Professor Rüstəm Əliyev XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin ilk onilliklərində çiçəklənmə dövrünü yaşayan klassik şərqşünaslıq məktəbinin layiqli davamçısı idi. Filoloji mahiyyətli bu məktəbin əsasını Şərq dillərinə dərindən bələdlik, əlyazma nüsxələrinin tekstoloji tədqiqi və əksər hallarda tərcüməsi, bu zəmində tarixi-ictimai reallıqlar, fəlsəfi-əxlaqi konsepsiyalar və bədii sistemlər haqqında mülahizələrə keçid təşkil edirdi. Belə bir məktəbin ənənələrinə söykənən Rüstəm Əliyev təbii ki, geniş profilli bir şərqşünas idi və Peterburqda təhsil alması buna əlverişli şərait yaratmışdı. Onun həqiqətən də geniş profilli şərqşünas olmasını bu gün sizlərə təqdim olunan biblioqrafiyası da təsdiq edir və konrfansda ediləcək məruzələrdən də bunu görəcəksiniz. Buna baxmayaraq, Rüstəm Əliyev ilk növbədə iranşünas idi, onun dar ixtisası fars dili və ədəbiyyatı, eləcə də bütövlükdə farsdilli ədəbiyyat idi. Həmin ixtisas çərçivəsində o, əsasən mətnşünaslıq problemləri ilə məşğul olurdu. Bu da təsadüfi deyildi. Rüstəm Əliyevin elmi fəaliyyətə başladığı illərdə bu məsələ diqqət mərkəzində dayanırdı, çünki orta əsr müəlliflərinin autentik mətnlərinin olmaması şərqşünaslığın sonrakı inkişafı qarşısında əməlli-başlı maneəyə çevrilmişdi. Toplanmış təcrübə bu problemin həllini təkidlə tələb edirdi. Rüstəm Əliyev zamanın və elmin bu çağırışına cavab verib yaradıcılığının ən coşqun çağlarını bu məsələyə həsr etdi. Özü də Rüstəm müəllim bu işi fars ədəbiyyatının ən böyük korifeyləri – Firdovsi, Xəyyam və Sədi irsinə münasibətdə həyata keçirdi.
Rüstəm Əliyevin ən mühüm və ən geniş tədqiqatları dahi İran şairi Sədi Şirazi yaradıcılığı ilə bağlıdır. Bildiyiniz kimi, Rüstəm müəllimin həm namizədlik, həm də doktorluq dissertasiyaları Sədi irsinə, konkret olaraq, onun iki şah əsəri «Gülüstan» və «Bustan»a həsr olunmuşdur. Özü də Rüstəm müəllim bu əsərlərin təkcə elmi-tənqidi mətnlərini hazırlamamış, həm də onların ideya məzmunu və poetikası barədə ciddi elmi mülahizələrini ortaya qoymuşdur. Mən alimin əlyazmalar və özündən əvvəlki nəşrlər üzərində işinin xüsusiyyətlərinə toxunmadan (çünki bu barədə ayrıca məruzə olacaq) ikinci cəhət barəsində bəzi məqamları qeyd etmək istəyirəm.
Rüstəm Əliyevin Sədi yaradıcılığı ilə bağlı ilk işi «Gülüstan»ın elmi-tənqidi mətni, araşdırma və şərhlərlə birgə rus dilinə tərcüməsi olmuşdur. Bu iş 1959-cu ildə iri formatda 700 səhifəlik bir kitab şəklində nəşr edilmişdir. Alimin həmin nəşrə yazdığı geniş müqəddimə Sədi irsi üzərində dərin və hərtərəfli tədqiqatın məhsuludur. Burada şairin bioqrafiyası, dünyagörüşü və poetik məharəti barədə orijinal fikirlərlə rastlaşırıq. «Gülüstan»ın tamamilə yeni bir janrda yazıldığını, Sədinin öz ixtirası olduğunu irəli sürən alim onun «adəmiyyət» fəlsəfəsi timsalında dünyagörüşünün ümümbəşəri mahiyyətini açıqlayır, fars ədəbi dilinin təşəkkülü və inkişafında müstəsna xidmətlərini əyani sübutlarla göstərir. Qeyd edək ki, bu məsələlər Rüstəm Əliyevin 1958-ci ildə «Bilik» cəmiyyətinin xətti ilə nəşr etdirdiyi Sədi haqqında kitabında daha geniş şəkildə şərh olunmuşdur.
«Bustan»la bağlı Rüstəm Əliyevin ən mühüm kəşfi əsərin ilkin variantda «Sədinamə» adlanması və eləcə də onun «Şahnamə»yə antiteza kimi düşünülməsi ideyasıdır. Təsadüfi deyil ki, əsər 1968-ci ildə Tehranda məhz bu adla nəşr olunmuş, M.Minоvi, M.Moin, Z.Səfa kimi nüfuzlu İran alimlərinin yüksək qiymətəini almışdı. Bu, artıq gənc Azərbaycan şərqşünasının beynəlxalq aləmdə qəbul olunmasından xəbər verirdi.
Rüstəm Əliyevin iranşünaslıq tədqiqatları, təbii ki, Sədi irsi ilə məhdudlaşmır. Alim paralel şəkildə başqa bir dahinin - Ömər Xəyyamın şəxsiyyəti və yaradıcılığına diqqət yetirir. Məlumdur ki, Xəyyam XIX əsrdə Fitsceraldın tərcümələri sayəsində Avropanı, ardınca isə Amerikanı fəth edəndən sonra onun rübailərinin atribusiyası problemi ən vacib məsələ kimi ortaya çıxmışdı. Rüstəm Əliyev şərqşünaslığın bu aktual vəzifəsinə, sözsüz ki, biganə qala bilməzdi. 1959-cu ildə o, tanınmış şərqşünas M.N.Osmanovla birlikdə Xəyyam rübailərinin 1207-ci ildə yazıldığı ehtimal olunduğu üçün ən qədim əlyazması sayılan və Kembricdə saxlanan nüsxəsi əsasında iki cilddə «Ömər Xəyyam. Rübailər» kitabını Moskvada nəşr etdirdi. Kitab Xəyyam rübailərinin farsca mətnindən, ruscaya tərcüməsindən, müqəddimə və şərhlərdən ibarət idi. Sonralar sözügedən əlyazmanın heç də 1207-ci ildə yazılmadığı aşkara çıxsa da, bu, həmin nəşrin, xüsusən Xəyyam rübailərinin atribusiyası problemi ilə bağlı dəyərli mülahizələri ehtiva edən müqəddimənin əhəmiyyətini əsla azaltmamışdır və indinin özündə də şərqşünaslar bu mənbədən dəyərli bir məxəz kimi faydalanırlar.
Rüstəm Əliyevin iranşünaslıq fəaliyyətinin ən parlaq səhifələrindən birini, şübhəsiz, onun Firdovsi «Şahnamə»si üzərində işi təşkil edir. 1950-ci illərin sonunda «Şahnamə»nin elmi-tənqidi mətnini hazırlamaq məqsədilə Moskvada mərhum Yevgeni Eduardoviç Bertelsin rəhbərliyi altında sonralar sovet iranşünaslığının bütün ağırlığını çiyninə almış istedadlı gənclərdən ibarət bir qrup yaradıldı və bu qrupun tərkibində, təbii ki, Rüstəm Əliyev də vardı. Həmin qrup qısa müddətdə ən mötəbər əlyazmalar əsasında «Şahnamə»nin elmi-tənqidi mətnini hazırladı və bu mətn 1960-1971-ci illərdə Moskvada 9 cilddə nəşr olundu. Həmin 9 cilddən üçü (4,5 və 8-ci cildlər) bilvasitə Rüstəm müəllim tərəfindən hazırlanmışdı və sonralar İranda da təkrar nəşr olunmuşdu. Bu nəşrlərə yazığı ön sözlərdə Rüstəm müəllim təkcə əlyazmaların təsviri ilə kifayətlənmir, həm də Firdovsinin fars dili və ədəbiyyatı tarixində yeri, «Şahnamə»nin mənbələri, onun özündən sonrakı ədəbiyyatla, xüsusən Nizami yaradıcılığı ilə əlaqələrinə dair dəyərli fikirlər irəli sürürdü.
Haqqında danışılan dövrdə Rüstəm Əlyiyev təkcə fars ədəbiyyatının tədqiqi ilə deyil, təbliği ilə də intensiv şəkildə məşğul olurdu. 1950-1960-cı illərdə Moskvada və Leninqradda farsdilli ədəbiyyatdan edilən poetik tərcümələrin əksəriyyəti məhz onun ön sözü, şərhləri və redaktorluğu ilə nəşr olunurdu. Lakin Rüstəm müəllimin İran ədəbiyyatı və mədəniyyətinin təbliği sahəsindəki fəaliyyəti təkcə SSRİ miqyası ilə məhdudlaşmayıb, bir sıra Şərq və Qərb ölkələrini də əhatə edirdi. Onun bu istiqamətdəki çalışmalarının zirvəsi 1965-ci ildə ABŞ-a uzunmüddətli elmi ezamiyyəti oldu. Beş ay müddətində ABŞ-ın səkkiz universitetində İran ədəbiyyatı və mədəniyyətinə dair mühazirələr oxuyan Rüstəm Əliyev məhz bunun sayəsində Harvard universitetinin fəxri professoru seçildi və Riçard Fray kimi dünya miqyaslı bir iranşünasın yüksək qiymətini aldı.
Rüstəm Əliyev əksər mediyevistlərdən – orta əsr mütəxəssislərindən fərqli olaraq, müasir fars ədəbiyyatı üzərində də ciddi araşdırmalar aparırdı. İrana daimi səfərləri də onun bu işinə əlverişli imkan yaradırdı. Rüstəm müəllimi öyrəndiyi ədəbiyyatın təkcə tarixi deyil, müasir durumu və perspektivləri də dərindən maraqlandırırdı. Xüsusən XX əsr fars poeziyasında vəzn, qafiyə, poetik texnika və üslub sahəsində baş verən yeniliklər onun diqqət mərkəzində dayanırdı. Burada Rüstəm müəllimin həmin məsələlərlə bağlı üç mühüm işinin adını çəkməklə kifayətlənmək istəyirəm.
1963-cü ildə şərqşünasların XXVI beynəlxalq konqresində (Moskva) Rüstəm Əliyev «Müasir fars poeziyasında novatorluq (şerin ritmik əsasları)» adlı geniş məruzə etmiş və bu məruzə ayrıca buraxılış şəklində nəşr olunmuşdur
1965-ci ildə Kembricdə keçirilən beynəlxalq iranşünaslıq konqresində Rüstəm Əliyev «Fars poeziyası və onun perspektivləri» adlı böyük maraq doğuran məruzə ilə çıxış etmişdir.
Nəhayət, 1967-ci ildə Parisdə Roman Yakobsonun şərəfinə nəşr olunmuş nüfuzlu bir məcmuədə Rüstəm müəllimin «Fars şerinin təkamülü» adlı təqribən iki çap vərəqi həcmində geniş araşdırması çap edilmişdir.
Bu tədqiqatlar göstərdi ki, Rüstəm Əliyev təkcə bir mətnşünas və ədəbiyyat tarixçisi deyil, həm də görkəmli bir ədəbiyyat nəzəriyyəçisidir.
Rüstəm Əliyevin iranşünaslıq fəaliyyəti onun farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatı, o cümlədən, Nizami, Nəsimi və Füzuli irsi üzərində tədqiqatları ilə tamamlanırdı. Misal üçün, o, 1974-cü ildə Tehranda İmadəddin Nəsimi və Fəzlullah Nəiminin fars divanını nəşr etdirmiş və bu nəşr barədə həm Azərbaycan, həm də İran mətbuatında çox yüksək rəylər dərc olunmuşdu. 1958-ci ildə Füzulinin «Leyli və Məcnun»u, 1959-cu ildə isə qəzəlləri Rüstəm müəllimin ön söz və izahları ilə Moskvada rus dilində nəşr edilmişdi.
Çox vaxt Rüstəm müəllim haqqındakı yazı və çıxışlarda belə təsəvvür yaradılır ki, o, yalnız Bakıya qayıtdıqdan sonra, yəni 1970-80-ci illərdən başlayaraq Nizami irsi ilə məşğul olmağa başlamışdır. Lakin elə bu gün sizlərə təqdim olunan biblioqrafiyaya da baxsanız, görərsiniz ki, 1957-ci ildə Nizaminin «Leyli və Məcnun» poeması, 1960-ci ildə isə lirikası Rüstəm müəllimin müqəddiməsi və şərhləri ilə Moskvada nəşr olunmuşdur. Bu, onu göstərir ki, Rüstəm Əliyevin Nizami irsinə marağı daimi olmuşdur, sadəcə Bakıya qayıdandan sonra onun bu yöndəki fəaliyyəti daha intensiv xarakter kəsb etmişdir. Nizami yaradıcılığını bütövlükdə farsdilli ədəbiyyat kontekstində, o cümlədən, İran ədəbiyyatı isə əlaqələr zəminində nəzərdən keçirən alim bunun sayəsində nizamişünaslığa yeni ruh, yeni nəfəs gətirmişdir. Yəni saxta vətənpərvərlik şüarı ilə silahlanıb Nizamini təbii tarixi-mədəni kontekstindən ayıraraq milli zəminlə məhdudlaşdırmaqla onun yaradıcılığının bir çox məsələlərini anlaşılmaz edənlərdən fərqli olaraq, Rüstəm müəllim bu işi daha düzgün metodoloji əsasda həyata keçirirdi. Bu, heç də Nizamini milil zəmindən ayırmaq demək deyildi. Belə bir işi həyata keçirməklə yanaşı, Rüstəm müəllim, məsələn, «Nizamidə türklük sevgisi» adlı məşhur məqaləsini də yazmışdı.
1980-ci ildə Bakıda keçirilən «XI-XII əsrlər Azərbaycan mədəniyyəti və Nizami Gəncəvi yaradıcılığı» mövzusunda ümumittifaq elmi konfransında Rüstəm müəllim «Nizamişünaslığın problemləri» adlı məruzə ilə çıxış etmiş, nizamişünaslıq qarşısında duran vəzifələri 13 bənddə ümumiləşdirmişdi. Sonrakı illərdə bu 13 vəzifədən azı 10-nu Rüstəm müəllim bilavasitə özü yerinə yetirdi. Buraya Nizami əsərlərinin yeni tənqidi mətnlərinin hazırlanması, Azərbaycan və rus dillərinə filoloji tərcüməsi, Nizami haqqında ədəbiyyatın tam biblioqrafiyasının tərtibi, şairin dövrü və müasirləri ilə bağlı araşdırmalar və s. daxildir. Mən Rüstəm müəllimin bu sahədəki işləri sırasında birini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Bu da Nizaminin müasiri və dostu Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustadın «Munisnamə» əsərinin müqəddimə və şərhlərlə rus dilinə tərcüməsidir. Çox yüksək səviyyədə yerinə yetirilmiş bu işlə Rüstəm müəllim şərqşünaslığa və Azərbaycanşünaslığa misilsiz bir xidmət göstərmişdir.
… 1980-90-cı illərdə Rüstəm müəllim sağdan, soldan, arxadan atılan daşlara, bir çox hallarda haqqının tapdanmasına fikir vermədən gərgin fəaliyyət göstərir, təkbaşına az qala bir institutun işini görürdü. Onun son işlərindən biri əldə etdiyi yeni əlyazmalar əsasında «Sirlər xəzinəsi»nin yeni elmi-tənqidi mətninin hazırlanması idi. Rüstəm müəllim gecəni-gündüzə qatıb işləyir, yeni mötəbər mətni tezliklə ortaya qoymağa çalışırdı. Həmin dövrdə bir gün səhər Akademiyaya işə gələrkən, liftdə rastlaşdıq. Çox yorğun görünürdü. Mən: «Rüstəm müəllim, nə olub, xəstələnməmisiz ki?!» - deyə soruşdum. Rüstəm müəllim başını bulayıb Sədinin bu məşhur misralarını söylədi:

Hər dəm əz omr mirəvəd nəfəsi,
Çun negəh mikonəm nəmand bəsi.
(Hər an ömürdən bir nəfəs gedir,
Baxanda görürəm ki, çox qalmayıb).

Fikrini anlayıb heç nə demədim. Amma görünür, Rüstəm müəllim «çox qalmadığını» həqiqətən duyubmuş. «Sirlər xəzinəsi» üzərində işini tamamlayıb nəşriyyata verəndən sonra çox çəkmədi ki, dünyasını dəyişdi. Yeni tənqidi mətn onun ölümündən sonra Tehranda işıq üzü gördü…
Burada artıq deyildiyi kimi, Rüstəm Əliyev iranşünas kadrların hazırlanmasına böyük diqqət yetirirdi və onun yetirmələrindən biri də bəndənizdir. Yaxşı yadımdadır və bizim şöbənin əməkdaşları da, yəqin xatırlayırlar, mən Şərqşünaslıq İnstitutuna işə yenicə gələndə Rüstəm müəllim mənə şöbə seminarında çıxış etməyi tapşırdı. Mən hamının maraqla qarşıladığı məruzəmi bitirəndən və suallara cavab verəndən sonra Rüstəm müəllim qəribə bir sevinclə dedi: «Slava boqu, iranistika jivet», yəni «şükürlər olsun Allaha ki, iranşünaslıq yaşayır». Bu gün mən həmin sözləri Rüstəm Əliyevin özünə aid edirəm: bəli, Rüstəm müəllim yaşayır – onun yolunu davam etdirən şagirdlərinin simasında, bir kitablıq siyahısı olan əsərlərində yaşayır. Bu günkü konrfans da bunun daha bir təzahürüdür. Və mən, son olaraq, bu konfransın məhz bu şəkildə keçirilməsində təkidli səylərinə görə Gövhər xanım Baxşəliyevaya təşəkkürlərimi bildirirəm. Eyni zamanda Rüstəm müəllim haqqında xatirələr kitabının tərtibçisi kimi mənim müraciətlərimə həvəslə cavab verib qısa müddət ərzində yazılarını təqdim edən və beləliklə, həmin kitabın bu günkü tədbirdə ortada olmasına şərait yaradan bütün həmkarlarıma səmimi minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm.

(Professor Rüstəm Əliyevin anadan olmasının 75 illiyi münasibətilə 14 aprel 2004-cü ildə Bakıda keçirilmiş ümumrespublika elmi konfransında etdiyim məruzənin mətni)