15 İL ƏVVƏLİN YAZISI...

Sənətkar taleləri müxtəlif olur. Elə sənətkarlar var ki, onların sağlığında başlayan şöhrət yolu həmişəlik davam edir. Elələri də var ki, müasirlərinin marağına səbəb olmur, yalnız zaman keçdikcə sənətinin dəyəri aşkarlanır, böyüklüyü etiraf olunur. Öz dövründə şan-şöhrət çələngi daşıyan bir çoxları isə həyatdan getməyi ilə unudulur, yaradıcılığı ancaq ədəbi-tarixi fakt kimi yad edilir. Və nəhayət, elə sənətkarlar da var ki, istər sağlığında istərsə də ölümündən sonra qızğın maraq və mübahisələr doğurur, onların sənəti heç vaxt biganəlik orbitinə düşmür, əksinə bədii-estetik fikrin inkişaf stimuluna, ədəbi prosesin generatoruna çevrilir. Klassik şərq poeziyasının korifeylərindən olan Saib Təbrizi məhz belə sənətkarlardandır. Üç əsrdən çoxdur ki, bu böyük şairin yaradıcılığı ətrafında diskussiyalar səngimək bilmir, onun bayraqdarı olduğu, geniş coğrafi məkanı və ədəbi-tarixi dövrü əhatə edən “hind üslubu” haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülür, lakin hələ də dünya şərqşünaslığı həmin üslubun estetik mahiyyətinin birmənalı izahına nail ola bilmir. Bu, bir tərəfdən “hind üslubu”nun özünün mürəkkəb tipoloji xarakterindən irəli gəlirsə, digər tərəfdən Saib Təbrizi və “hind üslubu” haqqında söylənən əksər mülahizələrin subyektiv zövqə, qabaqcadan müəyyənləşdirilmiş mövqeyə əsaslanmasından doğur. Belə bir vəziyyətdə gənc ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri namizədi Məsiağa Məhəmmədinin “Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada “hind üslubu” adlı monoqrafiyası (“Elm” nəşriyyatı, 1994) həmin problemin elmi və obyektiv həlli istiqamətində atılmış ciddi addım kimi maraq doğurur. Müəllifin A.Bauzani, Y.Bertels, Y.Rıpka, Ş.Nemani, Z.Səfa və s. kimi dünya şöhrətli şərqşünasların üstündə “baş sındırdıqları” bir mövzuya girişib öz sözünü deməyə cəhd etməsi monoqrafiyanı həm də elmi cəsarət nümunəsi kimi qiymətləndirməyə əsas verir.

Məlumdur ki, XVI-XVIII əsrlər uzun müddət dünya şərqşünaslığında farsdilli ədəbiyyatın tənəzzül dövrü hesab edilmiş, həmin əsrlərin bədii fikir tarixinə heç bir yenilik gətirmədiyi qeyd olunmuşdur. M. Məhəmmədi, haqlı olaraq, tənəzzül ideyasının özünü təkzib edir və bu dövr ədəbiyyatının dərindən, hərtərəfli araşdırılmasının zəruriliyinin tutarlı dəlilərlə əsaslandırır.
Onu da deyim ki, “hind üslubu”nun formalaşmasında və geniş yayılmasında Saib Təbrizinin xüsusi rolu bütün tədqiqatçılar tərəfindən etiraf olunur, lakin indiyə qədər onun yaradıcılığı bu aspektdə sistemli şəkildə təhlil obyektinə çevrilməmişdir. Məhz belə bir təhlili həyata keçirməyi qarşısına məqsəd qoyan M. Məhəmmədi “hind üslubu” problemini Saib yaradıcılığı prizmasından araşdırmış və orijinal nəticələrə gəlmişdir. Qeyd etməliyəm ki, Saib poeziyası Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə belə geniş ədəbi-tarixi kontekstdə tədqiqata cəlb olunmuşdur. Bu da böyük şairimizin bədii irsinin regional əhəmiyyətini başa düşməyə imkan yaradır.
M. Məhəmmədinin tədqiqat metodunu xarakterizə edən başlıca məziyyət budur ki, o, kənar estetik meyarlardan deyil, ilk növbədə, araşdırdığı bədii mətnlərin özündən çıxış edir. Bu da onun gəldiyi nəticələrin elmiliyini və obyektivliyini şərtləndirir. “Hind üslubu”nun ideoloji və estetik əsasına həsr olunmuş fəsillərdə həmin cəhət xüsusilə diqqəti cəlb edir. Müəllifin “vosət-e məşrəb” , “məni-ye biqane” kimi mühüm terminoloji ifadələrə verdiyi şərh maraq doğurur.
Monoqrafiyada Saib Təbrizinin dünyaduyumu və insan konsepsiyası ətraflı təhlil edilir. Bu məsələlərdə özünəməxsus mövqeyi olan müəllif nüfuzlu tədqiqatçılarla polemikaya girməkdən çəkinmir. Həmin cəhət Saib qəzəllərinin üslub xüsusiyyətlərinin araşdırılmasında da özünü göstərir. Burada Saib lirikasının üslubi dominantı kimi götürülən “təmsil” adlı poetik fiqurun təhlili şairin poetik təfəkkürünün özünəməxsusluğunu anlamağa şərait yaradır. Qətiyyətlə demək olar ki, Saib qəzəllərinin poetikası indiyə qədər belə dərinlik və əyaniliklə açılmamışdır.
Kitab yüksək elmi üslubda, eyni zamanda oxunaqlı bir dillə yazılmışdır. Saibin və digər şairlərin yaradıcılığından verilən poetik nümunələr və onların son dərəcə dəqiq tərcüməsi o dövr poeziyasının obrazlar aləmi barədə dolğun təsəvvür yaradır. Hər fəslin əvvəlində Saibin epiqraf kimi verilən və uğurla seçilmiş beytləri həmin fəsildə müəllifin çıxardığı nəticəni yığcam və poetik şəkildə ifadə etməklə yanaşı, nəticənin düzgünlüyünün sübut edən əlavə dəlil təsiri bağışlayır.
Monoqrafiya “hind üslubu”nun ədəbi-tarixi və estetik mahiyyətini aşkarlamaqla yanaşı, Saib irsinin regional əhəmiyyətini bütün dərinliyi ilə açıb göstərir və beləliklə, klassik ədəbi əlaqələr, Azərbaycan ədəbiyyatının Şərq ədəbiyyatları içərisində yeri kimi məsələlərin öyrənilməsi baxımından da elmi dəyər kəsb edir.
Mən monoqrafiya müəllifini bir ədəbiyyatşünas kimi səciyyələndirən məziyyətlər içərisində onun yüksək nəzəri hazırlığını xüsusi qeyd etmək istərdim. O, müasir elmi-nəzəri fikirdən klassik irsə körpü salmış və nəticədə keçmişi daha da dərindən dərk etməyə şərait yaradan, bu gün üçün də aktual səslənən bir tədqiqat meydana çıxmışdır. Belə olmasaydı, XX əsrin sonunda Saiblə “görüşün” bəlkə heç mənası da olmazdı...
Və nəhayət, onu da deyim ki, M. Məhəmmədinin monoqrafiyası həm də vaxtında meydana çıxmış əsərdir. Məsələ burasındadır ki, YUNESKO-nun qərarı ilə gələn il Saib Təbrizinin 400 illiyi qeyd ediləcək, bu münasibətlə Tehranda və Parisdə beynəlxalq konfranslar keçiriləcəkdir. Bu əlamətdar hadisə ərəfəsində gənc alimin kitabı təkcə onun deyil, bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının yubileyə layiqli töhfəsi kimi qiymətləndirilə bilər.


1994-cü il