Son orta əsrlərdə farsdilli poeziyanın inkişaf xüsusiyyətləri, o cümlədən, böyük Azərbaycan şairi Saib Təbrizinin (1601-1677) yaradıcılığı ilə bağlı elmi axtarışlarım zamanı mənbələr və tədqiqatlarla tanış olarkən, ara-sıra Yusif Qarabaği adına rast gəlirdim. İlkin təəssüratıma görə öz dövrünün fəlsəfi fikrinə mühüm təsiri olan, lakin bu gün hətta elmi dairələrdə belə kifayət dərəcədə tanınmayan filosofun şəxsiyyətinə marağım getdikcə artırdı. Bu, bir yandan öyrəndiyim dövrün poeziyasının özünəməxsus fəlsəfi əsasa malik olması və həmin məsələnin həllinin zəruriliyi kimi sırf elmi vəzifə ilə şərtlənirdisə, digər tərəfdən filosofun «Qarabaği» nisbəsi ilə əlaqədar idi - həmin günlərdə Qarabağda erməni separatçılarının fəaliyyəti güclənmiş, müharibə tonqalı alovlanmağa başlanmışdı. Mənbə və tədqiqatlarda mövcud olan məlumat və mülahizələr məni qane etmirdi və Yusif Qarabağinin əsərləri ilə bilavasitə tanışlığa güclü ehtiyac duyurdum.
Elə həmin vaxt M.E.Saltıkov-Şedrin adına Leninqrad (indi Sankt-Peterburq) dövlət kütləvi kitabxanasının fars və tacik əlyazmalarının tam kataloqu nəşr olundu [1]. Kataloqa əsasən həmin kitabxanada Yusif Qarabağinin farsca bir risaləsinin saxlandığını öyrəndim və çox keçmədən həmin risalənin mikrofilmini əldə edə bildim.
Əlyazma ilə tanışlıq gözlədiklərimi doğrultdu: həcmcə kiçik bir əsərdə alimin insan haqqında mükəmməl və sistemli konsepsiyası öz əksini tapmışdır. Bu konsepsiya Şərq-İslam mədəniyyətinin minillik ənənəsinə əsaslanır və bir növ onun yekunu təsiri bağışlayır. Elə bu faktdan çıxış edib əsəri zəruri şərhlərlə dilimizə çevirməyi lazım bildim.
Şübhəsiz, əsərlə tanışlıqdan əvvəl oxucuları onun müəllifi maraqlandıracaq və onlar «Yusif Qarabaği kimdir?» sualına cavab axtaracaqlar. Və təbii ki, hamının əli çatan «Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının» III cildindəki xəsis məlumat [2] onları qane etməyəcək. Odur ki, həmin suala mümkün qədər dolğun cavab verməyə çalışaq.
XVI-XVII əsrlərdə yaşamış, mürəkkəb və keşməkeşli bir həyat yolu keçmiş, məhsuldar elmi yaradıcılıqla və geniş pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuş peşəkar Azərbaycan filosofu Yusif Qarabağinin kimliyi barədə və dövründəki elmi nüfuz və şöhrəti haqqında onun müasiri Xacə Seyid Şərif Raqimin «Tarixi-Raqimi» adlı əsərində verdiyi məlumatlar yaxşı təsəvvür yaradır: «Alimlərin sultanı, fazillərin sübutu olan Mövlana Yusif Qarabaği mənalar Misirində taxta əyləşmiş, bəlkə də üzüyünün qaşı altına tam fəzilət mülkünü almış, bilik taxt-tacında əzizlənib elm səmasında on dörd gecəlik Ay kimi şəfəqlənmişdi. Bütün elmlər üzrə o, müasirlərindən bir istisna təşkil etmişdir» [3]. Daha sonra: «O, elmlər üzrə ixtisaslaşmış və mahir olmuşdur. Xüsusilə fəlsəfə və nücum sahəsində zəmanəsinin misilsiz alimi və əsrinin yeganəsi idi» [4].
Raqim Yusif Qarabağini həm də istedadlı bir şair kimi təqdim edərək yazır: «Yusif Qarabaği şeir deməkdə yüksək ilhama və gözəl istedada malik idi, onun qəsidələri mətlədən məqtəyə qədər nadir və məzmunlu qafiyələrlə bitmişdir» [5]. Bu fikir Yusif Qarabağinin «Yeddi bağ»dakı şeirləri ilə də təsdiq olunur. Maraqlıdır ki, vaxtilə Abbasqulu ağa Bakıxanov da Yusif Qarabağini məhz bir şair kimi yad etmişdir [6].
Dövründəki böyük şöhrətinə və ölümündən sonra əsərlərinin geniş yayılmasına baxmayaraq, XX əsrin əvvəllərindəki inqilabi hadisələr Yusif Qarabaği adından da yan keçməmişdir. Təsadüfi deyil ki, Yusif Qarabaği haqqında ilk geniş tədqiqatın müəllifi, tanınmış şərqşünas A. A. Semyonov ondan «XVII əsrin unudulmuş filosofu» kimi bəhs açmışdır [7]. Alim əldə etdiyi mənbələr əsasında Yusif Qarabağinin elmi bioqrafiyasını bərpa etməyə çalışmış və onun «Risalət əl-xəlvətiyyə» əsərini geniş təhlil etmişdir.
Yusif Qarabağinin şəxsiyyəti məşhur Azərbaycan alimi Məhəmmədəli Tərbiyətin diqqətindən kənarda qalmamış və o, «Danişməndani-Azərbaycan» adlı ensiklopedik əsərində əldə etdiyi məlumatları ümumiləşdirərək yazmışdır:
«Kosa adı ilə məşhur olan Yusif Məhəmmədcan oğlu Məhəmmədşahi Qarabaği öz dövrünün alimlərindən olmuş və hicri-qəməri. 1054-cü (1644-cü) ildə vəfat etmişdir. O, Mövlana Cəlaləddin Dəvvaninin «Şərhi-əqayidi-əzüdi» əsərinə haşiyə və əlavələr yazmışdır ki, «Haşiyəyi-Xanəgahi» adı ilə məşhurdur. Yusif Qarabaği bu əsəri Səmərqəndin Hüseyniyyə xanəgahında yazmış və Əbu Hamid Xəlilullaha təqdim etmişdir (hicri-qəməri 999-cu il səfər ayının 2-də / 1590, 30 noyabr). Ağa Hüseyn Xalxali bu əlavələri tənqid etmişdir. Mövlana Yusif hicri-qəməri 1033-cü (1623-cü) ildə Buxara şəhərində ona cavab yazmışdır ki, bu da «Tətimmətul həvaşi fi izalətil ğəvaşi» («Qaranlıq məsələləri aradan qaldırmaq məqsədilə haşiyələrə əlavə») adı ilə məşhurdur»[8]. Daha sonra M. Tərbiyət onun bir beyt şeirini misal kimi vermişdir.
Çoxcildlik Özbəkistan və Azərbaycan tarixlərində Yusif Qarabaği bir sıra fəlsəfi əsərlərin müəllifi kimi yad olunmuş və həmin əsərlərin Oktyabr inqilabına qədər Orta Asiya mədrəsələrində dərs vəsaiti kimi öyrənildiyi göstərilmişdir [9]. H.Araslı da Yusif Qarabağini «Orta Asiya xalqlarının mədəniyyəti üzərində müəyyən təsiri olmuş» Azərbaycan filosofu kimi xatırlamışdır [10]. Maraqlıdır ki, müasir tədqiqatçı, akademik A.M.Boqoutdinov da Raqim kimi Yusif Qarabağinin öz dövründə müstəsna şəxsiyyət olduğunu vurğulamışdır: «Bu dövrün sufi ədəbiyyatında biz heç bir «səmərəli toxuma» rast gəlmirik. Ola bilər ki, kübraviyyə sufi təriqətinə mənsub olan Yusif Qarabaği Məhəmmədşahinin əsərləri istisnalıq təşkil edir» [11]. Lakin müəllif təəssüflə qeyd edir ki, bu əsərlər demək olar öyrənilməmişdir.
Yusif Qarabağinin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsi sahəsində ən mühüm xidmət, şübhəsiz, Azərbaycan tədqiqatçısı Ə.Ə.Əminzadəyə məxsusdur. O, əvvəlcə «Azərbaycan fəlsəfəsi tarixinə dair oçerklər» adlı kollektiv əsər üçün Yusif Qarabaği haqqında məqalə yazmış [12] daha sonra özünün «Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir tarixindən» adlı monoqrafiyasında ona xüsusi fəsil həsr edərək, filosofun həyatı və fəlsəfi irsi, ontoloji, qnoseoloji və etik görüşləri barədə geniş bəhs açmışdır [13].
Ə. Ə. Əminzadənin tədqiqatına əsasən, Yusif Qarabaği çox güman ki, XVI əsrin II yarısında Azərbaycanın Qarabağ mahalında ruhani ailəsində doğulmuş, ilk təhsilini burada almış, daha sonra İrana gedib o dövrün tanınmış alimi Həbibullah Mirzəcan Şirazinin (vəf. 1585) şagirdi olmuşdur. Bir müddət sonra o, müəllimi ilə birgə Orta Asiyaya mühacirət etmişdir. Ə. Əminzadə bunu haqlı olaraq, İranda şiəliyin hakim ideologiya səviyyəsinə qaldırılıb sünnilərin təqib edilməsi ilə əlaqələndirir [14].
Yəni bu, heç də «Azərbaycan tarixi»ndə deyildiyi kimi, «ölkənin (Azərbaycanın – M.M.) türklər tərəfindən işğalı» [15] ilə bağlı deyildi. Bu dövrdə Səfəvi İranından alim və şairlərin kütləvi surətdə Hindistana və Mavəraənnəhrə mühacirətinin başlıca səbəbi məhz ölkədəki ideoloji şərait, dini dözümsüzlük atmosferi olmuşdur. Şiəliyi hakimiyyətin dayağına çevirmiş Səfəvi hökmdarlarının himayəsi ilə sünnilər və eləcə də sufizm nümayəndələri ciddi təqiblərə məruz qalırdılar [16]. Yusif Qarabağinin əsərlərinin təhlili göstərir ki, onun elə bu səbəbdən Orta Asiyaya getməsi daha inandırıcıdır.
Yusif Qarabaği bir müddət Səmərqənddə yaşamış, tədrislə məşğul olmuş, «Böyük Axund» («Axundi-kəlan») adı ilə şöhrət qazanmışdır. Elə həmin dövrdə o, məşhur sufi şeyxi Nəcməddin Kübranın (1145-1221) adı ilə bağlı olan «kübraviyyə» təriqətinə qoşulmuşdur [17]. Daha sonra Buxaraya köçən Yusif Qarabaği burada məhsuldar elmi yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. O, Buxara əmiri İmamqulu Bahadurxan (1611-1642) ilə yaxın olmuş, onun məclislərində iştirak etmişdir.
Yusif Qarabağinin oğlu Xacə Yaqub atasının ölmünə maddeyi-tarix yazmışdır. Həmin maddeyi-tarixə («Yaqubun gözündən Yusif getdi») əsasən, Yusif Qarabaği hicri-qəməri 1054-cü ildə (1644/45) vəfat etmişdir və Buxara ətrafında dəfn olunmuşdur.
Yusif Qarabağinin fəlsəfi irsi kifayət qədər zəngindir. Ə.Əminzadə yalnız Özbəkistan Şərqşünaslıq İnstitutunun əlyazmalarına əsasən alimin 20-yə qədər əsərinin adını çəkir [18]. Bu əsərlərin əksəriyyəti ərəbcədir.
Əsərlərin adları ilə tanışlıq Yusif Qarabaği yaradıcılığının məşhur İran alimi və şairi Cəlaləddin Dəvvani (1426-1502) irsi ilə sıx bağlı olduğunu söyləməyə əsas verir. Mənbələrə əsasən, Yusif Qarabağinin elmi-fəlsəfi əsərləri ilə yanaşı, poetik divanı da olmuşdur, lakin bu divan hələlik əldə edilməmişdir.
Son dövrdə Yusif Qarabağinin şəxsiyyəti və fəlsəfi irsi ilə bağlı olan daha iki tədqiqat meydana çıxmışdır. Bunlardan biri özbək alimi M.N.Nurutdinovun monoqrafiyasıdır [19]. İkincisi, Türkiyə araşdırıcısı Əbdürrəhim Gözəlin başqa bir Azərbaycan filosofu Mühyəddin Məhəmməd Qarabaği (vəf. 1635) həsr olunmuş kitabıdır [20]. Əsərin maraqlı cəhəti odur ki, müəllif xüsusi fəsildə bəhs etdiyi filosofdan başqa «Qarabaği» nisbəli daha on filosofun adını çəkib qısa məlumat verir və burada təbii ki, Yusif Qarabağinin də adı var. Yusif Qarabağinin vəfat tarixini 1035-ci (1625/1626-cı) il kimi göstərən Ə.Gözəl onun Süleymaniyyə kitabxanasında əlyazması saxlanılan yeddi əsərinin adını çəkmişdir [21].
«Həft cinan» risaləsi Yusif Qarabağinin farsca yazdığı ən mühüm əsəridir. Təsadüfi deyil ki, Ə.Əminzadə alimin fəlsəfi görüşlərini, demək olar bütünlüklə, bu risalə əsasında şərh etmişdir [22]. Lakin o, nə üçünsə, həm «Azərbaycan fəlsəfəsi tarixinə dair oçerklər»də, həm də monoqrafiyasında əsərin adını «Həft behişt» («Yeddi behişt») kimi göstərmişdir.
Özlüyündə aydındır ki, Yusif Qarabaği «behişt» sözünü işlətsəydi, əsərə bu cür ad qoymazdı, çünki məlum olduğu üzrə, cənnət səkkiz bağdan ibarətdir (Məşhur hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvinin poeması, habelə Həkiməddin İdris Bidlisinin Osmanlı tarixinə dair əsəri (XVII əsr) də məhz «Həşt behişt» - «Səkkiz behişt» adlanır).
Onu da deyək ki, tərcüməsini etdiyimiz əlyazma nüsxəsinin saxlandığı (bu nüsxə Məhəmməd Şərif adlı kitab tərəfindən avtoqrafdan köçürülmüşdür) Saltıkov-Şedrin adına kitabxananın kataloqunda risalənin adı «Həşt behişt» kimi göstərilmişdir[23]. Lakin əlyazmanın başlığında risalənin adı «Kitabi-həft cinan» («Yeddi cənnət bağı kitabı») kimi verilmişdir. Bu da tamamilə qanunauyğundur, çünki risalə hər biri «cinan» adlanan və öz növbəsində bir neçə «çəmən»ə bölünən (buna görə risalə həm də «Çəməniyyə» adı ilə məşhurdur) yeddi fəsildən ibarətdir. Bəs bu «behişt» sözü haradan meydana çıxmışdır? Əsərin əvvəlində Yusif Qarabaği onun yazılma səbəbindən bəhs edərkən yazır: «…Könlüm rəsmi maneələrə və gündəlik məşğuliyyətə baxmayaraq, bir risalə qələmə aldı ki, yeddi cənnət bağından (cinan) ibarətdir və xütbəni (girişi) də əlavə etsən, səkkiz olar və beləliklə, ona səkkiz behişt demək mümkün olar…».
Kataloqun tərtibçisi, görünür, müəllifin bu sözlərindən çıxış etmişdir. Lakin «Həft cinan» adı əsərin strukturunu əks etdirdiyi və əlyazmanın üstündə qeyd olunduğu üçün biz həmin adın üzərində dayandıq. Bir də «cinan» sözünü, sadəcə, «bağ» kimi də mənalandırmaq mümkündür.
Müəllif yeddi rəqəmini təsadüfən əsərin strukturunda əsas götürməmişdir. Bəlkə o, risalədə iki dəfə xatırlayıb sitat gətirdiyi dahi həmyerlisi Nizami Gəncəvinin «Həft peykər»ini – «Yeddi gözəl»ini nəzərdə tutmuşdur? Bəlkə də… Hər halda istənilən variantda «Həft behişt» adı istisna olunmalıdır. Risalənin «Həft cinan» - «Yeddi bağ» adı ilə təqdim olunması, yuxarıdakı dəlillər nəzərə alınmaqla, tamamilə məntiqidir, hərçənd müəllifin dediyi kimi, ona «Həşt behişt» söyləmək də mümkündür. Yusif Qarabaği bu «mümkünlüyü» sanki oxucularının ixtiyarına buraxmışdır. Biz də müəllifin bu iradəsi ilə hesablaşmalı oluruq.
Ədəbiyyat:
1. Персидские и таджикские рукописи Государственной Публичной библиотеки имени М. Е. Салтыкова-Щедрина, часть 1-2. составитель Г. И. Костыгова. Ленинград, 1988-1989.
2. ASE, III cild. Bakı, 1979, s. 48.
3. Xacə Seyid Şərif Raqim. Tarix-e raqemi. – AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun arxivi, inv. № 52, s. 218 b.
4. Yenə orada, s. 232 a.
5. Yenə orada, s.232b-233a.
6. А. А. Бакиханов. Сочинения. Записки. Письма. Вступ. статья, составление и прим. Э.М.Ахмедова. Баку, 1983, с. 268.
7. А. А. Семенов. Забытый среднеазиатский философ XVII в. и его «Трактат о сокрытом». – Известия общества для изучения Таджикистана и иранских народностей за его пределами. Т. 1, Ташкент, 1928, с. 137.
8. Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan. Bakı, 1987, s. 180.
9. История Узбекской ССР, т. I, Ташкент, 1955, с. 446; Azərbaycan tarixi. I cild, Bakı, 1961, s. 306.
10. H. Araslı. XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1956, s.78.
11. А. М. Богоутдинов. Очерки по истории таджикской философии. Душанбе, 1961, с. 218-219.
12. Очерки по истории Азербайджанской философии, т. 1, Баку, 1966, с. 284-299.
13. Ə. Ə. Əminzadə. Azərbaycanda fəlsəfi və ictima-siyasi fikir tarixindən. Bakı, 1972, s. 32-79.
14. Yenə orada, s. 35.
15. Azərbaycan tarixi. I cild, Bakı, 1961, s. 306.
16. Ətraflı məlumat üçün bax: Məsiağa Məhəmmədi, Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada «Hind üslubu», Bakı, 1994, s. 35-61.
17. «Kübraviyyə» təriqəti barədə bax: Дж. С. Тримингем. Суфийские ордены в исламе. M., 1989, с. 55-57.
18. Ə. Ə. Əminzadə. Göstərilən əsəri, s. 38-43.
19. М. Н. Нурутдинов. Юсуф Карабаги и общественно-философская мысль Средней Азии XVI-XVII вв. Ташкент, 1990.
20. Abdürrahim Güzel. Karabaği və Tehafütü. Ankara, 1991.
21. Yenə orada, s. 45-46.
22. Ə. Əminzadə. Göstərilən əsəri, s. 42-79.
23. Персидские и таджикские рукописи Государственной Публичной библиотеки имени М. Е. Салтыкова-Щедрина, часть II. Ленинград, 1989, с. 252-253.
1997-ci il
