Alber Kamü (1913-1960) «Taun», «Yabançı», «Süqut», «Kaliqula», «Sizif haqqında mif» kimi əsərlərində müasir insanın vəziyyətindən, onun çəkdiyi əzab və iztirablardan geniş söhbət açmışdır. «Taun»da dəstə-dəstə məhvə sürüklənən insanlar, ölüm qorxusu və həyat eşqi ilə yoğrulmuş münasibətlər təsvir edilir. «Yabançı»da qəhrəman oyun qaydalarına uyğun şəkildə davrana bilmədiyi üçün məhvə məhkumdur. O, yaşadığı cəmiyyətə yaddır. Həmin cəmiyyətdə şəxsiyyətin hərəkətverici qüvvəsi neqativ bir həqiqətdir ki, onsuz insanın özü və dünya üzərində qələbə çalması baş tutan iş deyil. Buna görə də əsərin qəhrəmanı rahatlıq naminə səssiz-səmirsiz ölümü seçməli olur. O, nə sosial ədalətsizliyi pisləyir, nə də onunla mübarizə aparır; o yalnız tənhalığı öz vəziyyətinə uyğun bilir.

Sizif həm daxilindəki ehtiras, həm də çəkdiyi əzab baxımından absurd qəhrəmanıdır. O, daim br daşı dağın zirvəsinə qaldırır, zirvəyə çatdıqda isə daş yenidən aşağı diyirlənir. Bu, həmişə əbəs, bihudə və ümidsiz bir işi təkrar etməyin labüldüyünü anlamaqdan doğan dəhşətli bir cəzadır. «Sizif haqqında mif» intihar barədə söhbətlə başlayır, qiyam mövzusu ətrafında bəhslə qurtarır.
Kamü əmindir ki, filosof olmaq üçün mütləq yazıçı olmaq lazımdır. Yəni varlığın mənasını axtaran insan əməlli-başlı müasir həyatın içindən keçməlidir. Kamünün fikrincə, həmin məsələnin qoyuluşu üçün zaman və məkan çərçivəsində olan idrak zəruridir. Ona görə də fəlsəfə yazıçılığa möhtacdır. Kamünün müasiri olan insan hər şeyi qırıb-sındırmış, qurtulmuş və qiyam etmiş bir insandır. Deməli, belə bir insanla yaşamaq və sırf daxili subyektivliyə deyil, zahiri obyektivliyə malik bir reallığı araşdırmaq lazımdır.
Kamü «Qiyamçı isan»da azadlıq və ədalət naminə törədilən bütün bu qırğınların və yeni dövr adamının kütləvi intihardan aldığı xəstəcəsinə həzzin izahını axtararkən, əvvəlcə qiyamın kökündə dayanan prosesə diqqət yetirir. Bu proses insan tərəfindən Tanrının qüdrətinin inkarı ilə başlayır, Tanrıya bərabər və sonra isə ondan üstün olması ilə davam edir və Tanrının özünün inkarı ilə başa çatır. Qul ağasının yerini tutub allahlıq iddiasına düşür. Halbuki o, belə bir məqama çatacağanı nə gözləyirdi, nə də ona layiq idi. Dünənki şüarlar bu gün həyata keçməlidir, insan tərəfindən insan üçün ədalət və azadlıq təmin olnumalıdır. Və bu qorxunc məsuliyyət zəiflərin iztirab, yorğunluq və qiyamını doğurur.
«Metafizik qiyam»da insan öz vəziyyətinə və bütün varlığa qarşı etiraz səsini ucaldır, onun Tanrı məqamına təhlükə törədən ölümün mövcudluğuna etiraz edir. Buna görə yeni ağalar köhnə və yeni qulları öldürmək ixtiyarını ələ almaqla özlərini sakitləşdirirlər. Cinayət yeni libasa bürünür (çünki artıq kiminsə ağası olmaq onun canını almaq imkanı deməkdir) – cinayətlər daha qəzəbdən törəmir, həzz almaq üçün baş verir…Metafizik qiyam ən pis şeyləri gözləmək yolunu seçir və bu seçim «lənət ədəbiyyatı»nın məzmunun təşkil edir ki, biz hələ də ondan xilas ola bilmirik. O, dünyada dərd və əzabın mövcudluğu barədə sualın cavabında bir qəzəb üzərində israr edir və bu qəzəbdə haqlı olmasa da, yenə onda israr etməlidir. Beləliklə, qiyamçı insanın tələbi «ya hər şey, ya da heç nə»dir.
İnsan Tanrını əxlaqi mühakimə obyektinə çevirəndə, onu öz qəlbində öldürmüş olur. Buna görə də Kamü soruşur: məgər Tanrı ideyası olmadan ədalət ideyası anlaşıla bilərmi? Belə olan halda əxlaqın bünövrəsini nə təşkil edəcək? Məhz Tanrının inkarı və əxlaqın bünövrəsinin dağılması nəticəsində insan çıxılmaz dairəyə düşür və nihilizmə yuvarlanır. Kamü böyük bir fəsildə nihilizmin banisi olan Nitşenin baxışlarını şərh edir…
Kamünün şərhində Nitşenin fəlsəfəsi qiyama əsaslanan bir fəlsəfədir. Nitşenin Tanrını inkar etmək məqsədi yoxdur, amma o, müasirlərinin ruhunda Tanrının olmadığını görmüş və ilk dəfə bu faktın ciddi əhəmiyyətini anlamış, ona nəzarət edib istiqamətləndirmək fikrinə düşmüşdü. O, bilirdi ki, zehni azadlıq – rahatlıq deyil, əksinə, insanın can atdığı və üzücü mübarizələrdən sonra əldə etdiyi bir nailiyyətdir və bu yolla insan qanunun fövqünə qalxır, çünki heç nə həqiqi deyilsə, heç nə qadağan da deyil. Amma həmin yolda insanın qarşılaşdığı ziddiyyət bundan ibarətdir ki, o, mütləq azadlığa yetişmir, əksinə, dəyişiklik və dəyişkənlik əsarətinə düçar olur. Belə ki, yüksək dəyərlərin olmadığı, təsadüfün və qanunsuzluğun hökm sürdüyü bir şəraitdə insana zülmətdə addımlamaqdan və bünövrəsiz, qorxulu azadlıqdan başqa bir şey nəsib ola bilməz. Ona görə ən kamil azadlığın sonunda insanı ən kamil asılılıq gözləyir. O, səksəkəli bir sevinclə dalana doğru gedir, sükan isə nihilizmin əlindədir. Onun məqsədi təzadın son nöqtəsinə çatmaqdır.
Nitşenin varlığa qarşı qiyamı şərin tərifi ilə bitir, elə bir şərin ki, o, artıq kin-küdurət deyil, əksinə, xeyrin təzahürlərindən biri və taleyin bir parçasıdır. Bu fikirlərin işığında o, həm də sənətkar olan despotları xatırlayırdı. O despotları ki, ağlın gücü sayəsində bütlərə pərəstişdən çəkinərək, hər şeyə «hə» dedikləri zaman, insan qətlinə də «hə» deyirlər.
Fəlsəfə və filosoflar idealları yerlə-yeksan edirlər, amma elə despotlar meydana çıxır ki, tezliklə həm ixtiyarlarında olan fəlsəfələri darmadağın edir, həm də bu əsasda dövlətlər qururlar. Hegeldən sonrakı dövlətlər təbiəti ram etməklə, tarixə qarşı durmaqla xristianlığı yerlə-yeksan etməyə başlayır və bütün insanları alətə çevirirlər. Və biz maddi rifah arzuladığımız üçün son nəticədə indiyədək misli görünməmiş bir mənəvi köləliyə doğru gedirik. Beləliklə, böyük qiyamçı Nitşe öz əli ilə zərurətin amansız hakimiyyətini yaratdı və Tanrıya bağlılıqdan xilas olan kimi tarix və ağlın zindanının tikildiyini gördü.
Kamünün fikrincə, bu gün dünyanı bürüyən həqiqi qiyam yox, nihilizmdir və əxlaqi nihilizm dünyaya yayıldıqca, qiyam özünün bütün nailiyyətlərindən yalnız hakimiyyət iradəsini qoruyub saxlaya biləcəkdir. İnsan öz başlanğıcını unudub sonu barədə düşünür və doymaq bilməyən ruhunun köməyi ilə uzun və davamlı qırğınlardan keçib «dünyanı fəth etmək» üçün ağlı özünün yeganə alətinə çevirir. İnsanın insana üstün gəlməsinə yönəlmiş «ağıllı cinayətlər» baş alıb gedir və beləcə insan təklənir…
Kamü «Qiyamçı insan»da Qərb adamının əlbəyaxa olduğu fəlakətli gerçəkliyin köklərini aramağa cəhd etmişdir. O, bu kitabında nə insanın ülvi arzularının reallaşması üsün qəti bir həll yolu təklif etmiş, nə də onun sırf insani problemlərinin sadəliyinə dair nikbinlik aşılamışdır. Amma hər halda, kitab Kamünün belə br baxışını əks etdirir ki, o, «insanın taleyi barədə pessimist, insanın özünə münasibətdə isə optimistdir».

Çevirəni: Məsiağa Məhəmmədi