Şirməmməd Nəzərlinin yaradıcılığı ilə tanışlığım "Günah" povestindən başlayıb. Təqribən bir il öncə həmin povestin birinci hissəsini oxuyub üzünü görmədiyim müəllifin təhkiyə tərzini, təsvir üsulunu, süjetin cəlbediciliyini təmin etmək bacarığını bəyənmişəm. Sonra yazıçının özünü tanımışam, bir çox əsərlərinin – hekayələrinin, publisistik məqalələrinin ilk oxucularından olmuşam. Və onun özünəməxsus duyum və deyim tərzinə, incə müşahidə qabiliyyətinə, təəssüratlarını dəqiqliklə əyaniləşdirmək istedadına malik bir nasir olduğunu qət etmişəm. Bu qənaətim onun "Sabah" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış "Qismət" adlı kitabı ilə təsdiq olunub.
Bir müddət öncə Şirməmməd zəng edib "Günah"ın ikinci hissəsini yazdığını və oxumaq üçün mənə vermək istədiyini bildirəndə, düzü, müəyyən narahatlıq keçirdim. Səbəbini bilirdim: adətən, yazıçılar uğurlu alınmış əsərlərinə oxucu marağının təsiri altında onun davamını yazmağa şirnikir və necə deyərlər, hər şeyi korlayırlar.
Mənsə, Ş.Nəzərli yaradıcılığının ən uğurlu nümunələrindən saydığım "Günah"ın bu kökə düşməsini istəmirdim. Hər halda povestin ikinci hissəsinin əlyazmasını müəllifdən aldım və açığını deyim ki, bir neçə səhifə oxumağımla keçirdiyim narahatlıqdan əsər-əlamət qalmadı. Əksinə, əsərin ilk parçalarını oxuduqda, müəllifin necə riskli bir işə girişdiyinə, onun ədəbi cəsarətinə, yəni "Günah"ın qəhrəmanı Həmidin dəlixana həyatının təsviri fikrinə düşməyinə heyrətləndim, povesti oxuyub bitirdikdən sonra isə bu heyrət yazıçının seçdiyi çətin vəzifənin öhdəsindən məharətlə gəlməsindən, çağdaş ədəbiyyatımızda bənzəri olmayan orijinal bir əsər yarada bilməsindən doğan məmnunluq və sevinclə əvəz olundu – mən yazıçı dostumun bu uğuruna əməlli-başlı sevindim. Gizlətmirəm, müəllifin povestin birinci hissəsində verilmiş süjeti və mövzunu bu şəkildə və bu səviyyədə həll edəcəyini – günahın anatomiyası və psixologiyasını belə dərinlik və əyaniliklə canlandıra biləcəyini, bir sözlə, özünü bu qədər ötəcəyini gözləmirdim. Görünür, istedadın başlıca parametri elə gözlənilməzlikdən ibarətdir…
"Dünyada bitib-tükənməyən iki şey varsa, onlardan biri də ruhi xəstənin təxəyyülüdür". Bu fikrə povestdə rast gəlirik. Həmin bitməz-tükənməz aləmin bir parçasını əsərdə bizə görükdürən yazıçının təsvir etdiyi hadisələr, epizodlar, obrazlar nə qədər maraqlı və yeni olsa da, tələbkar oxucuda belə bir sual doğa bilər: görəsən, ruhi xəstələrin qavramları, davranış və münasibətləri ilə bağlı əsərdə verilən səhnələr nə dərəcədə adekvatdır? Başqa sözlə, həmin təsvirlər elmi cəhətdən, təbaət və psixiatriya baxımından nə qədər əsaslı və doğrudur?
Bu sual povestin ideya-bədii təhlili, ədəbi dəyərləndirilməsi çərçivəsindən kənara çıxdığı üçün, necə deyərlər, professional ekspertiza tələb edir. Ona görə gəlin, peşəkar psixiatrların əsərə verdiyi rəylərdən bəzi parçalara nəzər salaq.
Respublikanın baş psixiatrı, professor Ağabəy Sultanov: "Günah" povestində müəllif Həmidin psixi sarsıntı ilə bağlı əlamətlərini, xəstəxana şəraitini, xəstələrin davranışını və s. həqiqətə uyğun, psixopatologiyada rast gəldiyimiz kimi təsvir edir. Hətta ruhi xəstələrin həyata qaytarılmasında reabilitasiya məsələlərini təbii məzmunda işıqlandırır. Psixotik epizodlar, baş qəhrəmanın qavrama pozuntuları bu xəstəlik üçün xarakterik olan məzmunda təsvir edilir. Həkim-psixiatr əsəri oxuyanda Həmidin diaqnozunu dərhal müəyyənləşdirə bilər: reaktiv psixoz".
1 nömrəli Ruhi Xəstəxananın baş həkimi Leyla Hüseyn qızı: "Şirməmməd Nəzərlinin "Günah" povestinin ruhi xəstəxana ilə bağlı hissəsi, zənnimcə, ədəbiyyatımızda psixiatriyanın ilk bədii təsviridir. Əsərdəki hadisələr o qədər real və düzgün təsvir olunub ki, mən burada öz xəstələrimi "tanıdım"… Biz həkimlərin dilində belə bir ifadə var: "Ruhi xəstələrin həyatını təsvir etmək üçün ya həkim olmalısan, ya da xəstə". Amma Şirməmməd Nəzərli öz əsəri ilə sübut etdi ki, bu heç də belə deyil".
2 nömrəli Respublika xəstəxanasının həkimi, tibb elmləri namizədi Sara Sadıqzadə: "Müəllif psixiatr olmadığı halda ruhi xəstəlik əlamətlərini, bu mərəzin gedişini ustalıqla izləyir".
Zənnimcə, mütəxəssislərin bu fikirləri Ş.Nəzərlinin əsər üzərində işinin ciddiliyini qiymətləndirmək və onun çəkdiyi zəhmətin miqyasnı təsəvvür etmək üçün kifayətdir.
Povestin bədii keyfiyyətini səciyyələndirmək lazım gəlirsə, bir faktı deyə bilərəm: mən əsərin hər iki hissəsini birnəfəsə oxumuşam. Bu da ondan irəli gəlir ki, nasirin poetik arsenalında süjetin cəlbediciliyini təmin edən, oxucunu hadisələrin axarına asanlıqla salıb qəhrəmanın taleyini həyəcan və intizarla izləməyə sövq edən kifayət qədər güslü vasitələr var. Müəllif çoxlarından fərqli olaraq, süjet xəttini süni şəkildə şaxələndirmir, mürəkkəb konstruksiyalar qurmaq bacarığını (yəni sırf texnoloji məharətini) nümayiş etdirmək xətrinə fabulanı əlavə budaqlarla ağırlaşdırmır, bütün epizodları və obrazları əsas qəhrəman ətrafında cəmləşdirir. Povestin məzmunu dərin dramatizmə və psixoloji səciyyəyə malik olsa da, bunlar müəllif tərəfindən deklarasiya edilmir, yığcam, dəqiq və canlı təsvirlərdə maddiləşir. Yəni povestdə zahiri, qəsdən qabardılan psixologizmə rast gəlmirik, personajların psixi halət və yaşantıları sərrast ştrixlərlə, ilk növbədə onların davranışı, hərəkət və münasibətləri zəminində açılır. Bu da əsərin ən başlıca məziyyətini – təsvirin əyanilik və canlılığını şərtləndirir.
Bütövlükdə "Günah" əsəri bədii nəsrin kinodakı əyaniliyə maksimum yaxınlaşma imkanlarını nümayiş etdirən maraqlı nümunədir. Müəllif əsərin qəhrəmanı rejissor Həmidin "Günah"dan günaha adlamasını və bundan doğan faciəsini oxucunun gözü qarşısında bir kino lenti kimi canlandırır. Şəxsən mən əsəri bu cür qavramışam və düşünmüşəm ki, onun kinofilmə çevrilməsinə bircə addım qalıb. Və umid edirəm ki, rejissorlarımız ekranlaşdırma üçün bir növ hazır olan bu əsəri diqqətdən qaçırmazlar…
"Günah" adından da bəlli olduğu kimi, əzəli və əbədi bir problemə həsr olunub. Ulu əcdadımız Adəmdən üzü bəri bəşər övladı dönə-dönə günaha batıb, sonsuz iztirab və üzüntülərə düçar olub, faciələr girdabına düşüb və sonra Tanrının açıq qoyduğu tövbə qapısına üz tutub. Dində, fəlsəfədə, incəsənət və ədəbiyyatda bu məsələ ən müxtəlif yönlərdən araşdırılıb. Ş.Nəzərli də daim aktual olan bu mövzunu yeni və müasir material əsasında açıqlayır.
Əsərdə "günah"ın özünəməxsus və maraqlı bir mexanizmi verilib. Həmidin "Eksperiment" studiyasında (bu ad əsərdə mühüm məna yükünə malikdir, necə ki, povestin sonlarında: "Eksperiment sürüşkən məfhumdur, düşər-düşməzi olur" – fikri ilə rastlaşırıq) çəkdiyi "Günah"la (hərçənd filmin məzmunu barədə əsərdə heç nə deyilmir) etdiyi günah arasında qəribə bir əlaqə var. Əvvəldə eksperiment kimi, oyun kimi düşünülmüş, ssenaritək yazılmış günah real, faciəvi günaha çevrilir. Maraqlıdır ki, əsərdəki mafiozlar da etmək istədikləri günah-cinayət üçün ssenari hazırlayır və hətta bu məqsədlə Həmidin də intellektindən barınmaq fikrinə düşürlər. Və hər iki halda həyat (bəlkə də ilahi təqdir!) bu ssenariləri pozur, öz sözünü diktə edir. Aydın olur ki, gerçəklik, həyatın obyektiv reallığı hər cür ssenaridən genişdir, onu eksperiment hədəfinə çevirmək, mücərrəd sxem və ssenarilər çərçivəsinə salmaq cəhdi yalnız faciə doğurur. Əslində son onillikdə yaşadığımız faciələr də hardasa məhz belə düşünülməmiş eksperimentlərin, təkəbbürlü və hiyləgər ssenarilərin nəticəsidir və bu baxımdan mən povestdə müasir cəmiyyətimizin ən ağrılı problemlərinin (sosial problemlər, o cümlədən, xəstəxanaların ağır vəziyyəti, humanitar yardımlar, mütəşəkkil cinaətkarlıq, narkobiznes, müharibə və onun doğurduğu fəlakətlər…) əksini tapmasını təsadüfi saymıram.
Günah probleminin istənilən şəkildə qoyuluşu zəruri olaraq, tövbə məsələsinə gətirib çıxarır. Povestdə bu məsələ Hacı Axundun simasında təcəssümünü tapır. Bu obraz əsərdə geniş yer tutmasa da, müəllif qayəsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Zərifə xanımla Hafiz doktorun onun xəstəxanaya gəlişi ilə bağlı polemikası da düşündürücüdür. Burada müəllif belə bir qənaəti aşılayır ki, elmlə dini qarşı-qarşıya qoymaq cəhdi mənasızdır, onların hərəsinin öz yeri var və insanın psixoloji müvazinətinin qorunmasında, əxlaqi-mənəvi təkamülündə elmin görə bilmədiyi işləri din görə bilər. Başqa sözlə, elmlə din qoşa qanaddır. Odur ki, Həmidin bir neçə dəfə Hacı Axundun dediyi : "Səbrli olmaq lazımdır, Allah səbr edənləri sevir" – fikrini xatırlaması (və xəstəxanada onunla görüşmək istəməsi) təsadüfi deyil.
Qeyd edim ki, bu mülahizə Ş.Nəzərlinin digər əsərlərinin də (o cümlədən, bu kitaba salınmış "Atasının oğlu" hekayəsinin və bir sıra publisitik yazılarının) leytmotivini təşkil edir. Ümumiyyətlə, Ş.Nəzərli yaradıcılığı çağdaş ədəbiyyatımızda dini mövzu və ideyaların mənəvi yöndən işıqlandırılması baxımından diqqətəlayiq hadisədir (Adı çəkilən əsərlərlə yanaşı, buraya onun əvvəlki kiatabındakı "Müctəhidin yuxusu" pyesini də əlavə etmək yerinə düşər).
Artur Şopenhauer insan ömrünün müxtəlif yaş dövrlərini təhlil edərkən göstərirdi ki, yaradıcı şəxslər ən yaxşı əsərlərini adətən əlli yaş ətrafında ərsəyə gətirirlər. Əlli yaşının astanasında dayanan Şirməmməd Nəzərli "Günah" kitabı ilə böyük filosofun sənət tarixindəki çoxsaylı faktlarla təsdiqlənmiş bu fikrinin düzgünlüyünü bir daha nümayiş etdirdi. Bizə isə qələm dostumuzu bu münasibətlə təbrik etmək və ona yeni yaradıcılıq uğurları arzulamaq qalır.
Məsiağa Məhəmmədi,
filologiya elmləri namizədi
Bakı, 26 may 1997-ci il
(Şirməmməd Nəzərlinin "Günah" adlı kitabına ön söz, Bakı, "Mütərcim"nəşriyyatı, 1998)
Azadlıq!
Səni çox istəyirdik,
az aldıq.
Səni sevə-sevə
azaldıq.
Eh, azadlıq, azadlıq...
Dəli kimi sevdik səni,
Sevgimizdən asıldıq.
Sənə uzalı əllərimizi
zəmi kimi biçə-biçə,
meydanlara, küçələrə tökülən
qanımız üstdən keçə-keçə,
adına
meydan verdilər,
küçə verdilər –
Azadlıq!..
Bir gün
məmləkətin başı üstə
şəhid ruhların
qiyamı başlanacaq.
Göy üzündən
ahlar,
günahlar
daş-daş yağacaq.
Yağacaq
"Azadlıq" adı verilmiş
meydanlara,
küçələrə;
Üstünə qərənfil çilənmiş
qara paltarlı
şəhid gecələrə.
Ah, azadlıq, azadlıq –
kiminə çörək ağacısan,
kiminə baş daşı.
Üzünü görmədiyim
nakam qardaşım.
Azadlıq!
Azadlıq!
FRANKFURT MƏKTƏBİNİN TARİX FƏLSƏFƏSİ
Müasir dünyanın, o cümlədən Qərb cəmiyyətinin inkişafındakı ziddiyyətli meyllər Frankfurt məktəbinin Teodor Adorno, Herbert Markuze, Maks Horkhaymer və s. kimi nümayəndələrinin tarixin mahiyyətinə dair baxışlarına ciddi təsir göstərmişdir. "Tarixə qarşı qiyam", insanın getdikcə daha çox əsarətə alınmasına aparan bir proses kimi tarixin inkarı onların əsərlərinin fərqləndirici cəhətini təşkil edir. Bu əsərlər 1960-cı illərdə "yeni solçular" adlanan gənclər hərəkatı nümayəndələrinin dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdır, bu gün də Qərbdə yeni yaranan fəlsəfi təlimlərə və kütləvi şüura müəyyən təsir göstərməkdə davam edir. Həm kapitalizmi, həm də sosializmi qəbul etməyən Frankfurt məktəbi nümayəndələri tarixi son dərəcə pessimist, "tərəqqiyə zidd" bir şəkildə mənalandırır və tarixin "dəf olunması", insanın öz mövcudluğunun ilkin təbii əsaslarına qayıdışı ideyasını irəli sürürlər. Belə bir dəyərləndirmədə isə tarixin yeganə "dərsi" bəşəriyyətin ictimai inkişafının tam mənasızlığı olur.
Frankfurt məktəbi tarixin vahid substansional əsasını axtaran klassik Qərbi Avropa fəlsəfəsindən uzaqlaşaraq, onun konstruksiyalarını "tənqidi" ifşaya ehtiyacı olan uydurmalar (fiksiyalar) adlandırır. Adorno yazırdı: "İdeologiya – Nitşenin Zərdüştü kimi özündən həzz alan və nəyin bahasına olursa-olsun, özü üçün mütləqləşən ağıldan ötrü darıxmaq deməkdir".1 Adorno Hegelin sistemini Qərbi Avropa fəlsəfi-tarixi fikrinin ideoloji uydurmasının ən parlaq nümunəsi sayırdı. Onun fikrincə, Hegel mütləq ideyanın ümumdünya tarixində yürüşünü təsvir etməklə, son nəticədə mövcud reallığın sarsılmaz əsaslarına bəraət hazırlamışdır. Adorno tarixə ekzistensial yanaşmanı da qəbul etmir. Onun mövqeyinə görə, tarixin vahid mənəvi başlanğıcının axtarışından əl çəkən və ictimai həyat hadisələrinin rəngarəngliyini insan varlığının spesifikası ilə izah edən bu yanaşmada reallığa insan mövcudluğunun mücərrəd şəkildə quraşdırılmış və birdəfəlik müəyyən olunmuş modeli zorla qəbul etdirilir; bu da əslində ideoloji illüziyadan başqa bir şey deyildir. 2
Adorno və Frankfurt məktəbinin digər nümayəndələri özlərinin "tarixə qarşı qiyam"larında Qərb fəlsəfi-tarixi şüurunun stereotiplərindən imtina edərək, "tənqidi nəzəriyyə" adlandırdıqları təlim işləyəib hazırladılar. "Tənqidi nəzəriyyə" bəşər tarixinin bütün əvvəlki qüsurlarını aşkara çıxarmaq və onu "dəf etmək" yollarını göstərmək məqsədi daşıyırdı. Bu nəzəriyyədə tarixi prosesin mahiyyətini açmaq və müasir insanın böhranının səbəblərini, onun yaranma mexanizmini izah etmək baxımından "ağlın repressivliyi" ideyası mühüm yer tutur.
Frankfurt məktəbi nümayəndələri ümumdünya tarixinin məzmununu təhlil edib onun bütün fəlakətlərini "ağlın şişirdilməsinin" (hipertrofiyasının) ayağına yazırdılar. Onların fikrincə, əzəldən "burjualıq virusuna" tutulmuş ağıl fərdin ictimai varlıq sferasında getdikcə dərinləşən özgələşməsinin əsas səbəbkarıdır.
"Ağlın repressivliyi" mövzusu Frankfurt məktəbi nümayəndələrinin əsərlərində müxtəlif variantlarda qoyulmuşdur. İkinci Dünya Müharibəsindən az sonra Adorno və Horkhaymerin "Maariflənmənin dialektikası" kitabı işıq üzü gördü. Bu kitabda məhz "ağlın repressivliyi" mövzusu bəşəriyyətin XX yüzillikdə düçar olduğu böhranın tarixi kökləri barədə söhbətin əsas leytmotivini təşkil edir. Frankfurt məktəbinin bu iki aparıcı nümayəndəsinin kitabına ağlın yaxınlaşmaqda olan təntənəsi barədə liberal-optimist təsəvvürlərə ciddi zərbə vurmuş müharibə dəhşətləri və faşizm üzərində düşüncələrdən qaynaqlanan pessimist ruh hakimdir. Adorno və Horkhaymerə görə, tarix heç şübhəsiz, insan ağlının nailiyyətlərinin möhürünü daşıyır. Lakin Hegel kimi, tarixdə əqli başlanğıcın proqressiv açılışını nəzərdə tutan hansısa məna görmək mümkündürmü? Frankfurt filosofları bu suala mənfi cavab verirlər. Onlar bununla razılaşırlar ki, insan ağlının meydana gəlməsi dünya tarixinin xüsusi mərhələsini təşkil edir. Lakin "həyat fəlsəfəsi"nin tərəfdarları kimi, Adorno və Horkhaymer də ağlı yalnız insanın ətraf mühitə uyğunlaşmasına və təbiəti cilovlamasına xidmət edən spesifik orqan sayırdılar. Ağlın məhsulları, təbii aləmi mənimsəmə vasitələri onların yozumunda ayının öz mövcudluğunu saxlaması üçün zəruri olan dişlərinə bənzəyir. Və əlbəttə, ağlın tarixdə proqressiv açılışından və onun labüd şəkildə insanın azadlıq səviyyəsinin yüksəlişinə gətirib çıxarmasından heç söhbət gedə bilməz. Frankfurt nəzəriyyəçilərinə görə, "ümumdünya tarixinin, Hegel etdiyi kimi, azadlıq və ədalət kateqoriyalarının perspektivi zəminində quraşdırılması özünəməxsus ədabazlıq təsiri bağışlayır".3 Onlar haqlı olaraq, bəşər övladının daimi kamilləşməsinin labüdlüyü barədə Hegelin də mənimsədiyi maarifçi ideyasını tənqid edirdilər, lakin eyni zamanda ultrapessimist müddəalarla tarixi hər hansı proqressiv ölçüdən büsbütün məhrum edirdilər.
Bütün əvvəlki tarixin mənasız, insanlara yalnız fəlakət və iztirab gətirən bir şey kimi tənqidi, təbii olaraq, günahkar axtarışını da nəzərlə tutur. Adorno və Horkhaymer belə bir günahkar kimi ağlı göstərirdilər. Onlar dünyanın ardıcıl rasionallaşmasını "maariflənmə" adlandırır və bunun təkcə insandan kənarda deyil, onun öz daxilində də təbii başlanğıcın əsarətinə gətirib çıxardığını vurğulayırlar. Burada "Maariflənmənin dialektikası"nın müəllifləri Maks Veberin ideyalarından fəal surətdə bəhrələnmiş, lakin onlara maariflənmənin nəticələrini tənqid üçün zəruri olan başqa bir rəng vermişlər. Səciyyəvi haldır ki, onlar "maariflənmə şüurunu" hansısa müəyyən mərhələ ilə bağlamır, onu bəşəriyyətin başı üstünü alan və ona saysız əzablar vəd edən "alın yazısı" kimi nəzərdən keçirirdilər. Lakin meydana gəldiyi andan təbii-həyati başlanğıcı əzməyə, sıxışdırmağa çalışan ağlın ünvanına ittihamlar Maarifçilik dövrü mütəfəkkirlərinin tənqidi ilə eyni zamanda səslənir. Tarixdə ənənənin büsbütün inkarına yönələn məntiq "ağlın repressivliyi" mifinin fəlsəfi-tarixi yozumuna gətirib çıxarır.
Tarixi "total fəallıq" baxımından tənqid edən Frankfurt nəzəriyyəçiləri dünyanın ardıcıl rasionallaşmasını, maariflənməni "hakimiyyət iradəsi" ilə eyniləşdirirdilər. Adorno və Horkhaymer yazırdılar: "İnsanlar hər hansı sahədə hakimiyyətlərinin güclənməsinə həmin sahədən özgələşmə bahasına nail olurlar. Maarif şeylərə insanları idarə edən diktator kimi yanaşır. O, şeyləri onların istifadəyə yararlığı dərəcəsində dərk edir".4 Beləliklə, insan düşüncəsinin ətraf gerçəkliyi dərk etməyə yönəlmiş istənilən cəhdi "hakimiyyət iradəsi"nin təsiri altında onun tabe edilməsinə səy kimi mənalandırılır.
Adorno və Horkhaymerə görə, dünyanın rasional mənzərəsinin yaradılmasına doğru atılmış ilk addım eyni zamanda özgələşməyə doğru hərəkətə çevrilir. Onlar hələ mifoloji şüurda dünyanın rasionallaşması meylini görür və bunun aktiv başlanğıc kimi bəşəriyyətin passiv təbiətə qarşı durmasına səbəb olan özünəməxsus dönüklüklə nəticələndiyini vurğulayırlar. Həmin dönüklük təkcə insanın təbiətə deyil, həm də insanın insana istismarçı münasibətini doğurur. Bununla da fərd özündəki bütün həyati, təbii başlanğıcı "ağlın senzurası"nın köməyilə fəal şəkildə təqib etməyə, sıxışdırıb boğmağa başlayır. Adorno və Horkhaymerin fikrincə, özgələşmə maariflənmənin hiyəlsinə uymuş bəşəriyyətin layiq olduğu universal cəzadır. Beləliklə, "ağlın repressivliyi" ideyası real tarixə qarşı durur və özgələşməni insanın dünyanı dərk etmək və ona yiyələnmək fikrinə düşdüyü vaxtdan onun ayrılmaz cəhəti kimi təqdim edir. Bəşəriyyətin bütün sonrakı inkişafı ağlın aqressiv imkanlarının hədsiz dərəcədə genişlənməsi, artması prosesinə çevrilir və elə buna görə də gerçək tarix öz mənasını itirir.
Ağlı özgələşmə ilə müşayiət olunan "iradə və hakimiyyət"in daşıyıcısı kimi təqdim edən Frankfurt nəzəriyyəçiləri eyni zamanda onun "burjualığı"ndan danışırlar. Onlar ictimai inkişafın bütün mərhələlərini ağlın dağıdıcı "burjualığı"nın təntənəsi işığında təsvir edirlər. "Maariflənmənin dialektikası"na görə, Homerin Odisseyi fəal surətdə dünyaya hakim olmağa çalışan burjua şəxsiyyət tipinin təşəkkülünü əks etdirir. Adorno və Horkhaymer göstərirlər ki, maariflənmə prosesi, dünyanın rasionallaşma dərəcəsinin artması insan varlığının həyati əsaslarının getdikcə güclənən sıxışdırılması, əzilməsi ilə əlaqədardır. Bu məntiq isə təfəkkürün sistemli xarakteri ilə "totalitarizmin" eyniyyəti barədə nəticəyə aparıb çıxarır. Onlar gerçəkliyin sistemli dərkinin istənilən məhsullarını "totalitar" məqsədlərə xidmət edən və insan azadlığını istisna edən "ideologiya" adlandırırlar.5
Adorno və Horkhaymerin şərhində fəlsəfə, elm və texnika ən qorxunc, təhlükəli, bədheybət qüvvələrə çevrilir. "Ağlın repressivliyi" ideyasına əsasən, hələ antik fəlsəfə sonrakı burjua cəmiyyətində şəxsiyyətlə tam manipulyasiya üçün zəmin hazırlayır. Lakin yalnız yeni dövrün fəlsəfəsi, elm və texnikası riyazi cəhətdən "hesablanan" və "funksionallaşan" təbiət obrazını yaradır, buradan isə insan yaradıcılığına və azadlığına yer qalmayan "maşınlaşdırılmış" ictimai orqanizm idealına cəmi bir addım qalır. Beləliklə, Adorno və Horkhaymer bəşəriyyətin bütün fəlakətlərini ictimai həyatda elmi-texniki rasionallıq prinsiplərinin təntənəsi ilə izah edirlər.
Frankfurt nəzəriyyəçiləri belə bir cəhətə diqqət yetirirlər ki, burjua fərdiyyətçilik prinsiplərində özünüinkar impulsu gizlənir; insanın dünyaya hakim olmaq cəhdlərinin nəticələri sivil köləlik zəncirlərinin meydana gəlməsinə səbəb olur. Onlar yazırlar: "Bu gün texniki rasionallıq hakimiyyətin özünün rasionallığıdır. O, özgələşmiş cəmiyyətin cəbr (məcburetmə) qüvvəsidir".6 Renes¬sans¬dan sonrakı dövrdə dünyaya hakim olmaq ruhu üstün gəlmişdir və bu günə qədər də elmi-texniki rasionallıq iqtisadi rasionallıqla yanaşı insanların ən müxtəlif ictimai sahələrdəki fəaliyyətinin başlıca cəhətini təşkil edir. Horkhaymer və Adorno göstərirlər ki, fərd öz əməllərini sırf elmi-texniki və iqtisadi motivlərə tabe etməklə, humanist dəyərləri unutmaq riskinə gedir. Bəşəriyyətin qarşısında dayanan qlobal problemlər isə humanist rasionallığın digər rasionallıq növləri üzərində üstünlük təşkil etməsinin zəruriliyini göstərir.
Frankfurt məktəbinin digər görkəmli nümayəndəsi Herbert Markuze "Maariflənmənin dialektikası"ndakı başlıca ideyaları büsbütün qəbul etməklə yanaşı, tarixin mənasına dair öz versiyasını irəli sürdü. Markuze də bütün əvvəlki tarixi olduqca tutqun boyalarda görür və onu total inkara layiq bilirdi, lakin o, "həyat"la "repressiv ağlın" qarşıdurması kontekstində irəli sürdüyü mülahizələrini neomarksizmlə freydizmi birləşdirmək zəminində qururdu. Məhz bu zəmində o, "yeni hissilik" ideyasını işləyib hazırlamışdı.
Markuzenin fikrincə, Ziqmund Freydin irsi tarixdə "ağlın repressivliyinin" mexanizmini daha dərindən anlamağa imkan verir. Freydə görə, insanın tarixi – onun sıxılması (boğulması) tarixidir. Tarix "insanın təkcə ictimai deyil, həm də bioloji varlığının, yalnız insan mövcudluğunun ayrı-ayrı tərəflərinin yox, həm də onun instinktiv strukturunun boğulmasına xidmət edir".7 Freydin görüşlərində Markuzeni cəlb edən cəhət tarixin insana qarşı yönəldiyini göstərməyə onların imkan yaratması idi. Burada ictimai tarixin hansı konkret mərhələsindən söhbət getməsi əsla mühüm deyil, çünki tarix daim fərdin heç cür nəzarət edə bilmədiyi şeytani bir qüvvə olmuşdur və onun güclü axını fərdin bütün müqavimət cəhdlərini qırıb kənara atmışdır. Markuzeyə görə, istənilən sosial orqanizmin təkmilləşdirilməsi insana yeni-yeni bəlalar gətirir. Beləliklə, ictimai təşkilin istənilən tipi insana düşmənçilik baxımından bütün digər tiplərlə eyniləşdirilir. İctimai həyatın müxtəlif sahələrində yaxşılaşmadan danışmaq olar, lakin onların hamısı çox yüksək qiymətə – fərdiliyin boğulması bahasına alınır, çünki tarix humanist mahiyyətdən məhrumdur.
Freydin təliminin Markuze versiyasına görə, bəşər tarixinin əzəli mərhələsi "həzz prinsipi" ilə "reallıq prinsipi"nin toqquşmasıyla əlaqədardır. İnsan özünün ilkin, hələ sıxışdırılmamış istəklərində hər hansı şəkildə ləzzətə, həzzə can atan bir varlıqdır, lakin təbii və ictimai mühit buna mane olur, onu öz arzularını boğmağa vadar edir. "Həzz prinsipi" tamamilə ləğv edilmir, lakin o, tarixi insanın ilk addımı ilə məcburi şəkildə məhdudlaşır. Məhz həmin addımda fərdin azad inkişafı ilə özgələşmənin, mədəniyyət və sivilizasiyanın qarşıdurması qabaqcadan müəyyənləşir. Beləliklə, freydizm Markuzeyə "ağlın repressivliyi" ilə mübarizə və onun ümumdünya tarixində tənqidi üçün geniş imkanlar açırdı. "Eros və sivilizasiya" adlı əsərində o, məhz bu məqsədi qarşısına qoymuşdu. Burada Markuze qeyd edirdi ki, insan varlığının iki prinsipinin qarşıdurmasını Freyd əvvəlcə cinsi istəklərlə ("O") şüurun ("Mən"), cəmiyyətin göstərişlərinin ("Fövqəl-Mən") düşmənçiliyi kimi göstərmiş, yalnız yaradıcılığının son dövründə həyat və ölüm instinktlərinin – Eros və Tanatosun əbədi konflikti şəklində mənalandırmışdı.8 Elə bu anlamda həyatverici Erosla tarixin ayrılmaz xüsuiyyəti olan boğucu sivilizasiya arasındakı mübarizə Markuzenin əsərlərinin mərkəzi mövzusuna çevrildi.
"Eros və sivilizasiya"dan sonrakı əsərlərində Markuze izah etdi ki, "mədəniyyət" və "sivilizasiya" anlayışları onun üçün heç də sinonim məfhumlar deyil. Markuze mədəniyyəti insanın tarix boyu transtarixi dəyərlərə – məqsədlərə canatmasında reallaşan özlüyündə inkişafı ilə əlaqələndirir, halbuki sivilizasiya sosial zərurətlə diktə olunan standart, stereotip şeylər sferasıdır.9 Markuzeyə görə, mədəniyyət zehni əmək, istirahət, azadlıq, qeyri-əməli təfəkkür sahəsidir. Sivilizasiya isə əsasən fiziki əməyi, ciddi şəkildə müəyyənləşdirilmiş vaxtlarda işləməyi, təbii zəruriliyi və əməli təfəkkürü nəzərdə tutur.
Markuze belə hesab edirdi ki, mədəniyyəti, həyatverici Erosu boğan sivilizasiyanın ilk addımları sinifli cəmiyyətin təşəkkülündən deyil, bəşər tarixinin erkən çağından başlanır. Beləliklə, tarix mənfi qiymətləndirilən sivilizasiya prosesinə çevrilir və əzəldən ona xas olan özgələşmə insanı öz caynaqlarında daha güclü şəkildə sıxır. "Rasionallıq"la "hakimiyyət iradəsi"nin əlaqəsindən danışarkən Markuze sivilizasiyanın həyati başlanğıcı tapdalayan dağıdıcı dialektikasını araşdırırdı. Bu yolla o, ictimai antaqonizmlərin ümumi səciyyə daşıması, bəşəriyyətin bütün tarixinə xas olması nəticəsinə gəlirdi.
"Tarixə qarşı qiyam"ın Markuze versiyasında ictimai tərəqqinin mümkünsüzlüyü məsələsi xüsusi vurğulanır. "Eros və sivilizasiya"da o yazırdı ki, insanlar daha yaxşı vəziyyətə can atır, lakin sosial sıxışdırmanın daha ağır formalarını ixtira edirlər. O göstərirdi ki, qədim dövrlərdən indiyə kimi istənilən inqilabi mübarizə sosial sıxışdırmanın yeni, daha sərt sisteminin qurulması ilə nəticələnmişdir. Markuze yazırdı: "Texnoloji rasionallığın totalitar universumu – Ağıl ideyasının son təcəssümüdür".10
Təbiətə hakim olmaqla tərəqqiyə çatmaq niyyətinə mənfi münasibətini Markuze qədim yunan miflologiyasının obrazları vasitəsilə izah edir. Qədim yunan mifologiyasında Prometey insanlara od bəxş edən qəhrəman kimi təqlim olunur. Və ənənəvi olaraq, dünyaya fəal, optimist münasibət onun adı ilə əlaqələndirilir. Markuze isə Prometeyə vurğunluğu rədd edir, çünki onun yolu ilə getmək həyatverici başlanğıcın – Erosun boğulmasına gətirib çıxarır. Onun nəzərində Prometey ağlın getdikcə güclənən repressivliyi sayəsində bəşəriyyəti çıxılmaz vəziyyətə salan "reallıq prinsipi"nin simvolik ifadəsidir. Markuzenin konsepsiyasında "həzz prinsipi"ni isə Orfey və Narsis təmsil edirlər.11 Əfsanəvi musiqiçi və müğənni Orfeyin sənəti nəinki insanlara həzz vermək, hətta allahların qəzəbini yatırtmaq qüdrətinə malik idi. Narsis isə özünə vurğunluğun simvolu idi. Markuze göstərirdi ki, "Prometey prinsipi" sivilizasiyanın bütün əvvəlki tarixinə xasdır, ona görə bu prinsipi inkar edərkən o, gələcəyin "qeyri-repressiv", Erosa tabe olan mədəniyyətinin qəhrəmanlarının Orfey və Narsis olacağını yazırdı. Onlar müasir insanın tarixi inkar etməyin zəruriliyini anlamasına və onun hüdudlarından kənara çıxmasına şərait yaratmalıdırlar.
Tarixin "dəf olunması" vasitəsi kimi Markuze "yeni hissilik" ideyasını irəli sürürdü. Həmin ideyaya əsasən, bəşəriyyət şüurlu şəkildə "repressiv ağlın" meyvələrindən imtina etməli və bilavasitə həyatın stixiyasına qovuşmalıdır. İnsan üzünü təbitə tutub "ağlın diktaturasını" devirməli, beləliklə, özgələşmədən xilas olmalıdır. Markuze yazırdı: "Bu halda təbiətə qarşı zorakılığın insanın əzilməsini gücləndirdiyi istismarçı cəmiyyətlə mübarizədə təbiətin bir müttəfiq kimi kəşf olunması (daha doğrusu, yenidən kəşf olunması) baş verir".12 Markuzeyə görə, həytın axarına qoşulmaq və "instrumental rasionallığı" unutmaq özgələşmənin əsaslarını dağıdır və insan təxəyyülünü canlandırır. "Yeni hissilik" insan varlığının estetik ölçüsünü dirçəldir və fərdi elmin utilitar-praktik göstərişlərinə deyil, incəsənətin dəyərlərinə doğru yönəldir. Beləcə insan varlığının "ağlın diktaturası" tərəfindən pozulmuş əzəli bütövlüyü bərpa olunur.
Qeydlər:
1. Adorno Th. Neqative dialecticı. N.-Y., 1973, p. 30
2. Ibid, p. 121
3. Horkheimer M., Adorno Th. Dialektik der Aufklarung. Frankfurt a. M., 1969, s. 234
4. Ibid, s. 15
5. Ibid, s. 13
6. Ibid, s. 129
7. Marcuse H. Eros and civilization: Aphilosophical inguiry into Freud. L., 1956, p. 11
8. Ibid, p. 22
9. Marcuse H. Kultur und Gesellshaft. Frankfurt a. M., 1968, s. 149
10. Marcuse H. One-dimensional man: studies in the ideology of advanced industrial society. L., 1964, p. 123
11. Marcuse H. Eros and civilization, p. 164
12. Marcuse H. Counterrevolution and revolt. Boston, 1972, p. 59
Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi
1950-ci illərdən etibarən Fələstin poeziyasında geniş şaxələnmə prosesi başlandı. Fələstin şairlərinin bir qrupu ölkə ərazisinin işğalı nəticəsində əhalinin xeyli hissəsi kimi qonşu məmləkətlərə səpələndi, başqa bir qrupu isə yadların ağalığı şəraitində yaşamaqda davam etdi. Elə bu faktın özü poeziyada iki pafos doğurdu, yəni ölkənin daxilində və xaricində olan şairlərin əsərlərində keyfiyyət fərqləri müşahidə olunmağa başladı. Daxildə yaşayan şairlər bir tərəfdən assimilyasiya siyasətinə müqavimət göstərib xalqın özünəməxsus ənənələrini, maddi və mənəvi dəyərlərini qorumaq, digər tərəfdən isə əhalidə mübarizlik ruhunu gücləndirmək istiqamətində çalışırdılar. Lakin az sonra – geniş müqavimət hərəkatı başlandıqda, Fələstin şeirinə də yeni nəfəs gəldi və bu dövrdən etibarən ölkənin daxilində və xaricində yaranan poeziya bir çayın iki sahili kimi ümumi bir yön kəsb etdi. Artıq poeziya xatirələrlə, əzablı düşüncələrlə, tənhalıq və kimsəsizlik motivləri ilə, qaçqın düşərgələrindəki həyatın təsviri ilə məhdudlaşmırdı.
Bütövlükdə müasir Fələstin şeirində bir-birindən fərqlənən, eyni zamanda bir-birinə bağlı dörd nəsil və dörd mərhələ özünü göstərir. Birinci nəslə hələ ingilis qəyyumluğu vaxtlarında yaradıcılığa başlamış şairlər aiddir. Hənna Əbu-Hənna, Əsam əl-Abbasi, Tofiq Ziyad, İsa Lubani və Hənna İbrahim bu nəslin əsas nümayəndələri sayılır. Həmin nəslin yaradıcılıq nümunələrində baş vermiş faciənin bütün miqyası öz əksini tapmır: şairlər şahidi olduqları hadisələrdən çaşqınlıq və heyrətə düşmüşdülər. Bu illərdə yaranan şeirlər içərisində xalqın vəziyyəti ilə heç bir əlaqəsi olmayan lirik-aşiqanə mətnlər üstünlük təşkil edir.
Fələstin şairlərinin ikinci nəsli 1960-cı illərdə ədəbiyyata gəlmiş və xalqın silahlı mübarizəsində yaxından iştirak etmişdir. Onu da deyək ki, müasir Fələstin poeziyasının ən məşhur nümayəndələri məhz bu nəslin sıralarından çıxmışdır. Bu nəslin ünlü təmsilçiləri Mahmud Dərviş, Səmih əl-Qasim, Salim Cübran və Raşid Həsin kimi şairlərdir. Əvvəlki nəslə mənsub olmasına baxmayaraq, Tofiq Ziyadın da istedadı məhz bu dövrdə parlamış və o, ən yaxşı əsərlərini həmin mərhələdə yaratmışdır. Bütövlükdə demək olar ki, son qırx ildə Fələstin şeirinin bütün ağırlığını ikinci nəslin nümayəndələri öz çiyinlərində daşıyırlar. Təsadüfi deyil ki, onların yaradıcılığı müasir ərəb ədəbiyyatşünaslarının diqqət mərkəzində dayanır. Ərəb tənqidçisi Məhəmməd Kərrub yazır: «Mahmud Dərvişin, Səmih əl-Qasimin və bu dövrün digər şairlərinnin əsərləri üstümüzə əsən bir qasırğaya bənzəyir; bu qasırğa pəncərələrimizi taybatay açıb bizi mif axtarışına çağırır».
Fələstin şairlərinin üçüncü nəsli 1970-ci illərdə yaradıcılıq sahəsinə qədəm qoyanlardan ibarətdir. Bu nəsil özündən əvvəlki nəslin güclü təsiri altındadır və öz sələfləri kimi əsərlərini başlıca olaraq, üç mövzu ətrafında qurur: birincisi, vətənpərvərlik mövzusu, ikincisi, milliyyətçilik və ərəb birliyi ideyası, üçüncüsü, azadlıq və humanizm motivləridir. Bu dövrün şeirində başqa xalqların azadlıq və istiqlal mübarizəsi ilə həmrəylik pafosu xeyli qabarıqdır. Həmin nəslin parlaq nümayəndələri sırasında Xuzi əl-Əsmər, Yaqub Hicazi, Hayil Aqilə kimi şairlərin adlarını çəkmək mümkündür.
Fələstin şairlərinin dördüncü nəsli xalqın işğal olunmuş torpaqlardakı qiyamından sonra ədəbiyyata gələnlərdir. Əvvəlki nəsillərin nümayəndələrini də öz sıralarına qatan bu nəslin yaradıcılığında şeirin əsaslarında bir dəyişiklik meydana çıxır. Bu nəsil bir neçə onillik keçdikdən sonra yenidən şeiri mübarizə silahına çevirir, bir tərəfdən şeir yazır, digər tərəfdən küçə və meydanlarda xalq hərəkatında iştirak edir. Daha bir spesifik cəhət bu nəslin yaradıcılığında dini mövzuların və fikirlərin geniş yer tutmasıdır.
Çağdaş Fələstin poeziyasında müxtəlif nəsil və mərhələlərin mövcudluğu heç də onun bütün dövrlərdə xas olan ümumi ruhdan, hakim pafosdan məhrumluğu demək deyil. Bu ümumi ruh, bütün mərhələlərdən qırmızı xətlə keçən düşüncələr ünlü Fələstin şairəsi Fədva Toqanın poeziyasında parlaq şəkildə təzahür edir.
F.Toqan 1917-ci ildə Nablusda imkanlı bir ailədə doğulub. Qardaşı İbrahim Toqan da ərəb dünyasının tanınmış şairlərindən sayılır və Fədvanın poeziyaya bağlanması məhz onun xidmətidir. Oksford Universitetini ingilis dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə bitirən F.Toqan bütövlükdə səkkiz şeir toplusu çap etdirib. 1980-ci illərdə şeirlərinin ingiliscəyə geniş tərcüməsindən sonra dünya şöhrəti qazanıb. İtaliyada, Yunanıstanda və İordaniyada ədəbi ödüllər alıb, 1990-cı ildə isə Fələstinin Mədəniyyət və Sənət Mükafatına layiq görülüb. Şairə 2003-cü ilin dekabrında 86 yaşında intifadanın qızğın çağında mühasirədə olan doğma Nablus şəhərində dünyasını dəyişib.
F.Toqan həmvətənlərinin asudə çağlara dönmək ümidini nisgilli arzular və kədərli dualar libasında, qadın və anaya məxsus sadə, emosional bir dillə canlandırır. Məhz bu cəhət, yəni şeirlərindəki məhzunluq, sakit ton və pıçıltı intonasiyası F.Toqana həmkarları arasında böyük nüfuz qazandırıb. Mahmud Dərviş və Səmih əl-Qasim kimi qüdrətli şairlər ona şeirlər həsr etmiş, onu bir ana tək sevdiklərini bildirmişlər. F.Toqanın «Mənim qəmgin şəhərim» adlı şeiri mənsub olduğu ədəbiyyatın ümumi ruhunu əks etdirmək baxımından maraq doğurur:
MƏNİM QƏMGİN ŞƏHƏRİM
Ölüm və xəyanətin gəldiyi gün
Heç yandan kömək gəlmədi;
Səmanın qapıları bağlandı –
Şəhərimin bəxti kimi.
Məğlubiyyətin quduz dalğası
Üstümüzə atılan gün
Dənizin dibindəki çirkab üzə çıxdı;
Ümid kor oldu –
Mənim qəmgin şəhərim
Qəhərdən boğuldu…
Tədqiqat və tərcümə: Məsiağa Məhəmmədi
(filoloji tərcümə)
1
Çətin ki, insanlar Allah üçün bir iş görələr,
Qurana qızıl naxışlarına görə təzim edirlər.
Kəbənin üstündəki ipək örtüyü,
Bütxanaya örtsən, ona etiqad edərlər.
Qarğanın boğazına heyifsilənmədən şəkər tökürlər,
Humay quşundan isə sümüyü əsirgəyirlər.
Əjdəha kimi xəzinə üstündə yatıblar,
Amma yarım qran üstündə dilənçi ilə dava edirlər.
Harda Məsihin iynəsindən söz düşsə,
Özlərini cazibə gücü olan maqnit edərlər.
Təkəbbürdən Quranı tapdalayarlar,
Cəbrailin başından ağıl çalmasını açarlar.
Bu qəlbi qaralar hansı tərəfə üz tutsalar,
Üzlərinin suyunun töküb onda üzərlər.
Həya-abır hər bir işıqlı gözdə olur,
Bu batini korlar hansı göz ilə utansınlar?!
Saib, tənhalıq guşəsini tut ki, ürək əhli
Bu dərdə guşənişinliklə əlac edər!
2
Ömür keçdi, taqətsiz ürəkdə giziltisi qaldı –
Bu viranədə seldən bir ovuc çör-çöp qaldı.
Nəfəs sapından diş həmayili yanıma töküldü –
Bir neçə tapılmaz gövhərdən quruca ip qaldı.
Tənbəllik göz ovuşdurmağa bir imkan vermədi,
Mətləbin üzü yuxu pərdələrinin niqabı arxasında qaldı,
Ürək sevgisizlikdən sinəmdə soldu,
Bu parlaq qəndilin dağı mehrabın ürəyində qaldı.
Ağıl sərgərdan ürəyin işindən baş çıxarmadı –
Bu nadir damla varlıq dəryasının dibində qaldı!
Yusifin karvanı Kənandan Misirə yollandı,
Əbədi səadət getdi, bizim ayağımız isə yatmış qaldı.
Saib, aləmdə bir dərd əhli rastımıza çıxmadı,
Bu tapılmaz gövhərin həsrəti ürəyimizdə qaldı!
3
Çalışıb bədən gəmisini sındırdım, görək nə olur?
Bu ucsuz-bucaqsız dənizdə oturdum, görək nə olur?
Riyakarlıq təsbehindən işimin düyünləri birə yüz artdı.
Zünnara xidmət etməyə başladım, görək nə olur?
Üzərlik gücsüzlükdən işimin bir düyününü də açmadı,
Odun ortasında bardaş qurub oturdum, görək nə olur?
Kəbə axtaranların hiyləsi Allahı görən gözə pərdə oldu,
Bilməzlikdən bütün ürəyini sındırdım, görək nə olur?
Ağıllılıq abırını gözləmək mənim əlimdən gəlmir,
Gah divanə, gah da yarısərxoşam, görək nə olur?
Fələyin güzgüsündən muradımın əksi görünmədi,
Dizimin güzgüsü arxasında oturdum, görək nə olur?
Yaxşı-pis söz deməkdən sədəf kimi ağzımı yumdum,
Dənizdə qulaq falına oturdum, görək nə olur?
Saib, əl-qol atmaqla bir iş irəli getmədiyi üçün
İki səy əlini arxamda bağladım, görək nə olur?
4
Nə korlar təki hər yanı əsa ilə yoxlayırsan?
Quyu sənin ayağının altındadır, hara baxırsan?
Sənin qızıla etiqadın möcüzəyə inamından çoxdur,
Quranla qızıl naxışlarına görə fal açırsan!
Bizim gözümüz hünərə, sənin gözün eybə dikilib,
Biz güzgünün üzünə, sənsə arxasına baxırsan.
Gül təki çöpün yoxsulluğuna gülmə,
Zamanın soyuq nəfəsindən əvəzini görərsən.
Bu gün sən bizə hansı gözlə baxırsansa,
Sabah məhşər günü sənə də o gözlə baxacaqlar.
Qulaqlarını kar et, qulaq as, gör nələr eşidirsən,
Gözlərini yum, bax, gör nələr görürsən!
Bir göz qırpımında Misirə qədər getmək olar,
Sən isə dargözlüyündən Səba yoluna baxırsan.
Saib, yaxşısı budur ki, savabı qoyub günahı seçmə,
Çünki bu əvəz dünyasında cəzasını görərsən.
5
Nə qədər bu hiylə pərdəsindən yüz rəngdə olacağıq?!
Pərdəni götür ki, hamımız həmahəng olaq!
Bizim saf könlümüz təcəllanın yazı taxtasıdır,
Biz Tur dağı deyilik ki, bir cilvə ilə yerimizdən oynayaq!
Bir canı yanmış yoxdur ki, bizim könlümüzü ovlasın,
Yaxşı olar ki, daşın qəlbindəki qığılcım kimi gizli qalaq.
Baharın gəlişiylə yanmış toxum cücərərmi?!
Biz o kəslərdən deyilik ki, gül rəngli şərabdan şad olaq.
Biz öz qanadımızın qısalığından xəbərdarıq,
Axı hansı ümidlə dar qəfəsi tərk edək?!
Bizim dar ürəyimiz cahanın canının sarayıdır,
Saib, qəmlərə görə ürəyimizi niyə sıxaq?!
Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi
Minlərlə qadın,
Minlərlə kişi.
Qadın çadralı,
Kişi əbalı.
Bir qızıl gümbəz,
Üstündə leylək.
Tək-tük ağaclı
Bir səfasız bağ –
Gülüşdən məhrum,
Səmirdən uzaq.
Suyu göyərmiş
Yarımçıq hovuz.
Daşlar üstündə
Qoca qarğalar.
Hər bir addımda
Dilənçilər var.
Əmmamələr ağ,
Üzlərsə qara.
AY VARDIR HƏLƏ
Min ulduz tökülsə göylərdən yerə,
Tökülsün gecələr, Ay vardır hələ!
Min gül qurusa da, qoyun qurusun,
Bahar vardır hələ, yay vardır hələ!
Min bülbül öldürsə qara bayquşlar,
Öldürsün! Uçuşun həvəsi yaşar!
Tıxılsın gözünə, ağzına daşlar,
Min çeşmə qurusun, çay vardır hələ!
Yollar qoy pozulsun, qoy çənə düşsün,
Güllər biçilirsə, xirmənə düşsün,
Qoy hələ ki, zəfər düşmənə düşsün,
Cünun, Çənlibeldə hay vardır hələ!
ELİMİZ YENƏ
Bu pozğun əhvalda, solğun zamanda,
Bizə qiymət verən elimiz yenə!
Bir belə yad nəğmə, yad söz içində
Bizi yaşadacaq dilimiz yenə!
Dövr edir tərsinə çərxi zamanın,
İşi qabaq olub əyri-yamanın,
Durubdur qarşında, yadın-yabanın
Əyilməz dizimiz, belimiz yenə!
Qorqud babamızdan yadigar qalan,
Ürəyin ağrısın, acısın alan,
Cünunun səsilə nəğmələr çalan,
Sazda qırılmayan telimiz yenə!
NƏ QALANDIR
Bir çiçək var ürəyimdə,
Nə açandır, nə solandır!
Bir umud var bəbəyimdə
Nə gedəndir, nə qalandır!
Mən gülürəm göz yaşımda,
Məhəbbət var savaşımda,
Bir arzı var bu başımda,
Nə olmayan, nə olandır!
Bir nəğməm zil, bir nəğməm bəm,
Həm şənlik var, həm də ki, qəm!
Cünun deyir: bu nə aləm?
Nə doğrudur, nə yalandır!
«Qələm əhli gərək heç vaxt məsuliyyət hissini itirməsin, vicdanının, qəlbinin əksinə getməsin, yalan yazmasın. İnsan özü qalmır, amma yaratdığı qalır. Yaxşısı da, pisi də... Gərək elə əməl sahibi olasan, elə əsər qoyub gedəsən ki, sağlığında özün, qohum-əqrəban, dostun-tanışın, öləndən sonra isə nəslin xəcalət çəkməsin!..»
Görkəmli yazıçımız Əlibala Hacızadənin «Təyyarə kölgəsi» romanının qəhrəmanı Nadirənin gündəliyindəki bu sözlər, şübhəsiz, müəllifin öz sözləridir, onun ədəbi mövqeyini, estetik kredosunu əks etdirir. Və bir müddət əvvəl əsərlərinin oncildliyinin ilk cildlərini vərəqləyərkən bu sözlərə rast gələndə, istər-istəməz düşündüm: Əlibala müəllim yarım əsrlik sənət yolunda yaradıcılığının erkən çağlarında bədii obrazın dili ilə irəli sürdüyü bu prinsiplərə sadiq qalmağı bacarıb, yalnız ürəyinin hökmü, qəlbinin «sifarişi» ilə yazıb, qələm və xalq qarşısında məsuliyyətini bir an da unutmayıb və indi, yaşının ixtiyar vaxtında, yetmişi haqladığı bir zamanda ona tükənməz sevgi bəsləyən milyonlarla oxucusunun qarşısında alnı açıq, üzü ağdır, əlli il bundan qabaq tam fərqli ictimai münasibətlərin, ədəbi meyarların hökm sürdüyü bir şəraitdə yazdığı əsərləri nöqtəsinə belə toxunmadan, «xəcalət çəkmədən» təzədən çap etdirə bilir. Bu isə bədii yaradıcılıqda istedadla şəxsiyyətin vəhdətinin zəruriliyi məsələsini bir daha təsdiq edir. Əlibala müəllimin yaradıcılığı ilə şəxsiyyəti arasında qəribə bir uyğunluq var, onun əsərləri özünə yaman oxşayır – belə bir harmoniyaya nail olmaq isə hər sənətkara nəsib olan xoşbəxtlik deyil. Odur ki, onun yaradıcılığından danışmaq elə özündən danışmaq deməkdir.
Ən əvvəl onu deyim ki, Əlibala Hacızadə bizim ədəbi tənqiddə və ədəbiyyatşünaslıqda həqiqi qiymətini almamış bir yazıçıdır. Mən (deyəsən, elə Əlibala müəllimin özü də) buna hardasa təbii baxıram, çünki o, bədii yaradıcılıqda ideoloji-siyasi prinsiplərə deyil, sırf ədəbi-estetik və mənəvi prinsiplərə əsaslanan bir sənətkardır və onun sovet dövründəki «rəsmi» tənqidin diqqətindən kənarda qalmasında qəribə heç nə yoxdur. Amma yazıçıya qarşı bu nümayişkaranə biganəlik tam qanunauyğun şəkildə geniş oxucu kütləsinin sonsuz məhəbbəti ilə kompensasiya olunurdu – o vaxtlar Əlibala müəllim bizim ən çox oxunan və ən çox çap olunan yazıçımız idi. Maraqlıdır, ədəbiyyatda xəlqilikdən ağız dolusu danışanlar hətta bu fakta da göz yumurdular. Görünür, onlar üçün xəlqilik partiyalılığın yalnız dekorasiyası idi, ona görə də funksioner tənqidçilər xəlqiliyi yaradıcılığının ruhunda, mayasında gəzdirən yazıçıya «ədəbiyyatımızın ögey balası» (ifadə Əlibala Hacızadəyə məxsusdur) kimi baxırdılar.
Mən tam cəsarətlə deyə bilərəm ki, Əlibala Hacızadə ədəbiyyatımızda ötən əsrin 60-cı illərindən özünü aydın şəkildə göstərən bütöv bir təmayülün yaradıcısıdır. Bu təmayülün mahiyyətini və spesifik cəhətlərini anlamaqdan ötrü onu təkcə bizim ədəbiyyatşünaslığın əsaslandığı rus-Avropa estetikası baxımından deyil, həm də (və daha çox) milli mədəniyyətimiz üçün tarixən təbii olan Şərq kontekstində incələmək lazımdır. Bu özünəməxsusluqda bir tərəfdən Əlibala müəllimin ixtisasca şərqşünas olması, Şərq ədəbiyyatına dərindən bələdliyi, digər tərəfdən də onun, ümumiyyətlə, şərqli təbiəti və təfəkkür tərzi az rol oynamamışdır. Və həmin təmayülün yaradıcısı olaraq, Əlibala Hacızadə ədəbiyyatımıza bir sıra yeni mövzular gətirib, üstəlik öz intuisiyası, yazıçı duyumu ilə uzaqgörənliyini təsbit edib. Bunlardan ən başlıcası məşhur «İtkin gəlin» trilogiyası ilə təmsil olunan əfqan mövzusudur. Əfqanıstan adlı ölkənin bizə çox uzaq göründüyü bir zamanda meydana çıxan bu əsər həmin ölkəyə sovet hərbi müdaxiləsindən və Azərbaycanda «əfqanlar» peyda olandan sonra daha böyük populyarlıq qazandı. Bu trilogiyada Əfqanıstan gerçəkliyi, əfqanların milli mentaliteti rasional düşüncəyə əsaslanan politoloji araşdırmalardan daha dəqiq və daha canlı inikasını tapmışdır. Və indi Əfqanıstan məsələsinin beynəlxalq bir problemə çevrildiyi şəraitdə trilogiyanın daha da aktual səsləndiyini sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Trilogiyanın janr və poetikası isə özünəməxsusluğunu başqa bir planda nümayiş etdirdi – ilk Azərbaycan seriallarından biri mərhum Lütfi Məmmədbəyov tərəfindən məhz «İtkin gəlin» əsasında çəkildi.
Əlibala Hacızadənin ədəbiyyatımıza gətirdiyi digər bir mövzu elmi mühitin təsviridir. O, «Təyyarə kölgəsi», «Vəfalım mənim» romanları ilə elm adamlarının bir növ qapalı olan həyatını geniş oxucu kütləsinə çatdırdı. Böyük maraqla qarşılanan bu əsərlər həm də digər yazıçılar üçün örnək rolunu oynadı və bu sahədə sözün həqiqi mənasında Əlibala müəllimin davamçıları meydana gəldi.
1980-ci illərin ikinci yarısında – bütün ölkədə ekstrasensorikaya, paranormal hadisələrə, insan psixikasının sirlərinə marağın gücləndiyi bir şəraitdə Əlibala müəllim «Möcüzə» romanını oxucuların ixtiyarına verdi. Lakin bu əsər həm də o dövrdə baş verən mürəkkəb ictimai proseslərə özünəməxsus bir baxışı əks etdirirdi. Ümumiyyətlə, Əlibala Hacızadənin ictimai gerçəkliyə münasibəti bütün yaradcılığı boyu spesifik çalarlara malik olmuşdur və bu, ayrıca tədqiq olunası bir mövzudur. Yaxşı yadımdadır, Qarabağ hadisələrinin yenicə başlandığı, emosiyaların coşduğu, pafoslu nitqlərin baş alıb getdiyi vaxt Əlibala müəllim sakit, kövrək bir yazı yazmışdı – «Mənim bülbül Qarabağım». Bu, adi məqalə deyildi, Əlibala müəllim sanki yüksək tribunalardan verilən bütün vədlərə rəğmən Qarabağın itirələcəyini əvvəlcədən duyub ona ağı demişdi. Bu yazı həm də dilimizin bütün rənglərini, şəhd-şəkərini ehtiva etmək baxımından diqqəti çəkirdi. Ümumiyyətlə, Əlibala müəllimin bir çox yazılarında şeirlə nəsrin hüdudları itir – bu da onun yüksək poetik istedadının təzahürüdür. Əlibala müəllim həm də gözəl şairdir, nəğmələri dillər əzbəridir – bunu hamı bilir. Lakin mən bir müşahidəmi də qeyd etməyə bilmərəm: son 20-25 ildə poeziyamızda üstün mövqeyə çıxmış ovqat, forma və ifadə tərzi Əlibala müəllimin şeirlərində lap əvvəldən özünü göstərmişdir.
Əlibala Hacızadə təkcə qüdrətli nasir və şair deyil, həm də Füzulinin təbirincə desək, «iki aləmi» – sənət və elm aləmini «müsəxxər eyləmiş» (tutmuş) bir şəxsiyyətdir. Onun XX əsr İran poeziyasının məşhur nümayəndələrindən olan Fərruxi Yəzdiyə həsr olunmuş monoqrafiyası dünya şərqşünaslığında bu böyük şairin həyat və yaradıcılığı haqqında ilk geniş tədqiqatdır. Bundan başqa o, müasir İran romanının tipologiyasına dair fundamental elmi araşdırmanın müəllifidir. Əlibala müəllim həmçinin bir sıra orta əsr mənbələrini dilimizə tərcümə etmişdir.
Əlbəttə, bütün bu ədəbi və elmi uğurların bünövrəsində Əlibala müəllimin bənzərsiz şəxsiyyəti dayanır. Və mən təqribən iyirmi il ərzində onunla az qala hər gün təmasda olan bir insan kimi onun xarakterinin bəzi parlaq cəhətlərini qeyd etməyə bilmərəm. Bunlardan birincisi, Əlibala müəllimin sadəliyi və iddiasızlığıdır. O, ömrü boyu şöhrət və ad-san dalınca qaçmayıb, sadəcə şöhrət özü gəlib onu tapıb. Mənim xüsusi dəyərləndirdiyim ikinci cəhət bizim milli mentalitetimizin az qala ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmiş paxıllıq hissinin Əlibala müəllimə tamamilə yad olmasıdır. O, istər ədəbiyyatda, istərsə də elmdə heç kəsin uğuruna qısqanclıqla yanaşmayıb, əksinə, hər kəsin, illah da gənclərin nailiyyətlərinə ürəkdən sevinib, hamıya kömək etməyə çalışıb. Nəhayət, üçüncüsü, Əlibala müəllimin səmimiyyətidir. O müxtəlif xarakterli insanlarla dostluq etməyi bacarır, həmsöhbəti ilə özü arasında «baryer» yaranmasına imkan vermir, bunun da nəticəsində insanlar dərdlərini ona danışmaqdan, ən məhrəm duyğularını onunla bölüşməkdən çəkinmirlər. Onun bütün bu keyfiyyətlərinin kökündə isə bir amil dayanır – məhəbbət! Əlibala müəllimin varlığı sanki məhəbbətdən yoğrulub – ata-anaya, övlada, qadına, dosta, xalqa, vətənə, insanlığa məhəbbətdən! Əslində hansı mövzuda olursa-olsun, onun əsərlərinin də mayasında məhəbbət dayanır. Bu əsərlərin məhəbbətlə qarşılanmasının əsas səbəbi də elə budur. Və mən əminəm ki, həmin məhəbbət Əlibala Hacızadə yaradıcılığının həmişəyaşarlığını təmin edəcəkdir. Necə ki, özü də bir şeirində deyir:
Ölməzlik – məhəbbət zirvəsindədi,
Məhəbbət – əbədi ömür deməkdi!
Məsiağa Məhəmmədi,
filologiya elmləri namizədi
(«Əlibala Hacızadə - 70» kitabına ön söz, "Baknəşr", 2005)
Belə nəql edirlər ki, imperator sizə – tənha bir adama, özünün ən aşağı mövqeli təbəəsinə, ən uzaq məsafədən imperiya günəşinin qarşısında ikiqat əyilmiş cılız kölgəyə sifariş göndərmişdir; imperator ölüm yatağında şəxsən sizə sifariş göndərmişdir. O, elçiyə əmr etdi ki, yatağının kənarında diz çöksün. Sonra sifarişi çox əhəmiyyətli saydığı üçün elçiyə göstəriş verdi ki, ağzını onun qulağına yaxınlaşdırıb dediklərini təkrar eləsin. Sonra başı ilə təsdiqlədi ki, sifarişi düzgün təkrar olunub. Bəli, onun ölümünün şahidi olmaq üçün toplaşan – arakəsmələr götürülmüşdü və imperiyanın bütün görkəmli şəxsiyyətləri hündür, geniş pilləkənin başında dövrə vurmuşdular – əyanların qarşısında imperator elçiyə getmək əmri verdi.
O cüssəli və yorulmaz şəxs durmadan hərəkət edir, gah bir, gah da digər əli ilə camaat içərisində özünə yol açır, harda maneəyə rast gəlirsə, döşündəki günəşli ordeni göstərir və kimsənin bacarmayacağı bir asanlıqla özünə yol açır. Amma camaat həddən artıq çoxdur, otaqlar da ki, qurtarmaq bilmir. Yəqin ki, onun qarşısında açıq sahə olsaydı, sürətlə qaçardı və siz bir qədər sonra öz qapınızda onun yumruğunun səsini eşidərdiniz. Amma vəziyyət əksinədir və onun bütün səyləri əbəsdir; o hələ daxili qəsrin otaqlarını keçməkdədir ki, heç zaman onların axırına çıxa bilməyəcək. Lap onları başa vursa da, elə bir iş görmüş sayıla bilməz, çünki sonra pillələrin aşağısına qədər enməlidir. Əgər bunu da etmiş olsa, yenə bir şey eləmiş sayılmamalıdır, çünki meydanlardan keçməlidir və meydanlardan sonra onun qarşısında birinci qəsri əhatə edən ikinci, xarici qəsr dayanır; onun isə daha çox pillələri və daha çox meydanları var. Onlardan sonra daha bir qəsr də vardır. Bu minvalla minillər keçəcəkdir. Əgər nəhayətdə o, çıxış qapısına çatsa, – hərçənd bu, çox-çox müşkül bir məsələdir – o zaman hələ dünyanın mərkəzi sayılan və insan qaraltıları ilə dolu olan paytaxt qarşısında dayanır. Heç kəsin oradan kənara çıxmağa qüdrəti yoxdur, o da qalsın bir ölünün sifarişini özü ilə aparanın…
Artıq axşam düşdüyü üçün siz öz evinizin pəncərəsi qırağında oturursunuz və elə bil bütün bu macəranı gerçək bir röyada görürsünüz.
Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi
yaxud
"İPƏKDƏN QƏZİL OLMAZ"
Poeziya yaranandan bəri üç mövzu onun əsasını təşkil edib: ayrılıq, məhəbbət və ölüm. Bu mövzuların bədii yaradıcılığın təməlində durması əslində insanın bir varlıq kimi təbiəti, yaradılışının xarakteri ilə şərtlənib. Həmin şərtlənmə ümumən insanın mahiyyəti və xislətinin istər mifoloji, istər dini, istərsə də elmi-fəlsəfi izahı ilə təsdiq olunur. Və hər şair öz istedadı, başqa sözlə, vücudunda daşıdığı ilahi nurun – çınqının hərarəti səviyyəsində (və dilin məhdud imkanları çərçivəsində) göstərilən mövzuları qələmə alır, onların fərdi ifadəsini, şərhini, açımını və həllini təqdim edir. Nəticə etibarilə həmin mövzular heç zaman və heç bir şairin yaradıcılığında ifadə potensiyasını tükəndirmir, qəti həllini tapmır və ona görə də əbədi mövzular statusunda yaşayaraq, dünyanın sonuncu şairinə doğru yolunu davam etdirir.
ŞAİR VƏ «YALAN DÜNYA»
Bu mövzuların çözümünə yönəlmiş poeziya aprior olaraq, dünya ilə antitezaya girir: ayrılıq – insanların fani dünyaya bağlılığına (sufi şairlərin «təəllüq» dedikləri şeyə), məhəbbət – ictimai birgəyaşayışa əsaslanan dünyadakı nifrət və ədavətə, nəhayət, ölüm – cismani həyat ehtirasına (Şəhriyar demiş, insanın qəbri görə-görə dünyadan həmişəlik şadlıq ummaq cəhdinə), mənası-məzmunu ötəri həzzi və müvəqqəti mövcudluğu təmin etmək uğrunda savaşdan və daimi iztirabdan ibarət olan ömrə qarşı dayanır. Poeziya – dünya içində dünya deyil, dünyaya qarşı duran dünyadır. Onun əbədi müxalifət funksiyası da buradan doğur. Bu funksiyanı müxalifət anlayışının dar mənasında konkretləşdirmək istəsək, deməliyik ki, heç bir ictimai sistem, sosial həyatın istənilən formada təşkili poeziyanın kamillik və harmoniya idealına uyğun gəlmir və gələ də bilməz. Çünki həmin idealın bu dünyaya yox, başqa bir aləmə dəxli var:
Şairin aləmi ölməz, ona aləmdə zaval yox,
Arzular orda nə xatırlaya imkandı, mahal yox,
Baği-cənnət kimi orda «bu haramdır, bu halal» yox,
O məhəbbətdə məlal yox,
Orda haldır, daha qal yox.
Klassik şeirimizdə «dünya» sözü sabit şəkildə «din» məfhumunun (ruhani, mənəvi həyat kimi ümumi anlamda) antonimi kimi işlədilir. Bir də həmin sözün «dəni» (alçaq) kəlməsindən çıxarılan poetik etimologiyası verilir. Belə olduğu halda ruhani başlanğıca, ülvi aləmə, mənəvi dünyaya bağlı olan şair bu «alçaq» dünyanı – «qilü-qal» və «halal-haram» dünyasını qəbul edə, «dünya adamı» ola bilməz.
«Fərzanələrin atdığı, divanələrin qapıb tutduğu» bu dünyada şair yaddır, qəribdir:
… Bilmirəm hardayam, bura haradır,
Ev-eşik yad gəlir hələ gözümə,
Elə bil qalmışam keçənlərdə…
«Keçənlər» heç də fərdi həyatın hansısa keçilmiş mərhələsi deyil, uzaq, çox uzaq bir keçmişdir – klassik şeirdə «ələst məclisi» kimi xatırlanan bir zamandır. Bu həsrət, bu nostalji hissi şairin «dünya duracaq yer deyil» (Nəsimi) qənaətini gücləndirir, ondan xilas olmaq şövqü doğurur:
Heydərbaba, gül qönçəsi xəndandı,
Amma heyif, ürək qəzası qandı,
Zindəganlıq bir qaranlıq zindandı,
Bu zindanın dərbçəsin açan yox,
Bu darlıqdan bir qurtulub qaçan yox.
«Gözünə qəmdən bir eynək taxan» dünya ilə sazişin bütün hallarda mümkünsüzlüyünü yaxşı anlayan Şəhriyar:
Çağır, Vurğun, çağır, qopsun bu gün aləmdə tufanlar,
Dağılsın məhvəri-aləm, kökündən tarimar olsun!
- deyən Səməd Vurğunun ardınca, dünyaya münasibətini:
Yaman qurğu yığılaydın,
Tufanlarda boğulaydın,
Nolaydı bir dağılaydın,
Bizi dərdə salan dünya!
- şəklində qətiləşdirir.
ZƏMANƏMİZ: TƏMƏDDÜN VƏ SİYASƏT
Dünyaya belə münasibət heç də şairin öz həmnövlərinin – dünya əhlinin həyatına, yaşayış uğrunda savaşının gedişi və nəticələrinə nüfuzunu istisna etmir. Və bu hal poeziyanın əsas mövzu dairəsi barədə yuxarıdakı tezisin inkarı kimi başa düşülməməlidir – dünyadakı gerçəkliyin təsviri və qiymətləndirilməsi poeziyanın əzəli və əbədi mövzularının şərhində vasitə və üsuldur, son nəticədə dünyaya qarşı düran poeziyanın özünütəsdiqinə xidmət edir. İkinci bir tərəfdən, nəzərə almalıyıq ki, orta əsr şairlərindən fərqli olaraq, müasir dövr şairinin «üzlət guşəsini seçmək», «inzivaya çəkilmək» imkanları xeyli dərəcədə məhduddur. Bu da zəmanəmizin xarakterindən irəli gələn məhdudiyyətdir. Şəhriyar həmin xarakteri şərtləndirən iki amili – Təməddün və Siyasəti – xüsusi vurğulayır. Qeyd edək ki, həmin amillər elmi baxımdan da müasir tarixi prosesin tipologiyasınını müəyyənləşdirən faktorlar kimi qiymətləndirilir.
Şəhriyar «təməddün» dedikdə, çağdaş texnoloji sivilizasiyanı və ya bizim «elmi-texniki inqilab» adlandırdığımız («inqilab» sözu burada lap yerinə düşüb) hadisəni nəzərdə tutur. Şair bir vaxtlar bəşəriyyətin şövq və ümidlə qarşıladığı («Təməddünun uyduq yalan sözünə») texniki ixtiraların, texnoloji yeniliklərin istər qlobal nəticələrini, istərsə də gündəlik həyat və məişətdə doğurduğu problemləri qələmə alır:
Silo dair olalı hər nə dəyirman yığışıldı,
Amma xalis təmiz ünlar da dəyirman ilə getdi…
Hava insanı boğur, baş-başa «qaz-karbonik» olmuş,
Yel də əsmir, elə bil yel də Süleyman ilə getdi.
və ya :
Təməddünün gözü görüm kor olsun,
Ağzındakı şirin şərbət şor olsun.
Bal da yesə, zəhər olsun, çor olsun,
Ağzımızın dadın qapıb apardı,
Ürəkləri çəkib kökdən qopardı.
Şairin təməddünə mənfi münasibətini doğuran, ilk növbədə, onun məhz bu «kökdən qoparmaq» keyfiyyətidir. Belə ki, təməddün təkcə müxtəlif ekoloji fəlakətlər və xəstəliklər törətmir, insanı öz kökündən – təbiətdən ayırmaqla («Maşın bizi təbiətdən ayırıb, Mürdəşirə verim belə maşını») son nəticədə onun mahiyyətinin dəyişməsinə gətirib çıxarır. Əslində əsrimizin simasını müəyyənləşdirən ikinci amil – Siyasət də həmin dəyişikliklə şərtlənir. Belə ki, elmi-texniki inqilab əsrində yalnız təbiətə və ayrı-ayrı fərdlərə deyil, bütöv ölkələrə, xalqlara, millətlərə istehlakçı münasibət formalaşır.
İndi bəşər ac qurd təkin uduxub,
Çömbələnti göz qıcırdıb duruxub,
Baxırlar ki, görsünlər kim sınıxıb,
Tökülsünlər onun leşin yırtsınlar,
Hərə bir diş ənsəsindən qırtsınlar.
Bu siyasətin (geosiyasətin) texnologiyasını da yaxşı başa düşən Şəhriyar əsrimizdə istər bütövlükdə dünyada, istərsə də ayrı-ayrı xalqların taleyində baş vermiş hadisələrin kökündə duran həmin amili səciyyələndirmək üçün şeirlərində daim bir anlayışdan – Şeytan obrazından istifadə edir:
Biz millətin var harası?
Hardan sağalsın yarası?
Öz Şeytanı, öz barası
Ona deyir: «Qaç çaparı!»
Buna deyir: «Vur şikarı!»…
Köməkləşən gedir maha
Bizə kömək yoxdur daha,
Bizimki qalmış Allaha,
Şeytan quluymuş şahımız…
Beləcə Şəhriyar bir vaxtlar Hüseyn Cavidin irəli sürdüyü: «Təməddünün sonu vəhşətmidir?» sualına müsbət cavab vermiş olur.
MİLLİ DƏRDLƏR: «NƏDİR AXI BU MILLƏTİN GÜNAHI?»
Dünyada gedən proseslərin kökündə, özülündə dayanan amilləri iti fəhmi, dərin zəkası ilə analyan Şəhriyar «inkişaf etmiş ölkələrin» texnoloji hücumuna məruz qalan, geosiyasət obyektinə çevrilən ölkəsinin dərdlərini də yaxşı bilir. Şairin:
Obalar şairiyəm, dərdimizi
Duyuram, çox da dərin duyğudu bu
- sözləri onun yaradıcılığı ilə tam təsdiq olunur. Şəhriyar zaman-zaman xalqının başına gətirilən oyunları həm ürək ağrısı ilə, həm də bu oyunların mahiyyətini və mexanizmini açacaq bir tərzdə qələmə almışdır:
Kim qaldı ki, bizə buğun burmadı,
Altdan-altdan bizə kələk qurmadı,
Bir mərd oğul bizə havar durmadı.
Şeytanları qucaqlayıb gəzdiz siz,
İnsanları ayaqlayıb əzdiz siz.
Lakin ən mühümü budur ki, Şəhriyarın yazdıqları təkcə o vaxtkı İran gerçəkliyinə deyil, bütövlükdə əksər müsəlman ölkələrindəki vəziyyətə güzgü tutur. Misal üçün:
Çörək qəmi çıxıb xalqın ayına,
Hər kəs qalıb öz canının hayına…
və ya:
Gör necə qızları, övrətləri saillıq edirlər,
Millətin namusudur, fırlanır övbaş arasında.
yaxud:
İndi gərək, Amerikadan dən gələ,
Çörək gedə, Fransadan pən gələ,
Dən-düşümüz Sued, Norvejdən gələ,
Gəlməsə bir gün acımızdan ölək
Qapış-qapış bir çörəyi min bölək.
və s.
Məhz bu keyfiyyət Şəhriyarı milli hüdudlardan çıxarıb ümumşərq şairi edir və ona qoca Şərqin ən böyük dahiləri ilə bir sarıda dayanmaq haqqı qazandırır. Şəhriyarı Azərbaycan sovet şairlərindən fərqləndirən, yüksəyə qaldıran və müasirimiz olduğu halda, onun yaradıcılığına klassik mahiyyət bəxş edən xüsusiyyət də budur.
«KEÇƏK YENƏ MƏHƏBBƏTİN SÖZÜNƏ»
Bir daha qeyd edək ki, Şəhriyarın dünyada baş verən hadisələri təhlil edib, ictimai, siyasi, milli məsələlərdən bəhs açması heç də onun şairlik dünyasından çıxıb bu dünya işlərinə qarışması, başqa sözlə, siyasətlə məşğul olması demək deyil. Bizim ictimai-siyasi həyata «fəal» müdaxilə edib bu mövzularda yazmaqla şəxsi mənfəət əldə etməyə çalışan, milli dərdlərlə, xalqın inamı ilə alver edən bir çox şairlərdən fərqli olaraq, burada Şəhriyarın mövqeyi tam qərəzsiz, obyektiv mahiyyət daşıyır və elə həmin mövqeyin sayəsində onun bu mövzudakı şeirlərində zəmanəsini dəqiq səciyyələndirmək, ən mühüm detalları qabarıq təqdim etmək keyfiyyəti meydana çıxır. Çünki bu şeirlər kənar və təmənnasız bir müşahidəçinin qələmindən çıxıb. Bu həlledici amilə şair özü də işarə edib:
Mənim yolum məhəbbət caddəsiydi,
Son sözlərim haqqın iradəsiydi,
Məhəbbətin risalət vədəsiydi,
Yoxsa məndə bir kəs ilə qərəz yox,
Siyasət – «qərəz» və «mərəz»dirsə, siyasətçi şair – absurddur, nonsensdir, çünki siyasət adamı olmaq dünya əhli olmağın kulminasiyasıdır, ifrat həddidir. Bu isə şairliyin dünyaya qarşı durmaq missiyası ilə bir araya sığışan şey deyil. Necə ki, ustad buyurur:
Məndən də nə zalım çıxar, oğlum, nə qisasçı,
Bir dəfə bunu qan ki, ipəkdən qəzil olmaz!
Şah bir müddət idi ki, Sürəyya İsfəndiyaridən ayrılmışdı və tək yaşayırdı. İranın kədərli kraliçası kimi şöhrət tapan Sürəyya İsfəndiyari şahdan ayrılandan sonra milliyyətcə alman olan anası ilə birlikdə İranı tərk etmiş və Parisdə məskunlaşmışdı. Bu da taleyin heyrətamiz oyunlarından biri idi ki, İran şahının xanımını Parisə göndərmiş və Parisdən bir iranlı qızı Tehrana gətirmişdi ki, şahın yeni xanımı olsun!
Fərəhin Şahnaz xanımın görüşünə getməsi məsələsində hamılıqla razılığa gəlsək də, mən Hafiz Şiraziyə həddən artıq inandığım üçün yerimdən qalxdım və taxçadan İranın bu məşhur şairinin divanını götürüb fal açdım, bu beyt çıxdı:
Kim bu işrəti çəkməsə, ömürlük qalar nakam,
Kim bu məclisə gəlməsə, həyatı olar haram.
Ərdəşir Zahidi həyat yoldaşı Şahnaz xanımla Kərəc yaxınlığında yerləşən Hesarək kəndindəki bir villada yaşayırdı.
Görüşün təyin edildiyi gün Fərəh sadə və qızlara xas bir paltar geyinib çox adi qiyafədə şahın böyük qızının yanına getdi. O hardan biləydi ki, tezliklə Şahnaz xanım onun qızlığı olacaq! Həmin gün axşam saat beş radələrində Xarici İşlər Nazirliyinə məxsus sürməyi rəngli bir avtomobil bizim evimizin qarşısına gəldi və Fərəh Ərdəşir Zahidinin göndərdiyi bu maşında Şahnaz xanımın evinə yollandı.
Şahnaz xanımla Fərəh arasında adi bir görüş olmuşdu. Sonralar Fərəh mənə danışmışdı ki, bu görüşdə şahın qızı ona çoxlu suallar verib, onun fikirlərini və baxışlarını dərindən öyrənməyə çalışıb. Ümumən Fərəh Şahnaz xanıma yaxşı təsir bağışlamışdı və onlar səmimi dostlara çevrilmişdilər; belə ki, aprel-may aylarında onların görüşləri daha üç dəfə təkrarlanmışdı. Sonuncu görüşdə əlahəzrət şah qabaqcadan xəbərdarlıq etmədən Hesarəkə gəlmiş, qızının xudmani qonaqlığında iştirak etmiş və Fərəhlə tanış olmuşdu. Yadımdadır ki, həmin gün Fərəh mənim tikdiyim püstəyi rəngli donunu geymişdi. Fərəh bu görüşdən çox həyəcanlı qayıtmışdı, bilmirdi söhbətə hardan başlasın və təəssüratını bizə necə çatdırsın.
Fərəh danışırdı ki, mən Şahnaz xanımla hovuzun kənarında gəzişib ordan-burdan söhbət edirdim. Birdən xidmətçilər qorxmuş və çaşmış halda xəbər verdilər ki, əlahəzrət təşrif gətirib. Fərəh deyirdi: «Ürəyim bərk çırpınırdı. Çalışırdım ki, əlahəzrətlə münasibətdə olduğum kimi görünüm, danışığım və hərəkətlərim təbii olsun, süni təsir bağışlamasın. Bir dəfə şahı Parisdə oxuyan iranlı tələbələrlə görüşdə uzaqdan görmüşdüm. Bu həmin şah idi ki, mən bir neçə dəfə onun əleyhinə nümayişlərdə iştirak etmişdim və indi onu yaxından görmək imkanı qazanmışdım. Şahla söhbətimizin ilk cümləsi hələ də yadımdadır. Şah məndən soruşdu: «Harada oxuyursunuz?» Mən dedim ki, təhsilimin son günlərini keçirirəm və Paris Politexnik İnstitutundan məzun olmaq üçün diplom işi hazırlamaqla məşğulam. Bu cümlələrlə bizim tanışlığımız başlandı və söhbətin bir neçə dəqiqəsi mənim Parisdəki təhsilimə həsr olundu...
Şah mənimlə son dərəcə lütfkar davranırdı və mən onun səmimi söhbətinin güclü təsiri altına düşmüşdüm. O vaxta qədər yatsam yuxuma da girməzdi ki, bir gün şahın yanında əyləşib onunla üzbəsurət söhbət edəcəyəm. Amma indi görürdüm ki, şah da başqaları kimi adi insandır və onun istəkləri də o biri insanlarınkına bənzəyir.
Mən şahla söhbətin asan bir şey olduğunu görüb sözlərimi açıq dedim və fikirlərimi bəzək-düzəksiz ifadə etdim...»
Biz yalnız Fərəhin Məhəmmədrza ilə izdivacından sonra o günkü görüşün təsadüfi olmadığını başa düşdük. Sonralar şah özü əhvalatı belə danışırdı: «Bir gün qızım Şahnaz gözləri sevincdən parlayan bir halda mənim yanıma gəlib bildirdi ki, o və əri Ərdəşir Zahidi Fərəh Diba adlı cavan bir qızla tanış olublar və belə hesab edirlər ki, həmin qız hər cəhətdən mənim həyat yoldaşım olmağa və İranın birinci xanımı məqamını tutmağa layiqdir. Qızım və kürəkənim Fərəhi şam yeməyinə dəvət etmişdilər, mən də onların təkidi ilə həmin ziyafətə getdim. Fərəhlə tanış olub söhbət edəndən sonra məlum oldu ki, əksər məsələlərdə bizim fikirlərimiz üst-üstə düşür...»
Fərəhin Məhəmmədrza ilə görüşləri bir neçə dəfə təkrarlandı. Bir gün növbəti belə görüşdən qayıdan Fərəh bizi heyrətə salıb dedi: «Bu gün əlahəzrət açıq-aşkar mənə evlənməyi təklif etdi». Mən soruşdum: «Bəs sən nə cavab verdin?» Fərəh dilləndi: «Məlum məsələdir - məmnuniyyətlə bu təklifi qəbul etdim!»
Hər bir ananın son arzusu qızını gəlin görmək və onu bəxtinə düşən ocağa köçürməkdir. Bizim həyatımız çoxlu çətinliklər nəticəsində əvvəldən dəyişkən şəraitdə keçdiyindən və eləcə də qızım Fransaya getməklə avropasayağı tərbiyəyə yiyələndiyindən, mən digər iranlı analar kimi onun üçün cehiz tədarük etməmişdim. Yalnız bir neçə ay bundan qabaq onun Kərim Paşa Bahaduri ilə evlənmək istəyindən xəbər tutmuşdum və güman edirdim ki, Kərim Paşa Bahaduri mənim gələcək kürəkənim olacaq. Heç vaxt ağlıma belə gətirməzdim ki, ölkə padşahının qaynanası olacağam. İndi nə etməliydim? Mən həyatım boyu heç vaxt əyan-əşrəflə oturub-durmamışdım və onların məclislərində iştirak etməmişdim. İndi məmləkətin şahı və Pəhləvilər ailəsi ilə necə münasibət quracaqdım? Qızımın toyu üçün nə etməliydim? Necə cehiz hazırlamalıydım? Dərziliklə güzəranını keçirən dul bir qadın şahın evinə layiq cehiz verə bilərmi?
Fikir-xəyal sel kimi beynimi bürümüşdü...
Bütün bu hadisələr bir aydan da az müddətdə baş verdi. Eynən ildırım sürətilə! Və biz özümüzə gəlməmiş hər şey ciddi şəkil aldı. Əvvəlcə əlahəzrət Fərəhə açarı qızıldan olan bir «Kraysler» avtomobili bağışladı. Bu, onun gələcək həyat yoldaşına ilk töhfəsi idi. Sonra şah Fərəhə bir brilyant boyunbağı hədiyyə etdi. Biz bu bahalı hədiyyələr müqabilində şaha nə bağışlaya bilərdik? Mən iranlıların adət-ənənəsinə uyğun olaraq gələcək kürəkənimə layiqli bir hədiyyə verməliydim. Amma şaha layiq olan hədiyyə mənim imkanım xaricində idi. Qızım özünün çəkdiyi, Dəmavəndin zirvəsini və Dərbəndin mənzərəsini əks etdirən iki şəkli çərçivəyə salıb gələcək həyat yoldaşına bağışladı.
Deməliyəm ki, mən o vaxta qədər şahı görməmişdim. Nəhayət, bir gün Fərəh bildirdi ki, əlahəzrət məni və qardaşım Məhəmmədəlini Sədabad sarayına şam yeməyinə dəvət edib. Səhv etmirəmsə, 1959-cu il may ayının axırları idi. Biz şahın görüşünə yollandıq. Özümü bir qədər itirmişdim. Maşın şah iqamətgahının həyətinə daxil olub ağ rəngli sarayın qarşısında dayananda xidmətçilərdən biri irəli çıxaraq maşının arxa qapısını açdı ki, mən və Fərəh düşək. Amma mən dizlərimin taqətsiz olduğunu hiss edib maşından düşə bilmədim. Maşının qabaq oturacağında əyləşmiş və bizdən əvvəl maşından düşmüş qardaşım mənim ləngidiyimi görüb yaxın gəldi və mənim əlimdən tutub ehmalca maşından düşürdü.
Sədabad sarayı Təcriş meydanının şimalında yerləşirdi, onun bir tərəfi Dərbənd meydanına, digər tərəfi Mənzəriyyəyə, qalan tərəfləri isə Əlbürz dağ silsiləsinin cənubuna və Şahabada çatırdı. Mən o vaxta qədər bir neçə dəfə Dərbənd meydanına gəzməyə getmişdim, amma heç zaman ağlıma gətirməmişdim ki, haçansa Sədabad sarayının qonağı olacağam. Qızım şaha ərə gedəndən sonra bildim ki, bu, təkcə bir saray deyil, bir neçə uca və gözəl saraydan ibarət kompleks imiş.
Gözəl bir gün idi. Bülbüllərin cəh-cəhi, qumruların nəğməsi, digər quşların səsi Sədabad sarayının geniş həyətini başına götürmüşdü. Sarayın qarşısında kifayət qədər böyük bir hovuz vardı və ətrafındakı sərv ağacları ona xüsusi gözəllik verirdi.
Mən heyrət içərisində ətrafdakı mənzərəni seyr edirdim. Gözəl hava və quşların nəğməsi məni özümdən alıb uzaqlara aparmışdı. Birdən gördüm ki, Məhəmmədrza ilə Şahnaz bizə doğru gəlirlər.
Şah bu qızı hədsiz bir məhəbbətlə sevirdi. Şahnaz gözəl, dəyanətli və təmiz qəlbli bir qız idi. O, yüksək əxlaqi keyfiyyətləri ilə Pəhləvilər ailəsinin digər üzvlərindən fərqlənirdi. Deməliyəm ki, kifayət dərəcədə dindar idi və elə bu səbəbdən qonaqlıqlarda və gecə ziyafətlərində iştirakdan imtina edib tədricən guşənişin oldu. Onun Ərdəşirdən ayrılmasının səbəbi də, hamının bildiyi kimi, ərinin əxlaqından narazılığı olmuşdu. Mən bu barədə sonra danışacağam, indi isə icazə verin, gələcək kürəkənimlə ilk görüşüm haqqında söhbət edim.
Məhəmmədrza irəli gəldi, Fərəh ona əl uzadıb məni təqdim elədi. Mən əvvəlcədən məşq etdiyim bütün hərəkətləri unutdum, o cümlədən, şaha əl verərkən qaydaya görə dizlərimi qatlamağı yaddan çıxartdım.
Məhəmmədrza mənimlə və qardaşım Məhəmmədəli ilə ehtiramla görüşdü. Sonra biz hamımız saraya daxil olduq.
Məhəmmədrza bir qədər söhbət elədi. Mən onun danışığından belə başa düşdüm ki, Fərəh bizim bütün həyatımızı artırıb-əskiltmədən ona nəql edib və mənim şaha deməyə artıq sözüm qalmayıb.
Məhəmmədrza bildirdi ki, Fərəhlə evlənmək niyyətindədir və Fərəhin arzusuna uyğun olaraq, bu axşam bu məsələni mənimlə müzakirə etmək və mənim rəyimi öyrənmək istəyir.
Mən dedim ki, söz şahındır və hər şey əlahəzrətin istədiyi kimi olmalıdır. Sonra Hafizin divanına baxıb fal açmağımı ona danışdım. Şah çox sevindi və bir neçə dəfə soruşdu: «Doğrudan? Doğrudan o beyt çıxdı?!» Mən Hafizə həddən artıq inandığımdan söz açanda şah göstəriş verdi ki, Hafizin divanını gətirsinlər və mən yenidən onun hüzurunda fal açım. Bu dəfə də yaxşı beyt çıxacağına əmin deyildim, amma şahın bu uşaqcasına istəyini yerinə yetirməyə bilməzdim, odur ki, buna hazır olduğumu bildirdim. Bir neçə dəqiqədən sonra xidmətçi Hafizin divanını gətirdi. Mən Hafizin uca ruhuna salam-dua göndərib fatihə oxuyub imdad dilədim ki, mənim abrımı qorusun və elə beytlər çıxsın ki, bu məclisin növrağı pozulmasın, əksinə, sevinc və şadlığı daha da artsın. Hafizin divanını açan kimi yenə əvvəlki beyt çıxdı və mən dərhal onu şaha oxudum. Şah bir neçə dəfə: «Qəribədir! Qəribədir!» - dedi. Şaha söylədim ki, Hafizə birinci dəfə müraciət edəndə də bu beyt çıxmışdı və bu mənim üçün də çox qəribədir.
Bir neçə dəqiqədən sonra Əşrəf xanım da bizə qoşuldu. Mənim üçün o vaxta qədər yaxından görmədiyim bu bacı-qardaşın hərəkət və davranışlarındakı oxşarlıq çox maraqlı idi. Şah məni ona təqdim edib dedi ki, bu, İranın birinci xanımı olacaq Fərəhin anasıdır. Mən başa düşdüm ki, Əşrəf xanım o günə qədər Fərəhi görməsə də, şahın qızımla tanışlığından xəbərdardır. Sonra şah dedi ki, gələcək gəlini ilə yaxından tanış olmaq üçün anası Tacülmüluk xanım da şam yeməyində iştirak edəcək.
Əşrəf sakitcə oturmuşdu, bizim danışıqlarımızı dinləyir və heç bir fikir bildirmirdi.
Şah qardaşıma məşğuliyyəti ilə bağlı sual verdi. Qardaşım bildirdi ki, bir neçə şəriki ilə bir tikinti şirkətini idarə edir və hal-hazırda Mehrabad aerodromunun asfalt zolağının çəkilməsi ilə məşğuldurlar. Şah qardaşıma dedi ki, Fərəhdən eşitdiyimə görə, siz onun Fransada oxuması üçün çox əziyyət çəkmiş, onun tərbiyəsində mühüm rol oynamısınız. Məhəmmədəli təvazökarlıqla cavab verdi ki, bizim hər ikimizin əziyyətini bacım çəkib və mən bütün uğurlarıma görə fədakar bacıma borcluyam. Şah üzünü mənə tutub soruşdu: «Eşitmişəm ki, siz rəştlisiniz. Rəşt camaatı çox yaxşı və mədəni camaatdır». Mən bu sözlərə görə şaha təşəkkürümü bidirdim. Məhəmmədrza yenidən dilləndi: «Atam bir müddət Rəştdəki kazak korpusunda xidmət etmişdi və Rəştdə yaşadığı dövrü həmişə yaxşılıqla xatırlayırdı». Mərhum əlahəzrətin adı çəkilən kimi hərə onun haqqında bir neçə kəlmə xoş söz dedi. Məhəmmədəli söylədi ki, Rza şah Pəhləvi limanına baxmağa gələndə orda imiş və mərhum əlahəzrəti yaxından görübmüş. Sonra o, bir qədər şahın xüsusi gəmisinin Rəhləvi limanına gəlməsi ilə bağlı xatirələrini danışdı ki, bu da şahla Əşrəfin hədsiz sevincinə səbəb oldu. O ana qədər susan Əşrəf danışmağa başladı və atası ilə birlikdə xüsusi gəmidə Pəhləvi limanına getməsi, orada xüsusi sarayda qalması ilə bağlı xatirələrini ətraflı nəql elədi. Beləcə bir də gördük ki, qonaqlıq məclisi xatirələr məclisinə çevrilib və hamı Rza şahı tərifləmək yarışına girib.
Fərəh söhbətin mövzusunu dəyişmək üçün Məhəmmədrzaya dedi: «Əgər əlahəzrət icazə versəydi, diplom işimi instituta təhvil vermək, işlərimi yekunlaşdırmaq və Parisdəki şeylərimi yığışdırmaq üçün Fransaya gedərdim». Şah bu fikri razılıqla qarşılayıb dedi: «Məsələ burasındadır ki, Şəms xanım da Avropaya getməyə hazırlaşır. Mən elə edərəm ki, birlikdə Fransaya gedib həm şəxsi işlərinizi yoluna qoyarsınız, həm də nikah və toy üçün lazım olan şeyləri alarsınız».
Söhbət burada kəsildi, çünki elan etdilər ki, şahın anası təşrif gətirib. Biz hamımız şahın anasına hörmət əlaməti olaraq, ayağa qalxıb sıraya düzüldük.
Məhəmmədrza irəli gedib Tacülmüluk xanımı qucaqladı və ana-oğul bir müddət qucaqlaşmış halda qalıb öpüşdülər. Məhəmmədrza boydan anasına oxşamışdı – Rza şah uca qamətli, Məhəmmədrza isə alçaq boylu idi.
Şahın anası Əşrəf xanımla da eyni hərarətlə qucaqlaşıb öpüşdü. Şahnaz xanım da irəli gedib əvvəlcə nənəsinin əlini, sonra üzünü öpdü.
Şahın anası cəvahirlərlə bəzənmiş dəbdəbəli bir libas geyinmişdi və daş-qaşının parıltısı adamın gözlərini qamaşdırırdı. O, həmişəki yerində oturandan sonra Məhəmmədəli irəli gedib onun əlini öpdü. Mən də yaxınlaşıb ehtiramımı bildirdim. Sonra Fərəh irəli gedib ona əl verdi.
Yazıq arvad sümüklərindəki, xüsusən dizlərindəki ağrılardan əziyyət çəkirdi və mənə elə gəlir ki, bunun əsas səbəbi onun çəkisinin ağırlığı idi.
Məhəmmədrza bizi təqdim edib dedi ki, bu, haqqında sizə danışdığım Fərəh Diba, bunlar isə onun anası və dayısıdır. Şahın anası bir söz demədən bizi başdan-ayağa süzdü.
Tacülmüluk xanımın gəlişindən bir neçə dəqiqə keçmişdi ki, əlahəzrət xidmətçilərdən soruşdu: «Şam yeməyi hazırdırmı?» Müsbət cavab aldıqda, bizi şam yemək üçün xüsusi salona dəvət etdi.
Şah anasının qoluna girib qabağa düşdü, Fərəh, Şahnaz və Əşrəf onların dalınca, Məhəmmədəli ilə mən isə onların yanı ilə hərəkət edib şam yemək üçün dəbdəbəli bir salona daxil olduq. Yemək masası arxasında Məhəmmədrza ilə Fərəh arasında qısa söhbət oldu. Məhəmmədrza dedi ki, toy üçün lazım olan şeylərin İrana göndərilməsini İranın Parisdəki səfirliyinə həvalə edəcək. Qərar belə oldu ki, Fərəh Parisdə nə istəsə alsın və aldığı şeylərin hesabını səfirliyə təqdim etsin, səfirlik də alınmış malların pulunu ödəyib onları Tehrana göndərsin.
Şam yeməyindən sonra qəhvə və çay içmək üçün başqa bir salona keçəndə İranın iki məşhur müğənnisinin və İran radiosu çalğıçılar ansamblının orada olduğunu görüb heyrətləndim. Özü də bunlar mənim çox sevdiyim müğənnilər idi. Musiqiçilər ehtiram əlaməti olaraq ikiqat əyildilər. Məşhur caz müğənnisi Viqən və digər tanınmış müğənni Puran Şapuri irəli çıxıb əlahəzrətin, anasının, Əşrəf xanımın və Şahnaz xanımın əllərini öpdülər, mənə, Fərəhə və qardaşıma da təzim etdilər. Onlar bilmirdilər ki, qarşılarında dayanan, saçlarını arxada yığmış bu arıq qız bir il keçməmiş ölkənin birinci xanımı olacaq.
Bizə çay və qəhvə gətirdilər, musiqiçilər də öz işlərinə başladılar. Viqənlə Puran Şapuri birlikdə bir neçə mahnı oxuyub bizi feyzyab etdilər.
Məhəmmədrza musiqini hədsiz dərəcədə çox sevirdi və nə qədər ki, İranda idi, onun musiqi gecələrinin ardı-arası kəsilmək bilmirdi. 1960-cı ildə Niyavəran sarayının tikintisi başlayanda, şah göstəriş verdi ki, orada filmlərə baxmaq və konsertlər təşkil etmək üçün xüsusi bir zal da tiksinlər. Məhəmmədrza caz musiqisinin vurğunu idi və bu sahədə onun sevimli müğənnisi Frenk Sinatra idi ki, həm də şahın ən yaxın dostlarından sayılırdı. Fərəh isə uzun müddət Parisdə yaşadığından fransız mədəniyyətini dərindən mənimsəmişdi və fransız müğənnilərinin əksəriyyətini bəyənirdi. Bu müğənnilərin bir çoxu, o cümlədən, Co Dassen Fərəhin dəvəti ilə dəfələrlə Tehrana gəlmişdi.
O gecənin xatirəsi heç vaxt yadımdan çıxmaz. Əgər desəm ki, bu, həyatımın ən gözəl gecəsiydi, mübaliğə etmiş olmaram.
Əlbəttə, şahın anasının davranışı qətiyyən xoşuma gəlmədi və Tacülmüluk xanımın sonrakı hərəkətləri həmişə ondan gen gəzməyimə səbəb oldu. Sirr deyil və hamı bilir ki, mənimki Tacülmüluk xanımla heç vaxt tutmadı. Tacülmüluk olduqca təkəbbürlü idi və ətrafındakılara həqarətlə baxırdı. O, Məhəmmədrza üzərində böyük təsiri olmasından ləzzət alırdı və öz davranışı ilə ailənin bütün üzvlərinə anlatmağa çalışırdı ki, Pəhləvi nəslində birinci şəxs odur. Artıq rəhmətə getdiyindən onun barəsində bundan artıq danışmağı düzgün saymıram. Yalnız bunu əlavə etməliyəm ki, Pəhləvi səltənətini «quran» məhz Tacülmüluk xanım olmuşdu. Əri bu məsələni bilirdi, amma indi o, həyatda olmadığından Tacülmüluk xanım istəyirdi ki, hamı ailənin indiki məqamına görə Rza şahın xanımı kimi ona minnətdar olsun. Bəzən o əsəbiləşəndə hətta Məhəmmədrzaya deyirdi: «Əgər atan olmasaydı, indi sən heç kim idin!» Onun tam səmimi münasibətdə olduğu yeganə şəxs Əşrəf xanım idi. O, Əşrəfi həqiqətən ürəkdən sevirdi və ona məhəbbətində hətta ifrata varırdı.
Beləcə Parisdəki tələbəliyi dövründə Tudə partiyasının üzvü olub şahın hakimiyyətinə qarşı fəaliyyət göstərən, nümayişlərdə iştirak edən bir qız İran şahının nişanlısı oldu. Bir neçə həftə bundan əvvəl ölkədən çıxmasına icazə verilməyən, Fransaya qayıtmaq hüququ olmayan bir qız indi xüsusi təyyarədə diplomatik pasportla Parisə yollandı ki, öz toyu üçün alış-veriş etsin!
Bəs Ərdəşir Zahidi ilə Şahnaz xanım nə üçün irəli durub şaha həyat yoldaşı olacaq bir qız axtarışına çıxmışdılar?
Sürəyya şahdan ayrılıb İranı tərk edəndən sonra (deyirdilər ki, onun boşanmasının əsas səbəbi Əşrəflə Şəmsin onun şəxsi həyatına müdaxilə etmələri olub) Məhəmmədrzanın yaxınlarından hər biri çalışırdı ki, ona həyat yoldaşı olacaq bir qız tapsın və bu yolla şaha təsir imkanı qazansın. Şahın anası öz bacısı qızını təklif etmişdi, amma Məhəmmədrza həmin qızla bir müddət ünsiyyətdə olub onu özünə münasib bilməmişdi və Giti Xətir adlı bu qızı xeyli kapitalla İtaliyaya göndərmişdi. Giti Fərəhlə Məhəmmədrzanın izdivacından sonra İrana gəldi və İranın İtaliyadakı səfiri Əlinağı Ənsarla əlaqədə olduğundan onun Kərəc yaxınlığındakı Mehrşəhrdə yerləşən, bir neçə hektarlıq sahəni əhatə edən dəbdəbəli mülkündə yaşamağa başladı.
Şəms, Əşrəf, hətta Fatimə və Qulamrza da şaha qız tapmaq üçün əl-ayağa düşmüşdülər. Qulamrza öz baldızını təklif etmişdi.
Bütün bunların bir qismini toydan sonra Məhəmmədrza özü Fərəhə danışmışdı, bir qismini də Fərəh sarayda ona yaxın olan qadınlardan eşitmişdi...
Fransa səfərində mən də Fərəhə yoldaşlıq elədim. İlk dəfəydi ki, xarici səfərə çıxırdım. Fərəhin rəfiqəsi və tələbə yoldaşı Leyla Əmir Ərcümənd də bizimlə bir təyyarədə Parisə uçurdu. Şahnaz, Şəms və Fatimə də bizimlə bərabər idi. Şəms xanımın əri Mehrdad Minbaşiyan onu müşayiət edirdi. Mənim təkidimlə qardaşımın arvadı Luiz Səmsamüddövlə Bəxtiyari (Luiz Qütbi) də bizə qoşulmuşdu. Luiz İranın tanınmış və əsilzadə ailələrinin birindən idi.
Əsədullah Ələm iki nəfəri də bizə qoşmuşdu ki, işlərimizi yoluna qoysunlar. Onların hər ikisi sarayın bacarıqlı işçilərindən olub xarici səfərlərdə böyük təcrübəyə malik idilər. Şahın dostu Məcid Ələm də bizim təyyarədə Parisə uçdu, amma orada bizdən ayrıldı və daha onu görmədik.
Parisi görən kimi başa düşdüm ki, niyə qızım həmişəlik burada qalmaq və İrana qayıtmamaq qərarına gəlibmiş. Bu həmən şəhər idi ki, Əhməd şah Qacar ona olan sevgisindən nəsillik səltənətini unutdu və o qədər Parsidə qaldı ki, taxt-tacını əldən verdi. 1979-cu il inqilabı nəticəsində İranı tərk etdikdən sonra mən və Fərəh müəyyən fasilələrlə vaxtımızı bu şəhərdə keçirmişik.
Parisdə Fərəhin dostlarından ikisi də bizə qoşuludu. Bunlardan biri Fəridə Mirbabayi idi ki, sonralar İrana gəlib Fərəhin xüsusi dəftərxanasının rəisi oldu. Digəri son dərəcə cazibədar, emosional və şair təbiətli qadın olan Nahid Külhər idi ki, bir fransıza ərə getmişdi və səhv etmirəmsə, onun ərinin adı Jan Lafrans idi. Onlar Sena çayına yaxın Sen-Fuje küçəsində coşqun və qəribə bir həyat yaşayırdılar. Fərəh bu Nahid xanımı çox sevirdi, belə ki, o da yeniyetmə çağlarında Fərəhlə birlikdə Tehrandakı «Janna d`Ark» məktəbində oxumuşdu və onların Tehrandan başlanan dostluğu Paris Politexnik İnstitutunda davam etmişdi.
Bizim Parisə gəlişimizdən dərhal sonra haradansa Fərəhin İran şahı ilə evlənəcəyi barədə xəbər tutan Fransanın «Ağ və Qara», «Lö-Sövar», «Fiqaro» kimi məşhur nəşrləri öz müxbirlərini qaldığımız mehmanxananın qarşısına göndərib Fərəhin şəklini çəkir və bu iranlı qızın Parisdəki həyatı, onun tezliklə İranın birinci xanımı olacağı barədə geniş materiallar verirdilər. Fərəhin şəkilləri növbə ilə Fransanın əksər nəşrlərinin birinci səhifəsində çap olundu. Hara gedirdiksə, bizi tanıyır, istiqanlı və qonaqpərvər fransızların adətinə uyğun olaraq, hörmət və məhəbbətlərini bildirirdilər. Hər yerdə Fərəhlə xatirə şəkilləri çəkdirməyə can atırdılar. Fərəhin oxuduğu institutun rəhbərliyi də xüsusi ziyafət təşkil edib onunla xatirə şəkilləri çəkdirdi.
Parisdə Fərəhin İran şahına ərə getməsi xəbəri elə böyük əks-səda doğurmuşdu ki, elə bil bir fransız qızı şərqli padşahla evlənməyə hazırlaşırdı. Mətbuatda gedən başlıqların bəziləri indi də yadımdadır. Fransanın məşhur jurnallarından biri «Min bir gecə» ölkəsinin kraliçası» başlığı ilə Fərəhin iri şəklini üz qabığında çap etmişdi. «Pari maç» jurnalı Fərəhi «əfsanəvi bir varlıq» adlandırmışdı. Başqa bir jurnal «Fransada oxuyan tələbənin İran şahı ilə izdivacı» başlıqlı yazı dərc etmişdi.
İki həftə Parisdə qaldıq. Biz Fərəh üçün toy bazarlığı etməyə gəlsək də, vaxtımızın çoxu şahın bacılarının alış-verişinə sərf olundu – Əşrəflə Şəms hamıdan çox şey aldılar.
Bir gün Fərəhin tələbə olarkən yaşadığı mənzilə getdik. Fərəh tələbəlikdən qalma bəzi şeylərini – şəkillərini, sənədlərini və kitablarını yığıb götürdü, qalan şeyləri isə ev sahibəsinə bağışladı.
Bir gün də məşhur «Kartye» salonuna getdik. Fərəh orada saçlarını düzəltdirdi və sifariş verdi ki, toy ərəfəsində bu salonun ustaları Tehrana gəlsinlər. Bir neçə tanınmış satış mərkəzindən, o cümlədən, «Kristian Dior»dan paltar, ayaqqabı, əlcək, alt geyimi və bəzək əşyaları aldıq.
Biz öz aləmimizdə toy üçün lazım olan şeyləri almaqla məşğul olduğumuzu düşünsək də, əslində toya hazırlıqla bağlı əsas işləri Əsədullah Ələmin göndərdiyi həmən iki saray məmuru görürdü və bizim heç bundan xəbərimiz də yox idi. Bir gün onlar Fərəhi yalnız Avropanın zadəgan ailələri üçün toy paltarları tikən bir salona apardılar və orada Fərəhin ölçülərini götürdülər. Harada Fərəhin ölçülərini bilmək lazım olurdusa, onlar qızımı özləri ilə ora aparırdılar, buna ehtiyac olmadığı hallarda isə özləri məsələni həll edirdilər və etiraf etməliyəm ki, onlar öz işlərini çox yaxşı bilirdilər. Toydan və Fərəh Sədabad sarayına köçəndən sonra bildim ki, bu iki nəfər, yəni cənab Sahibixtiyar (sonralar o, şah saraylarının nəzarətçisi və saray xidmətçilərinin rəisi təyin olundu) və cənab Firiduni bundan əvvəl Sürəyya İsfəndiyarinin də toy məclisinin təşkilatçıları olmuşdular və belə işlərdə böyük təcrübəyə malik idilər.
Biz Parisdən qayıtdıqdan sonra nikaha və toya hazırlıq işləri sürətlə aparıldı və 1959-cu il dekabr ayının 20-də Gülüstan sarayında keçirilən dəbdəbəli mərasimlə Fərəh şaha ərə getdi.
Şahın bacılarından söhbət düşmüşkən, deməliyəm ki, baldızları içərisində yalnız Fatimə xanım Fərəhə təmiz və səmimi münasibət bəsləyirdi. Fatimə Məhəmmədrzanın ögey bacısı idi. Onun nikahları da o qədər uğurlu olmamışdı. Birinci əri Vinsent Heyler adlı bir amerikalı idi ki, rəsmi şəkildə boşanmadan ondan ayrılıb öz ölkəsinə getmişdi. İkinci əri çox ləyaqətli bir insan və mənim həmşəhərlim olan ordu generalı Məhəmməd Xatəmi idi ki, təyyarə qəzası nəticəsində həlak olmuşdu və onun parça-parça olmuş cəsədini Diz bəndinin arxasındakı bir dərədən tapmışdılar. Fatimənin özü də bir müddət bundan əvvəl Londonda döş xərçəngindən vəfat etdi.
Mən Fatiməni ürəkdən sevirdim. O, ziyafətlərdə və xüsusi məclislərdə iştirak etməyi xoşlamır, vaxtını Fərəhabad küçəsində Hərbi Hava Qüvvələri qərargahının yaxınlığında yerləşən adi mənzilində əri və oğlanları ilə keçirməyi üstün tuturdu. Tənhalığı və guşənişinliyi sevən bu qadın «Məsnəvi»ni, «Gülüstan»ı, Hafizi və irfani kitabları oxumağa xüsusi maraq göstərirdi.
Bütün analar öz qızlarının nikah və toy mərasimlərinə hazırlıqda başlıca rol oynayırlar. Lakin mənim nəinki bu işlərdə kiçicik rolum belə yox idi, əksinə, mənim öz yerimə də şah sarayının məmurları qərar qəbul edirdilər ki, hansı libası geyim, yaxud hansı bəzək əşyasını taxım.
Fransadan toy məclisinin təşkili üzrə məsləhətçi qismində bir neçə nəfər gəlmişdi və onların içərisində dünyaca məşhur Klod Belmond da var idi. Parisdə Fərəhin ölçülərini götürüb ilkin nümunəni hazırlamış məşhur «Kristian Dior» salonu da özünün iki ən yaxşı dərzisini Tehrana göndərmişdi ki, Fərəhin gəlinlik paltarını Tehranda onun əynində yoxlayıb tiksinlər və beləliklə, paltarda heç bir qüsur olmasın. Parisdən «Kartye»nin ustaları da gəlmişdilər: onlardan ikisi toy günü Fərəhi bəzəyəcəkdilər, ikisi də gəlinin yaxınlarının və şahın bacılarının bəzənməsi ilə məşğul olacaqdılar.
Toy mərasimində istifadə olunmaq üçün Mərkəzi Bankın xəzinəsindən bir sıra daş-qaşlar götürülmüşdü. Əlbəttə, bunlar dövlətin cəvahiratı sayılırdı, bundan əlavə nikah bağlanarkən Məhəmmədrza və onun ailə üzvləri Fərəhə xeyli daş-qaş hədiyyə eləmişdi.
Hər gün Fərəhi balaca kukla kimi stulda oturdub müxtəlif geyim və bəzək nümunələrini onun üzərində sınaqdan keçirirdilər. O da məcbur idi ki, saç ustaları və dərzilərin dediklərinə qulaq assın. Hələ üstəlik məclisin əsas təşkilatçılarının göstərişləri də vardı. Dediyim kimi, bu iki nəfər Avropanın zadəgan ailələri üçün məclislərin və ziyafətlərin təşkili üzrə tanınmış mütəxəssislər idi.
Ənənəvi memarlığın unikal nümunəsi və ilkin Qacar dövrünün qiymətli abidəsi olan Gülüstan sarayı toy mərasimi üçün hazırlanmışdı.
Xüsusi təyyarə fasiləsiz olaraq Tehranla Paris arasında uçuşlar edir və toy məclisi üçün zəruri olan şeyləri Tehrana daşıyırdı. Atamın, ardınca da ərimin vəfatından sonra minimal iqtisadi imkanlarla dolandığım və işlərimi yola verdiyim üçün bütün bu xərclər mənə ağlasığmaz görünürdü. Bəzən hansısa lenti özü ilə Tehrana gətirməyi unutmuş fransız dərzi təyyarəni Parisə göndərirdi ki, ona bir parça lent gətirsin. Halbuki həmin lentdən Tehranda da tapmaq olardı. Mən bu məsələlərə müdaxilə edə bilmirdim və düşünürəm ki, Məhəmmədrzanın da bu işlərdən xəbəri yox idi. Hər şey şah sarayının mərasimlər idarəsinin ixtiyarında idi. Bütün saray isə mənim həmişə nifrət bəslədiyim Əsədullah Ələmin güclü əllərində idi. Mənə elə gəlirdi ki, toy mərasimi əslində yüzlərlə şəxsin şənlik və əyləncə məclisidir və onların hərəsi bu ziyafətin təşkilinə bir cür müdaxilə edir. Fərəh də hərdən təklikdə mənə deyirdi ki, ölkədə milyonlarla insanın doyunca çörək tapmadığı bir şəraitdə bu qədər pulun sağa-sola səpələnməsi ona əzab verir. Hər halda Fərəh dözməyib bu mətləbi yumşaq və ehtiyatlı bir tərzdə şaha çatdırmışdı. Əlahəzrət ona demişdi ki, toy gərək qədim bir ölkənin padşahına layiq şəkildə keçirilsin; bütün dünyanın diqqəti bu toydadır, mən axı adi bir rəiyyət kimi evlənə bilmərəm!
Bu söz kifayət qədər məntiqi idi. Biz əvvəlcə hissə qapılsaq da, toy gecəsi xarici qonaqları, səfirləri və siyasətçiləri görəndə başa düşdük ki, Məhəmmədrzanın dediyi kimi, əcnəbilər belə toylarda məhz bu cür dəbdəbənin şahidi olmağı arzulayırlar.
Gülüstan sarayının güzgülü zalı nura qərq olmuşdu. Hər yanda təntənə və dəbdəbə hökm sürürdü. Hamı sevinc və şadlıq içərisində idi, amma mən dərin narahatlıq hissi keçirirdim. Belə bir məclis, bəlkə bundan da dəbdəbəlisi, vaxtilə Fövziyə və Sürəyya üçün qurulmuşdu, amma indi onların hər ikisi təklikdə və qürbətdə yaşayırdılar. Məsəl var ki, atalar üçdən deyib. Görəsən, Məhəmmədrzanın üçüncü nikahı boşanmaqla nəticələnməyəcək ki?! Bu nigarançılıq Fərəhin birinci övladı doğulana qədər məni tərk etmədi.
Fərəh evliliyinin ilk ayından Cahanşah Saleh adlı qadın həkiminin nəzarətində idi. Doktor Cahanşah Saleh ginekoloji xəstəxananın müdiri idi. Çox yaxşı və məharətli həkimdi, bir müddət də səhiyyə naziri olmuşdu. Şah xüsusən Rza doğulandan sonra doktor Salehə çox qayğı göstərir və onu himayə edirdi. Cahanşah Salehin bir qardaşı da vardı ki, Tehran universitetinin yaxınlığında yaşayırdı və şahın müxaliflərindən biri kimi tanınırdı. Amma Cahanşah Saleh öz nüfuzu sayəsində qardaşı Allahyarı SAVAK-ın təqiblərindən qoruya bilmişdi.
1960-cı il fevral ayının axırlarında hər gün Fərəhi müayinə edən doktor Saleh bildirdi ki, Fərəh hamilədir. Bu, çox sevindirici bir xəbər idi, amma mən hələ də narahat idim. Şah oğlu olmasını arzulayırdı və yalnız oğlan uşağının doğulması onu razı salıb sevindirə bilərdi.
1960-cı il noyabr ayının 2-də Tehranın cənub ucqarındakı Mövləvi küçəsində yerləşən doğum evində Fərəhlə Məhəmmədrzanın ilk oğlan övladı dünyaya gəldi. Hamı Rzanın doğuluşundan hədsiz sevinc içərisində idi, amma ən çox Fərəhlə mən Allaha şükr edirdik, çünki Pəhləvi sülaləsinin davam etməsi üçün şahın vəliəhdə ehtiyacı olduğunu bilirdik.
Oğlu olmadığına görə Məhəmmədrza ailəsinin təzyiqi altında Əlirzanı vəliəhd elan etmək qərarına gəlmişdi. Əlirzanın ölümündən sonra isə bir müddət Qulamrzanın vəliəhdliyindən söhbət getdi, amma şah daxilən bunu istəmirdi.
Rzanın dünyaya gəlişi şah sarayında böyük canlanma əmələ gətirdi. Şah sevincindən yerə-göyə sığmırdı. «Rza» ərinin adını dirçəltmək istəyən Tacülmüluk xanımın seçimi idi. Məhəmmədrza da deyirdi: «Oğlum II Rza şah olacaq». Amma fələyin gərdişi Məhəmmədrzanın bu arzusunun həqiqətə çevrilməsinə imkan vermədi. İranda baş verən inqilab nəticəsində Məhəmmədrza ölkəni tərk etməyə məcbur olub taxt-tacdan əl çəkdi, Rzaya da İranda şahlıq etmək qismət olmadı.
Mən qızımın Məhəmmədrza ilə tanış olması və evlənməsinin tarixçəsini çox yığcam şəkildə danışdım və yersiz təfərrüata varmağa lüzum görmədim. Oxucuya nə faydası var ki, mən toy gecəsi verilən yeməkləri sadalayım, yaxud toyun bütün gedişini xırdalıqlarına qədər təsvir edim. Bu müxtəsər söhbəti də ona görə elədim ki, 1979-cu il hadisələrindən sonra nəşr olunan bəzi kitablardakı yanlış məqamlara bir cavab olsun. Həmin dövrdə çap olunan xatirələrin bir qismində mənim qızım yalnız ona görə təhqirlərə məruz qalıb ki, İran şahının həyat yoldaşı olub. Görəsən, Fərəh bir sahibkara, müəllimə, təyyarəçiyə, yaxud mühəndisə ərə getsəydi, yenə də onun Parisdə yaşadığı illər haqqında olmazın yalanlar yazacaqdılarmı?!
General Hüseyn Fərdust öz xatirələr kitabında mənim qızımı təhqir edərək, gerçəkliyə uyğun olmayan mətləblərdən söz açıb. O yazır ki, Fərəh sol və kommunist təmayüllü kasıb bir qız olub. Biz heç vaxt varlı olduğumuzu deməmişik. Mən özüm atamın, ardınca da ərimin ölümündən sonra maddi baxımdan pis şəraitdə yaşadığımı həmişə cəsarətlə dilə gətirmişəm. Siyasi təmayülə malik olmaq da müəyyən yaş dövrünə, xüsusən tələbəlik illərinə xas olan bir cəhətdir və dünyanın hər yerində tələbələr və gənclər bu cür təmayülə malik olurlar. Beləliklə, cənab Fərdustun dediklərində yeni bir şey yoxdur, sadəcə o, bunları bir eyib kimi qələmə verir. Gərək o, unutmayaydı ki, özü də yoxsulluq «eyb»indən xali olmayıb və yalnız Məhəmmədrza ilə tanış olandan sonra doyunca çörək tapıb.
Amma Fərəhin Ərdəşir Zahidi ilə tanışlığının və onun şaha təqdim olunmasının detalları barədəki uydurmaları və qızımı «Hesarəkin Fərəhi» adlandırması bu şəxsin xəbisliyinə və nankorluğuna dəlalət edir, halbuki o, qızımı görəndə bir neçə metrlikdən ayaqlarını cütləyib rəsmi-təzim edirdi, sonra da qızımın əlini öpürdü.
Bu gün vətənimdən uzaqlarda, qürbət eldə xatirələrə dalarkən, öz-özümə sual verirəm ki, görəsən, Məhəmmədrzanın qızıma elçi düşməsini eşidəndə, sevinməyə dəyərdimi?! Görəsən, şaha ərə getmək və ölkənin birinci xanımı olmaq doğrudanmı xoşbəxtlikdir?! Məgər bütün ömrünü məhdudiyyətlər içərisində və mühafizə altında yaşamaq, qabaqcadan müəyyən edilmiş proqram üzrə yuxudan durmaq və günü başa vurmaq xoşbəxtlik sayıla bilərmi?!
Hamı elə düşünürdü ki, Fərəh hamilə olub oğlan doğmaqla İranın xoşbəxt kraliçası olub, amma onun özü başqa fikirdə idi və bir gün xəlvətcə mənə demişdi: «Mən bu Pəhləvi ailəsi üçün buzov doğmuş bir inək kimiyəm».
Sirr deyil ki, Məhəmmədrza ilə Fərəhin izdivacı məhəbbət əsasında baş tutmamışdı. Məhəmmədrza Fərəh kimi göstəriciləri olan bir qız axtarırdı ki, onunla evlənsin və vəliəhdi dünyaya gəlsin. Qızım da xüsusi şöhrətpərəstliklə səciyyələnən bir yaşda idi və şahla tanış olandan sonra əvvəlki (özü də səmimi!) hisslərinə arxa çevirib İranın birinci xanımı olmaq istədi.
Qardaşımdan eşitdiyimə görə, ruslarda məşhur bir atalar sözü var: «Böyük şeylərə nail olmaq üçün daha böyük şeyləri qurban vermək lazımdır».
İnqilab qələbə çalandan sonra inqilabi məhkəmənin sədri ayətullah Xalxali şahın, Fərəhin və onların övladlarının həbs olunması barədə hökm çıxaranda, çox təəssüf elədim ki, niyə 1959-cu ildə Fərəhin şaha ərə getməsinə mane olmadım. Hərdən bundan ötrü özümü qınayanda yaxın adamlarım soruşurlar: əminsənmi ki, sənin etirazın bu izdivaca mane ola biləcəkdi?
Bəzən uzun bir ömrü birlikdə yaşamış qoca qadın və kişilərin çay sahilində, göl və ya hovuz qırağında oturub çörək parçalarını xırdalayaraq balıqlara və ördəklərə verdiyini görəndə, öz-özümə sual verirəm: görəsən, Fərəhin Niyavəran və Sədabad saraylarının hündür hasarları, tikanlı məftilləri və qalın divarları arxasında gecəli-gündüzlü mühafizə altında keçən həyatı daha xoşbəxt olub, yoxsa dünyanın müxtəlif yerlərindəki milyonlara insanın rahat və sadə həyatı?! Dünyada mənim ürək bağladığım yeganə varlıq bircə qızım olub. O qızım ki, min bir əziyyətlə böyütmüşəm və indi əmin deyiləm ki, o, həyatın əsil ləzzətini bir kənd qızı və ya orta təbəqədən olan bir şəhər qızı qədər duya bilib. Mən nəvələrimi canımdan artıq sevirəm, amma indi əmin deyiləm ki, onlar şah balası olduqlarına görə adi bir vətəndaşın övladlarından daha artıq xoşbəxtdirlər.
Gizlətmirəm, qaynana ilə kürəkən arasında olan adi münasibətlər heç vaxt mənimlə Məhəmmədrza arasında olmayıb. Mən həmişə kürəkənimə «əlahəzrət» deyə müraciət etməyə borclu idim və daim öz kürəkənləri ilə səmimi söhbət edən, deyib-gülən qaynanalara həsəd aparırdım. Məni yaxından tanıyanlar irfana meylli olduğumu yaxşı bilirlər. Mənim əxlaqi xüsusiyyətlərimlə sarayın dəbdəbəli həyatı arasında heç bir ümümi cəhət olmayıb və mən İranı tərk etdiyim günə qədər heç vaxt saray mühitinin ağırlığını həzm edə bilməmişəm.
Əlbəttə, Rza dünyaya gələndən sonra Fərəhin mövqeyi xeyli möhkəmləndi və o, şah sarayının bir çox işlərində söz sahibinə çevrildi. İctimai həyatda xüsusi nüfuz qazansa da, əminəm ki, o heç vaxt göstərdiyi qədər xoşbəxt olmayıb (hərçənd o, dərd çəkməməyim üçün şəxsi həyatındakı çətinliklər barədə mənə heç nə demirdi).
Rzadan sonra Fərəhnaz, Əlirza və Leyla dünyaya gəldilər və Fərəh bütün məhəbbətini övladları arasında bölüşdürdü. Mən də heç bir şeyə xüsusi diqqət və maraq göstərmirdim, bütün qəlbim nəvələrimə olan sevgi ilə dolmuşdu və daim onlarla birgə olmağa çalışırdım.
Ümidvaram ki, qızımın Məhəmmədrza ilə tanışılığı və evlənməsinin tarixçəsini dolğun şəkildə nəql edə bildim. Hər şey beləcə sadə olmuşdu. Öz kitablarında cürbəcür qeyri-adi əhvalatlar uyduranlar ya qərəzlidirlər, ya da məlumatsız...
(davamı olacaq)
Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi