|
(Sipehri şeiri Məsiağa Məhəmmədinin tərcüməsində)
Söhrab Sipehri şeiri yeni bədii-estetik fikir yürüdən, öz dünyasını yaradan, təbiətə qovuşan, sərhədləri aşan, açıq və gizli mənalar daşıyan misralardır. Bəziləri bu misralarla üz-üzə durmaqdan çəkinmiş, bəziləri isə onun cazibəsindən çıxa bilməmişdir. Məsiağa Məhəmmədi də bu cazibədən çıxa bilməyənlərdəndir. Bunun da əsas səbəbini biz həm şairin, həm mütərcimin farsdilli poeziyada məşhur “hind üslubu”na yaxınlığında görürük. “Hind üslubu”nun xüsusiyyətləri Sipehri şeirinin əsas elementlərindəndir. Şərqşünas-filoloq M.Məhəmmədi isə bu üslub haqqında öz sözünü demiş tədqiqatçılardandır. Onun “Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada “hind üslubu” monoqrafiyası elm aləmində böyük maraqla qarşılanmışdır.
“525 kitab” seriyasında işıq üzü görmüş “Suyun ayaq səsi” kitabına (“Mütərcim” nəşriyyatı, 2010) şairin eyni adlı poeması və müxtəlif şeirləri daxildir. Sipehrinin poetik surətini bütün incəlikləri ilə canlandıran, şairin bədii idrakını bütövlükdə duyan Məsiağa Məhəmmədi tərcümədə Sipehri şeirinin üslubi özəlliklərini qoruya və oxucuya çatdıra bilmişdir. Bu da ondan irəli gəlir ki, M.Məhəmmədi şairin yaradıcılığı ilə yanaşı, onun həyatının dolanbac yollarının ən gizli cığırları ilə belə gedə bilmiş, onu əhatə edən həyat lövhələrini özü üçün canlandırmağa nail olmuşdur.
Bütün bunlar tərcüməçinin Sipehri poeziyasından etdiyi seçimdən və şeirləri təqdim etdiyi nizamdan hiss olunur. Bu seçim və nizam oxucuya Sipehrinin dünyaduyumunu, həyata, həqiqətlərə mistik yanaşma tərzini anlamaqda, onu dərk etməkdə yardımçı olur.
Mütərcim Sipehri şeirinin üslubi özəlliklərini, bədii ifadə vasitələrini daha aydın aça bilən şeirlər üzərində durmuşdur. Eləcə də bu seçimə düşən şeirlər mövzusuna, yazılma tarixinə görə Sipehri həyəcanlarını, çırpıntılarını yaxından əks etdirən, oxucuda onun obrazını yarada bilən şeirlərdir. Xronoloji ardıcıllıqla təqdim olunan şeirlər şairin poetik şəxsiyyətinin formalaşmasının hansı dövrə təsadüf etməsini, yaradıcılığının hansı istiqamətdə inkişaf etməsini təsəvvür etməyə imkan yaradır.
Sipehri şeirinin bədii-estetik xüsusiyyətlərini dərindən duyan, Şərq təfəkkür tərzinin incəliklərinə bələd olan mütərcim tərcümə üçün elə şeirlər seçmişdir ki, onlarda Sipehri yaradıcılığına xas olan insan və təbiət, təbiətdə ərimək, azadlıq, özünüdərk, tənhalıq və s. kimi aparıcı məqamlar əks olunsun.
Mütərcim şair üçün səciyyəvi olan qeyri-adi tərkiblərin çoxluq təşkil etdiyi şeirlər üzərində durur. Belə tərkiblər yeniliyi və orijinallığı ilə fərqlənir. Elə seçilmiş şeirlərin adlarında bu, özünü göstərir: “Rəngin ölümü”, “Sərgərdan cəhənnəm”, “Başlanğıcın sədası”, “Uzaqların yaxınlığında”, “Suyun ayaq səsi” və yaxud belə ifadələr: “məhəbbətin yaşıl səcdəsi”, “rəssam sular” “sükut rəngi”, “həyatımın şəkilsiz röyası”, “röyaların şüşə qapıları”, “unutqanlıq bataqlığı”, “itmiş kölgə” , “suyun tənhalığı”, “parıltılı tənhalıq ”, “ölümün pöhrəsi”...
M.Məhəmmədi həm şair, həm də rəssam olan Sipehrinin rənglərdən sözlərə, sözlərdən rənglərə süzülən yaradıcılığını, onun söz və rəng dünyasını bütün çalarları ilə oxucu üçün aça bilmişdir. Oxucu tərcümədən duya bilir ki, rənglər Sipehri üçün poetik məzmunun açıqlanmasında, emosiyaların ifadəsində əsas bədii vasitələrdən biridir. Tərcümədə rənglərlə bağlı şair təxəyyülünü əks etdirən bütün incəliklər nəzərə alınıb, obrazlılıq qorunub: “Qürubun qırmızısı çöküb daşların üstünə”, “Bağımız bəlkə də səadətin yaşıl dairəsinin bir qövsü idi ”, “Orada sevgi səadətin qanadları qədər mavidir”, “Namazımda Ay axır, bütün rənglər axır”, “Neçə vaxtdı bu zülmət qaranlıqda / Sükut rəngi çöküb dodaqlarıma”, “...məhəbbətin yaşıl səcdəsi” və s.
M.Məhəmmədinin təqdim etdiyi tərcümələr Sipehri poeziyasının təbiətini, ruhunu oxucuya çatdıra bilir. Oxucu bu tərcümələrdə qafiyəli söz yığınından kənar olan Sipehri şeirinin özünəməxsus ahəngini duya bilir. Təqdim olunan tərcümələri orijinalla müqayisə edəndə adama elə gəlir ki, Sipehri bu şeirləri azərbaycanca yazsa idi, onlar məhz belə səslənərdi.
Burada B.Q.Admoninin belə fikri yada düşür: “Mənzum nitq dilin səs stixiyasının, ilk növbədə onun ritmik quruluşunun kulminasiyasıdır” (Грамматический строй как система построения и общая теория грамматики. Л.: “Наука”, 1988). Sipehri yalnız qafiyədən, vəzndən deyil, fars dili ahənginin bütün zənginliyindən istifadə edərək, özünəməxsus vurğuya, ritmə, intonasiyaya malik bir şeir ahəngi yaratmışdır. Mütərcim bu ahəngi Azərbaycan dilinin ahənginə yatıraraq, oxucuya çatdıra bilmişdir. Tanınmış İran şairi Həsən Hünər¬mən¬dinin misraları poetik mətnlə bağlı həmin məqamı vurğulayır:
Sözün musiqisi hər şeydən əvvəldir,
Və bunun üçün «xüsusi hecalı» misralara üstünlük verməlisən.
Çünki bunlar mübhəmdir və havadan da axıcıdır...
Bir də musiqi və musiqi müşayiəti.
Gərək sənin şeirin quş kimi olsun ki,
Ruhdan keçəni hiss etsin.
Asimana, başqa eşqlərə tərəf qalxsın.
(Sətri tərcümə məqalə müəllifinindir)
M.Məhəmmədi Saib Təbriziyə həsr etdiyi monoqrafiyasında şairin qəzəllərinin özünəməxsus intonasiyaya və ahəngə malik olmasını qeyd edərək, yazır: «...ən mühüm isə, hər bir məzmunun özünə uyğun intonasiyasının seçilməsi, şeirin ahənginin lirik qəhrəmanın konkret psixoloji vəziyyətinə, qəlbinin ahənginə müvafiq olmasıdır» (Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada hind üslubu. Bakı, “Elm”, 1994, s.174). Elə təqdim olunan tərcümədə də Sipehri şeirində sözün musiqi ilə rəqsindən doğan ahəngə malik olmasını, oxucunu şeir qanadlarına alıb asimana, başqa bir eşqə tərəf apara bilməsini əks etdirmişdir.
Ahənglə bağlı bəzi məqamlar üzərində durmaq istərdik. Şairin “Yoldan bir sifarış” adlı şeirində misralar gələcək zamanda olan feillərlə bitir. Mütərcim tərcümədə gələcək zamanın qısa formasından istifadə etməklə fonetik ağırlığı yumşaldır. Bu şeirin sonu bir çağırışdır. Feillərin gələcək zamanın qısa formasında veriilməsi bu çağırışa bir səs qəlibi verir:
Barışdıracam,
Qovuşduracam,
Yol keçəcəm,
Nur içəcəm,
Sevəcəm!
Mütərcim ahəngə təsir edən poetik fiqurlara da diqqətlə yanaşır, xüsusən eyni sözlə bitib, eyni sözlə başlayan misralara. Hər bir belə misrada Sipehri şeiri üçün səciyyəvi olan təkrar silsiləsi saxlanılıb:
Şamların arxasında qar.
Qar üstdə bir dəstə qarğa.
Məlumdur ki, tərcümə işi tərcüməçidən filoloji biliklərlə yanaşı, xüsusi duyum tələb edən bir prosesdir. Əgər bu duyum yoxsa, orijinalı təhlükə gözləyə bilər. Belə bir təhlükə haqqında tanınmış şotland şairi Robert Bernsin bir epiqramı yada düşür. Həmin epiqram Marsialın şeirlərini uğursuz tərcümə etmiş Elfinstona ünvanlanır (Роберт Бернс. Стихи. Москва, 1956, с. 170):
Ey şeirdən kənar, nəsrdən uzaq!
Tərcümən yalandır, yalan ağappaq.
Eşit Marsialdan gəlir bir fəğan:
“Tərcümə edildim! Qarət, ay aman!”
(Tərcümə məqalə müəllifinindir)
M.Məhəmmədinin təqdim etdiyi tərcümə orijinalın digər dildə sadəcə mexaniki inikası deyil, tərcümədən Sipehrinin səsi gəlir, ruhu duyulur. Bu tərcümələrdə orijinala sadiqlik qalır, bir sözlə, burada “qarət qorxusu” yoxdur. Çünki mütərcim tərcümə mədəniyyətinə riayət edə bilmiş, müəllif məşəqqətlərinə şəriklik göstərmişdir. O, uğurla mətnlə tərcümə arasında nəfis bir harmoniya yarada bilmişdir.
Deyirlər ki, tərcümə qadın kimi şıitaq, uşaq kimi kövrək olur və onda qoca müdrikliyi olmalıdır. Mütərcim Sipehri şeirinin tərcüməsində müdrikliklə həmin şıltaqlığı və kövrəkliyi nəzərə ala bilmişdir. Çünki Sipehri şeiri ənənəvi poeziya qəliblərindən fərqli bir forma daşıyır. Onun şeirlərinin poetik mahiyyətini, ifadə tərzini, quruluşunu saxlamaq o qədər də asan deyil. Sipehri şeirində təkrar struktur yoxdur, onun hər bir şeirinin öz quruluşu var. Bu xüsusiyyət tərcümədə də qorunmuşdur.
Ayrılıq qorxusu gəlir:
Balışım qaranquşları ayaq səsləri ilə doludur.
Səhər açılacaq
və bu su kasasına
asiman köçəcək.
Bu gecə getməliyəm.
Sipehri şeirinin özünəməxsus dil xüsusiyyətləri vardır. Tərcümə üçün ən çətin məqam da məhz bu xüsusiyyətlərin qarşılığının tapılmasıdır. Sipehrinin sadə dillə mübhəm və dərin mənaları lakonik şəkildə ifadə edə bilməsi tərcümədə də qorunur. Şair dərin məzmunların ifadəsində sadə bir sözə poetiklik verə bildiyi kimi, mütərcim də həmin sözün ən sadə qarşılığını taparaq orijinala sadiqlik göstərir. “Heç kəs əkinə qonmuş qarğa balasını ciddiyə almadı” misrasındakı “ciddiyə almadı” ifadəsi, “Baqqal məndən soruşdu: neçə batman qovun istəyirsən?” misrasında “yemiş” deyil, məhz “qovun” işlənməsi, “Və sərin bir meh ədyalın yaşıl qırağından yuxumu süpürür” misrasında “ədyal” sözünün işlənməsi buna misal ola bilər.
Tərcümə oxucunu Sipehri şeirinin mistik çərçivəsinə sala bilir. Bəzən belə mistik məqamlarda, şair özünə qapananda dili də mürəkkəbləşir. Sipehri yaradıcılığı ilə tanış olanlar, orijinalda onu oxuyanlar asanlıqla hiss edə bilər ki, mütərcim Sipehriyə xas bəzən sadə, bəzən son dərəcə mürəkkəb tərkibləri, mücərrəd obrazları əks etdirə bilmişdir. Oxucu bu tərcümələrdən anlaya bilir ki, Sipehri yeni poetik forma yaradan, farsdilli ədəbiyyatda tam fərqli bir poetik dilə malik bir şairdir.
Bununla bağlı tərcümədə uğurlu saydığımız çox məqamlar üzərində durmaq olar. Məsələn, Sipehri bəzən feilləri ötürür. Mütərcim bu fakta diqqətlə yanaşaraq, bəzən fikri asan olmasa belə feil artırmadan tərcümə edir və mənanı çatdıra bilir. Şairə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də təyinlə təyin olunanın yerini dəyişməsidir. Bu məqama da mütərcim diqqətlə yanaşmışdır. Məsələn, “Həmsəfərlərin bağına” şeirində belə bir ifadə var: “Ğənari nəx-e zərd-e avaz-e xodra...” İlk baxışda söz nizamı mütərcimi belə bir hərfi tərcüməyə sövq edə bilərdi: “Bülbül öz nəğməsinin sarı ipini...”. Lakin Sipehri üslubuna yaxşı bələd olan mütərcim haqlı olaraq, tərcüməni belə verir: “Sarı bülbül öz nəğməsini ...” “Sarı” sözünü “bülbülə” aid etməklə tərcüməçi mənanı dəqiqliklə təqdim edir.
“Hər çe” – “hər nə” və “hər ke” – “hər kim” ifadələrinin “bütün” mənasında işlənməsi Sipehri və Nima şeirinə xas olan xüsusiyyətlərdəndir. Mütərcimin belə məqamları nəzərə alması onun şairin dil xüsusiyyətlərinin incəliklərini sezə bilməsindən xəbər verir.
İdiomatik ifadələrin uğurlu qarşılıqları da bunu bir daha təsdiqləyir. Məsələn, “be sər-e vəğt-e kəsi rəftən” – “kimsənin vaxtının başına getmək” ifadəsi “baş çəkmək” kimi verilir. Sipehri fars dilinə məxsus olan önqoşmaların bəzən arxaik mənasından da istifadə edir. Bu fakt da mütərcimin nəzərindən qaçmamışdır. Şeirlərdən biri “Ba morğ-e penhan” adlanır. Hərfi tərcümə “Gizlənmış quş ilə” olsa da, mütərcim “ba” önqoşmasının “ilə” mənasını deyil, onun arxaik mənası olan yönlük hal bildirməsinə seçim verir və şeiri “Gizlənmiş quşa” adlandırır. Bununla da şairin quşa olan xitabını vurğulayır. Maraqlı faktlardan biri də çoxmənalı sözlərin tərcüməsidir. Orijinalda “xamuşi” sözü dəfələrlə, amma müxtəlif mənalarda işlənir. Mütərcim dəqiqliklə, yerindən asılı olaraq, incə məna çalarları olan “sükut”, “susqunluq”, “səssizlik” kimi sözlər işlədir.
Məkan quşları susqun, bu susqun, o susqun.
Danışan susqun olmuşdu.
Mütərcimin mətnə yaradıcı münasibəti təbiidir və mənaya xələl gətirməyən müəyyən əlavələrə ixtiyarı çatır. M.Məhəmmədi də bəzən mətnə heç də yad olmayan əlavələrdən istifadə etmişdir. Məsələn, “Nilufər” şeirində təkrarlanan bir sual var: “Hansı dəli külək bu nilufərin toxumunu / mənim yuxumun torpağına gətirdi?” Mütərcim mətnə “görən” sözünü əlavə etməklə, deyimi Azərbaycan dilinin ahənginə, nizamına daha da yaxınlaşdıra bilib: “Görən hansı dəli külək bu nilufərin toxumunu / mənim yuxumun torpağına gətirdi?”. Bəzi digər incə məqamları da qeyd etmək istərdik. Məsələn, orijinalda “Ey səbətləri yuxu ilə dolu olanlar!” ifadəsinə rast gəlirik. Mütərcim bu ifadənin Azərbaycan dilində çox gözəl səslənən qarşılığını verə bilmişdir: “Ay səbəti yatmışlar!”. Və yaxud “uzalı qollar” ifadəsi mütərcimin həssaslığından xəbər verir. Mətndə “çox uzanan qollar”dır. Maraq doğuran “uzalı” sözü poetik mətnə daha münasib olaraq, məna dəqiqliyini qoruyur. Və ya oxuyuruq:
Dodağımdan soyuq hava axır,
Qürubun qəfəsi könlümü sıxır.
“Qürubun qəfəsi” nə qədər uğurlu tərcümədir. Mətndə “qürubun darlığı”dır. Farsca “təngi” (“darlıq”) sözü çox incə səslənir. Mütərcim belə incəliyi “qəfəs” sözündə görərək, çox düzgün seçim etmişdir. Bununla məna incəliyini qoruya bilmiş, bəlkə daha da gücləndirmişdir.
Təqdim olunan kitabda yalnız tərcümə ilə deyil, həm də kiçik, amma dəyərli bir tədqiqatla da üz-üzə dururuq. M.Məhəmmədi kitaba yazdığı ön sözdə lakonik şəkildə Sipehri yaradıcılığını tarixi və tipoloji cəhətdən səciyyələndirmiş və Sipehri haqqında öz sözünü deyə bilmişdir. Məsələn, mütərcim yazır: “Söhrab yeni fars poeziyasında görünməmiş, qeyri-adi bir sintez həyata keçirmişdir və onun dünyaya baxışı universal səciyyəlidir. Buradan onun “hind üslubu” şairlərinə xüsusi marağının kökü aydınlaşır”. Belə orijinal bir fikrə bəlkə də Sipehri yaradıcılığının toxunmuş İran, Rusiya, Avropa mütəxəssislərinin tədqiqatlarında rast gəlmərik.
M.Məhəmmədi tərcüməsi ilə oxucunu inandıra bilmişdir ki, Sipehri nə vəzn, nə qafiyə, nə də qəlib əsiridir. Onun şeiri bu hüdudları aşa bilən bir ruhun səsidir.
Sipehri “hind üslubu”na ən yaxın müasir şairlərdən olub. Təqdim olunan tərcümə də oxucunu həm “hind üslubu”na, həm də Sipehrinin həqiqət axtaran mistik aləminə, söz və rəng dünyasına yaxınlaşdıra bilib.
Gəl, suya dön, sükutumun sətrindəki bir kəlmə kimi.
Gəl, ərit mənim ovcumda eşqin işıqlı günahını.
Şübhə yoxdur ki, Azərbaycan oxucusu M. Məhəmmədinin nəfis tərcüməsi ilə belə gözəl misraların sükutuna dala biləcək...
ŞƏFƏQ ƏLİBƏYLİ,
filologiya elmləri doktoru
Söhrab Sipehri şeiri yeni bədii-estetik fikir yürüdən, öz dünyasını yaradan, təbiətə qovuşan, sərhədləri aşan, açıq və gizli mənalar daşıyan misralardır. Bəziləri bu misralarla üz-üzə durmaqdan çəkinmiş, bəziləri isə onun cazibəsindən çıxa bilməmişdir. Məsiağa Məhəmmədi də bu cazibədən çıxa bilməyənlərdəndir. Bunun da əsas səbəbini biz həm şairin, həm mütərcimin farsdilli poeziyada məşhur “hind üslubu”na yaxınlığında görürük. “Hind üslubu”nun xüsusiyyətləri Sipehri şeirinin əsas elementlərindəndir. Şərqşünas-filoloq M.Məhəmmədi isə bu üslub haqqında öz sözünü demiş tədqiqatçılardandır. Onun “Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada “hind üslubu” monoqrafiyası elm aləmində böyük maraqla qarşılanmışdır.“525 kitab” seriyasında işıq üzü görmüş “Suyun ayaq səsi” kitabına (“Mütərcim” nəşriyyatı, 2010) şairin eyni adlı poeması və müxtəlif şeirləri daxildir. Sipehrinin poetik surətini bütün incəlikləri ilə canlandıran, şairin bədii idrakını bütövlükdə duyan Məsiağa Məhəmmədi tərcümədə Sipehri şeirinin üslubi özəlliklərini qoruya və oxucuya çatdıra bilmişdir. Bu da ondan irəli gəlir ki, M.Məhəmmədi şairin yaradıcılığı ilə yanaşı, onun həyatının dolanbac yollarının ən gizli cığırları ilə belə gedə bilmiş, onu əhatə edən həyat lövhələrini özü üçün canlandırmağa nail olmuşdur.
Bütün bunlar tərcüməçinin Sipehri poeziyasından etdiyi seçimdən və şeirləri təqdim etdiyi nizamdan hiss olunur. Bu seçim və nizam oxucuya Sipehrinin dünyaduyumunu, həyata, həqiqətlərə mistik yanaşma tərzini anlamaqda, onu dərk etməkdə yardımçı olur.
Mütərcim Sipehri şeirinin üslubi özəlliklərini, bədii ifadə vasitələrini daha aydın aça bilən şeirlər üzərində durmuşdur. Eləcə də bu seçimə düşən şeirlər mövzusuna, yazılma tarixinə görə Sipehri həyəcanlarını, çırpıntılarını yaxından əks etdirən, oxucuda onun obrazını yarada bilən şeirlərdir. Xronoloji ardıcıllıqla təqdim olunan şeirlər şairin poetik şəxsiyyətinin formalaşmasının hansı dövrə təsadüf etməsini, yaradıcılığının hansı istiqamətdə inkişaf etməsini təsəvvür etməyə imkan yaradır.
Sipehri şeirinin bədii-estetik xüsusiyyətlərini dərindən duyan, Şərq təfəkkür tərzinin incəliklərinə bələd olan mütərcim tərcümə üçün elə şeirlər seçmişdir ki, onlarda Sipehri yaradıcılığına xas olan insan və təbiət, təbiətdə ərimək, azadlıq, özünüdərk, tənhalıq və s. kimi aparıcı məqamlar əks olunsun.
Mütərcim şair üçün səciyyəvi olan qeyri-adi tərkiblərin çoxluq təşkil etdiyi şeirlər üzərində durur. Belə tərkiblər yeniliyi və orijinallığı ilə fərqlənir. Elə seçilmiş şeirlərin adlarında bu, özünü göstərir: “Rəngin ölümü”, “Sərgərdan cəhənnəm”, “Başlanğıcın sədası”, “Uzaqların yaxınlığında”, “Suyun ayaq səsi” və yaxud belə ifadələr: “məhəbbətin yaşıl səcdəsi”, “rəssam sular” “sükut rəngi”, “həyatımın şəkilsiz röyası”, “röyaların şüşə qapıları”, “unutqanlıq bataqlığı”, “itmiş kölgə” , “suyun tənhalığı”, “parıltılı tənhalıq ”, “ölümün pöhrəsi”...
M.Məhəmmədi həm şair, həm də rəssam olan Sipehrinin rənglərdən sözlərə, sözlərdən rənglərə süzülən yaradıcılığını, onun söz və rəng dünyasını bütün çalarları ilə oxucu üçün aça bilmişdir. Oxucu tərcümədən duya bilir ki, rənglər Sipehri üçün poetik məzmunun açıqlanmasında, emosiyaların ifadəsində əsas bədii vasitələrdən biridir. Tərcümədə rənglərlə bağlı şair təxəyyülünü əks etdirən bütün incəliklər nəzərə alınıb, obrazlılıq qorunub: “Qürubun qırmızısı çöküb daşların üstünə”, “Bağımız bəlkə də səadətin yaşıl dairəsinin bir qövsü idi ”, “Orada sevgi səadətin qanadları qədər mavidir”, “Namazımda Ay axır, bütün rənglər axır”, “Neçə vaxtdı bu zülmət qaranlıqda / Sükut rəngi çöküb dodaqlarıma”, “...məhəbbətin yaşıl səcdəsi” və s.
M.Məhəmmədinin təqdim etdiyi tərcümələr Sipehri poeziyasının təbiətini, ruhunu oxucuya çatdıra bilir. Oxucu bu tərcümələrdə qafiyəli söz yığınından kənar olan Sipehri şeirinin özünəməxsus ahəngini duya bilir. Təqdim olunan tərcümələri orijinalla müqayisə edəndə adama elə gəlir ki, Sipehri bu şeirləri azərbaycanca yazsa idi, onlar məhz belə səslənərdi.
Burada B.Q.Admoninin belə fikri yada düşür: “Mənzum nitq dilin səs stixiyasının, ilk növbədə onun ritmik quruluşunun kulminasiyasıdır” (Грамматический строй как система построения и общая теория грамматики. Л.: “Наука”, 1988). Sipehri yalnız qafiyədən, vəzndən deyil, fars dili ahənginin bütün zənginliyindən istifadə edərək, özünəməxsus vurğuya, ritmə, intonasiyaya malik bir şeir ahəngi yaratmışdır. Mütərcim bu ahəngi Azərbaycan dilinin ahənginə yatıraraq, oxucuya çatdıra bilmişdir. Tanınmış İran şairi Həsən Hünər¬mən¬dinin misraları poetik mətnlə bağlı həmin məqamı vurğulayır:
Sözün musiqisi hər şeydən əvvəldir,
Və bunun üçün «xüsusi hecalı» misralara üstünlük verməlisən.
Çünki bunlar mübhəmdir və havadan da axıcıdır...
Bir də musiqi və musiqi müşayiəti.
Gərək sənin şeirin quş kimi olsun ki,
Ruhdan keçəni hiss etsin.
Asimana, başqa eşqlərə tərəf qalxsın.
(Sətri tərcümə məqalə müəllifinindir)
M.Məhəmmədi Saib Təbriziyə həsr etdiyi monoqrafiyasında şairin qəzəllərinin özünəməxsus intonasiyaya və ahəngə malik olmasını qeyd edərək, yazır: «...ən mühüm isə, hər bir məzmunun özünə uyğun intonasiyasının seçilməsi, şeirin ahənginin lirik qəhrəmanın konkret psixoloji vəziyyətinə, qəlbinin ahənginə müvafiq olmasıdır» (Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada hind üslubu. Bakı, “Elm”, 1994, s.174). Elə təqdim olunan tərcümədə də Sipehri şeirində sözün musiqi ilə rəqsindən doğan ahəngə malik olmasını, oxucunu şeir qanadlarına alıb asimana, başqa bir eşqə tərəf apara bilməsini əks etdirmişdir.
Ahənglə bağlı bəzi məqamlar üzərində durmaq istərdik. Şairin “Yoldan bir sifarış” adlı şeirində misralar gələcək zamanda olan feillərlə bitir. Mütərcim tərcümədə gələcək zamanın qısa formasından istifadə etməklə fonetik ağırlığı yumşaldır. Bu şeirin sonu bir çağırışdır. Feillərin gələcək zamanın qısa formasında veriilməsi bu çağırışa bir səs qəlibi verir:
Barışdıracam,
Qovuşduracam,
Yol keçəcəm,
Nur içəcəm,
Sevəcəm!
Mütərcim ahəngə təsir edən poetik fiqurlara da diqqətlə yanaşır, xüsusən eyni sözlə bitib, eyni sözlə başlayan misralara. Hər bir belə misrada Sipehri şeiri üçün səciyyəvi olan təkrar silsiləsi saxlanılıb:
Şamların arxasında qar.
Qar üstdə bir dəstə qarğa.
Məlumdur ki, tərcümə işi tərcüməçidən filoloji biliklərlə yanaşı, xüsusi duyum tələb edən bir prosesdir. Əgər bu duyum yoxsa, orijinalı təhlükə gözləyə bilər. Belə bir təhlükə haqqında tanınmış şotland şairi Robert Bernsin bir epiqramı yada düşür. Həmin epiqram Marsialın şeirlərini uğursuz tərcümə etmiş Elfinstona ünvanlanır (Роберт Бернс. Стихи. Москва, 1956, с. 170):
Ey şeirdən kənar, nəsrdən uzaq!
Tərcümən yalandır, yalan ağappaq.
Eşit Marsialdan gəlir bir fəğan:
“Tərcümə edildim! Qarət, ay aman!”
(Tərcümə məqalə müəllifinindir)
M.Məhəmmədinin təqdim etdiyi tərcümə orijinalın digər dildə sadəcə mexaniki inikası deyil, tərcümədən Sipehrinin səsi gəlir, ruhu duyulur. Bu tərcümələrdə orijinala sadiqlik qalır, bir sözlə, burada “qarət qorxusu” yoxdur. Çünki mütərcim tərcümə mədəniyyətinə riayət edə bilmiş, müəllif məşəqqətlərinə şəriklik göstərmişdir. O, uğurla mətnlə tərcümə arasında nəfis bir harmoniya yarada bilmişdir.
Deyirlər ki, tərcümə qadın kimi şıitaq, uşaq kimi kövrək olur və onda qoca müdrikliyi olmalıdır. Mütərcim Sipehri şeirinin tərcüməsində müdrikliklə həmin şıltaqlığı və kövrəkliyi nəzərə ala bilmişdir. Çünki Sipehri şeiri ənənəvi poeziya qəliblərindən fərqli bir forma daşıyır. Onun şeirlərinin poetik mahiyyətini, ifadə tərzini, quruluşunu saxlamaq o qədər də asan deyil. Sipehri şeirində təkrar struktur yoxdur, onun hər bir şeirinin öz quruluşu var. Bu xüsusiyyət tərcümədə də qorunmuşdur.
Ayrılıq qorxusu gəlir:
Balışım qaranquşları ayaq səsləri ilə doludur.
Səhər açılacaq
və bu su kasasına
asiman köçəcək.
Bu gecə getməliyəm.
Sipehri şeirinin özünəməxsus dil xüsusiyyətləri vardır. Tərcümə üçün ən çətin məqam da məhz bu xüsusiyyətlərin qarşılığının tapılmasıdır. Sipehrinin sadə dillə mübhəm və dərin mənaları lakonik şəkildə ifadə edə bilməsi tərcümədə də qorunur. Şair dərin məzmunların ifadəsində sadə bir sözə poetiklik verə bildiyi kimi, mütərcim də həmin sözün ən sadə qarşılığını taparaq orijinala sadiqlik göstərir. “Heç kəs əkinə qonmuş qarğa balasını ciddiyə almadı” misrasındakı “ciddiyə almadı” ifadəsi, “Baqqal məndən soruşdu: neçə batman qovun istəyirsən?” misrasında “yemiş” deyil, məhz “qovun” işlənməsi, “Və sərin bir meh ədyalın yaşıl qırağından yuxumu süpürür” misrasında “ədyal” sözünün işlənməsi buna misal ola bilər.
Tərcümə oxucunu Sipehri şeirinin mistik çərçivəsinə sala bilir. Bəzən belə mistik məqamlarda, şair özünə qapananda dili də mürəkkəbləşir. Sipehri yaradıcılığı ilə tanış olanlar, orijinalda onu oxuyanlar asanlıqla hiss edə bilər ki, mütərcim Sipehriyə xas bəzən sadə, bəzən son dərəcə mürəkkəb tərkibləri, mücərrəd obrazları əks etdirə bilmişdir. Oxucu bu tərcümələrdən anlaya bilir ki, Sipehri yeni poetik forma yaradan, farsdilli ədəbiyyatda tam fərqli bir poetik dilə malik bir şairdir.
Bununla bağlı tərcümədə uğurlu saydığımız çox məqamlar üzərində durmaq olar. Məsələn, Sipehri bəzən feilləri ötürür. Mütərcim bu fakta diqqətlə yanaşaraq, bəzən fikri asan olmasa belə feil artırmadan tərcümə edir və mənanı çatdıra bilir. Şairə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də təyinlə təyin olunanın yerini dəyişməsidir. Bu məqama da mütərcim diqqətlə yanaşmışdır. Məsələn, “Həmsəfərlərin bağına” şeirində belə bir ifadə var: “Ğənari nəx-e zərd-e avaz-e xodra...” İlk baxışda söz nizamı mütərcimi belə bir hərfi tərcüməyə sövq edə bilərdi: “Bülbül öz nəğməsinin sarı ipini...”. Lakin Sipehri üslubuna yaxşı bələd olan mütərcim haqlı olaraq, tərcüməni belə verir: “Sarı bülbül öz nəğməsini ...” “Sarı” sözünü “bülbülə” aid etməklə tərcüməçi mənanı dəqiqliklə təqdim edir.
“Hər çe” – “hər nə” və “hər ke” – “hər kim” ifadələrinin “bütün” mənasında işlənməsi Sipehri və Nima şeirinə xas olan xüsusiyyətlərdəndir. Mütərcimin belə məqamları nəzərə alması onun şairin dil xüsusiyyətlərinin incəliklərini sezə bilməsindən xəbər verir.
İdiomatik ifadələrin uğurlu qarşılıqları da bunu bir daha təsdiqləyir. Məsələn, “be sər-e vəğt-e kəsi rəftən” – “kimsənin vaxtının başına getmək” ifadəsi “baş çəkmək” kimi verilir. Sipehri fars dilinə məxsus olan önqoşmaların bəzən arxaik mənasından da istifadə edir. Bu fakt da mütərcimin nəzərindən qaçmamışdır. Şeirlərdən biri “Ba morğ-e penhan” adlanır. Hərfi tərcümə “Gizlənmış quş ilə” olsa da, mütərcim “ba” önqoşmasının “ilə” mənasını deyil, onun arxaik mənası olan yönlük hal bildirməsinə seçim verir və şeiri “Gizlənmiş quşa” adlandırır. Bununla da şairin quşa olan xitabını vurğulayır. Maraqlı faktlardan biri də çoxmənalı sözlərin tərcüməsidir. Orijinalda “xamuşi” sözü dəfələrlə, amma müxtəlif mənalarda işlənir. Mütərcim dəqiqliklə, yerindən asılı olaraq, incə məna çalarları olan “sükut”, “susqunluq”, “səssizlik” kimi sözlər işlədir.
Məkan quşları susqun, bu susqun, o susqun.
Danışan susqun olmuşdu.
Mütərcimin mətnə yaradıcı münasibəti təbiidir və mənaya xələl gətirməyən müəyyən əlavələrə ixtiyarı çatır. M.Məhəmmədi də bəzən mətnə heç də yad olmayan əlavələrdən istifadə etmişdir. Məsələn, “Nilufər” şeirində təkrarlanan bir sual var: “Hansı dəli külək bu nilufərin toxumunu / mənim yuxumun torpağına gətirdi?” Mütərcim mətnə “görən” sözünü əlavə etməklə, deyimi Azərbaycan dilinin ahənginə, nizamına daha da yaxınlaşdıra bilib: “Görən hansı dəli külək bu nilufərin toxumunu / mənim yuxumun torpağına gətirdi?”. Bəzi digər incə məqamları da qeyd etmək istərdik. Məsələn, orijinalda “Ey səbətləri yuxu ilə dolu olanlar!” ifadəsinə rast gəlirik. Mütərcim bu ifadənin Azərbaycan dilində çox gözəl səslənən qarşılığını verə bilmişdir: “Ay səbəti yatmışlar!”. Və yaxud “uzalı qollar” ifadəsi mütərcimin həssaslığından xəbər verir. Mətndə “çox uzanan qollar”dır. Maraq doğuran “uzalı” sözü poetik mətnə daha münasib olaraq, məna dəqiqliyini qoruyur. Və ya oxuyuruq:
Dodağımdan soyuq hava axır,
Qürubun qəfəsi könlümü sıxır.
“Qürubun qəfəsi” nə qədər uğurlu tərcümədir. Mətndə “qürubun darlığı”dır. Farsca “təngi” (“darlıq”) sözü çox incə səslənir. Mütərcim belə incəliyi “qəfəs” sözündə görərək, çox düzgün seçim etmişdir. Bununla məna incəliyini qoruya bilmiş, bəlkə daha da gücləndirmişdir.
Təqdim olunan kitabda yalnız tərcümə ilə deyil, həm də kiçik, amma dəyərli bir tədqiqatla da üz-üzə dururuq. M.Məhəmmədi kitaba yazdığı ön sözdə lakonik şəkildə Sipehri yaradıcılığını tarixi və tipoloji cəhətdən səciyyələndirmiş və Sipehri haqqında öz sözünü deyə bilmişdir. Məsələn, mütərcim yazır: “Söhrab yeni fars poeziyasında görünməmiş, qeyri-adi bir sintez həyata keçirmişdir və onun dünyaya baxışı universal səciyyəlidir. Buradan onun “hind üslubu” şairlərinə xüsusi marağının kökü aydınlaşır”. Belə orijinal bir fikrə bəlkə də Sipehri yaradıcılığının toxunmuş İran, Rusiya, Avropa mütəxəssislərinin tədqiqatlarında rast gəlmərik.
M.Məhəmmədi tərcüməsi ilə oxucunu inandıra bilmişdir ki, Sipehri nə vəzn, nə qafiyə, nə də qəlib əsiridir. Onun şeiri bu hüdudları aşa bilən bir ruhun səsidir.
Sipehri “hind üslubu”na ən yaxın müasir şairlərdən olub. Təqdim olunan tərcümə də oxucunu həm “hind üslubu”na, həm də Sipehrinin həqiqət axtaran mistik aləminə, söz və rəng dünyasına yaxınlaşdıra bilib.
Gəl, suya dön, sükutumun sətrindəki bir kəlmə kimi.
Gəl, ərit mənim ovcumda eşqin işıqlı günahını.
Şübhə yoxdur ki, Azərbaycan oxucusu M. Məhəmmədinin nəfis tərcüməsi ilə belə gözəl misraların sükutuna dala biləcək...
ŞƏFƏQ ƏLİBƏYLİ,
filologiya elmləri doktoru
“Ulduz” jurnalı, № 9, 2010
Thanks, dear Wang Han Pin...
Just visited your blog and found it very useful. Good luck!