Müstəqillik dövründə bədii tərcüməyə tələbatın artması sübuta ehtiyacı olmayan nəsnələrdəndir. Ancaq keyfiyyətli, orijinalın maksimum koloritini verə bilən, ikinci əldə orijinaldakı əsas həyəcan və hisləri oyada bilən tərcüməyə...
Məsiağa Məhəmmədinin “Tərcümə çələngi” kitabı bu baxımdan haqqında söz açmaq imkanı yaradan tək-tük kitablardan sayılmalıdır və bu kitab təkcə tərcümə haqqında deyil, bir sıra digər çox ciddi problemlərdən söz açmaq məziyyətinə də malikdir.
Kitab sadə struktura malikdir – dörd hissədən – şeir, nəsr, məqalə və müsahibələrdən ibarətdir. Ən əsası bu başlıqlar altında toplanan yazılar arasında qəribə və sürəkli bağlılıq mövcuddur. Bu, məhz Məsiağa müəllimin “əl işi”dir, onun bir redaktor kimi malik olduğu ümdə keyfiyyətin – görünməmək, ancaq göstərmək özəlliyinin hökmüdür.
Bu məqalədə kitabdakı müəyyən məqalələrin hər birindən ayrıca bəhs etmək imkanını nəzərə alıb, diqqəti məhz əsas nöqtə və məqamların üzərində cəmləşdirməyə çalışacağıq. Təqdim edilən kitab tərcüməçinin heç də bütün materiallarını əhatə etmir, – bu şəksizdir, – əsas məsələ müəyyən mətləbləri qabartmaq, tərcümə vasitəsi ilə oxucuların səviyyəsini qaldırmaq, onlarda mükəmməl təəssürat oyatmaqdır. Bu səbəbdən istər poetik, istərsə də filoloji tərcümələrdə bizim ədəbiyyat anlayışımızın “kəsir”, çatışmayan yerlərini doldurmaq hədəfə götürülür. Məsələn, Şəhriyar deyəndə haqlı yerə türk dilində birdən-birə tufan qopartmış bir böyük şairin adını və onun “Heydərbabaya salam” dastanını anırıq, bu poetik sistemdə dillə şüuraltının hansı dərin qatlarını qaldırmağın mümkünlüyü bütün parlaqlığı ilə əksini tapdı. Ancaq ustad şairin bədii dünyagörüşü, şəksiz ki, bu yazılarla məhdudlaşmır, daha doğrusu onun bütün gizlinlərinin açılması üçün şairin farsca qələmə aldığı, böyük hünər göstərdiyi poetik mətnlər də əsaslı şəkildə nəzərə alınmalıdır. “Mövlana Şəms Təbrizinin Xanəgahında” adlı 123 beytdən ibarət olan bu məsnəvisində dili önəmli faktor kimi kənara qoyuruq. Filoloji tərcümə o qədər ustalıqla həyata keçirilib ki, bir təsadüfdə bir neçə gizli məqam açıqlanır: 1) qədim şərq poetik formalarından olan “ruhların görüşü” janrı vasitəsi ilə vaxtilə dünyaya gəlmiş poetik dühaların bir yerdə təsviri; 2) onların hamısı üçün qədim Təbrizin fövqəladə bir məkan olması; 3) Şəms-Mövlanə münasibətlərinin və digər ədəbi məsələlərin Şəhriyarın dili ilə mənalanması. Bu mətndə içə-içə bir neçə mətn hifz olunur, bunların açılıb-örtülməsi ilə görüşən ruhların dünyanın, varlığın sarı siminə toxunan nəfəsləri insanın üzünü qarsıdır. Məmmədhüseyn Şəhriyarın poetik ustalığının bütün gücü bu filoloji tərcümədə aydın şəkildə hiss edilir. Şəmsin “dilsizliyi”, fikir və ideyalarının sözə, dilə sığmaması, bundan dolayı onun susaraq Mövlanənin deyimlərində ifadə edilməsi (... Ona görə Mövlanənin ilhamına yox, Mövlanənin Şəmsinə əhsən!), dilsiz adama danışmaq, özünü ifadə etmək imkanının bu şəkildə verilməsi məhz Şəhriyarın yozumudur. Həqiqətin özü olduğu üçün adi, sanki on əsr bundan irəli deyilmiş fikrə bənzəyir. Şəhriyarın fikrincə, “Məsnəvi” yaradılış kitabıdır və buna görə də, dünyanın istənilən köhnəsi (süzülüb getmiş) ona yaxınlaşan, yan alan kimi dirilir. Şəmsin bu şəkildə dillənməsi “hissəciklə tamın yenidən bir-birinə qovuşmasıdır”. Filoloji tərcümədə o qədər dəqiq ifadələr var ki, poetik qəlibə salınsaydı, bəlkə də mənaların çoxu itmiş olardı. Şeirdə dünyada baş verən bütün olaylar qəlblərin aynasına toxunub məna qazanır (... qəlblərinizi ayna kimi təmizləyin ki, bəlkə o işıqlı camalı görə bilim.). Şəms gerçək aləmdə başa düşülən nəsnələrdən bir neçə addım dərinlikdədir, bütün böyük dühalar onun ətrafındadır və buna görə də hər kəs istədiyi formada onu anlayır, sevir və bununla yüzdə yüz haqlıdır. Böyük, ilahi poeziyanı anlamaq üçün təsəvvür pərdəsini qaldırmaq, canın göz qapaqlarını açmaq gərəkdir.

Salam, ey rahatlıq bilməyən aşiqlər!
Salam, ey göz yaşı tökən aşiqlər!
Canınızı və ürəyinizi
səhnə edib təmizləyin,
Ona göz yaşı səpib
kirpiklərinizlə süpürün.
Bu yerdə, yəni xəyalların görüşdüyü məkanda:
Hər şeyə qadir olan eşq təbərzinlə
Nəfs divinin buynuzunu sındırıb.
Divlərin sınmış buynuzlarının ucundan
Xirqələr və kəşküllər asılıb.

Bu filoloji tərcüməni diqqətlə və bir neçə dəfə oxuyan hər bir kəs qədim şərq və türk filologiyasının bir sıra son dərəcə maraqlı və mürəkkəb cəhətlərini anlaya, mövcud biliyini mükəmməlləşdirə bilər. Bu tərcümədə Şəhriyarın böyüklüyü demək olar ki, boyaboy görünür.
Şeir bölməsində Fədva Toqan, Çin şairi Ay Kinq, ərəb şairi Nizar Qəbbani, Əhməd Şamlu, İran türkmənlərindən Arazməhəmməd Şairi, Məftun Əmini, Hüseyn Münzəvi (qəzəlin öldüyü dönəmdə öz ruhu ilə formanı titrədə bilən, – Heyif, hədər elədik o qiymətli gövhəri, Kəsməyən bir qılıncıq, buluduq – yağmayacaq – kimi beytlərlə hədəfi vuran şair), Əhməd Ünal Cam, Şəhram Şeydayi, Məzahir Şəhamət, Mehparə Ögüt, Rəsul Yunan, Əhməd Nicati kimi şairlərin seçmə mətnləri təqdim edilir. Onların hansı dərəcədə mükəmməl verildiyinin nümunəsi kimi diqqət yetirin:

Ərəb tənqidçiləri
Şeirin başına fırlanır –
Oğru
Oğrun-oğrun
Bankın ətrafında dolaşdığı tək...

***
Gündə on milyon barrel
Neft verən quyu
Bir Mütənəbbi verə bilməz...
Yaxud:
Şair quş olmaq istəyir,
Quş
Şair olmaq istəməz ömründə –
Qorxar ki, ovlayar onu
ərəb rejimləri.

***
Ölüm və xəyanətin gəldiyi gün
Heç yandan kömək gəlmədi;
Səmanın qapıları bağlandı –
Şəhərimin bəxti kimi.
Məğlubiyyətin quduz dalğası
Üstümüzə atılan gün
Dənizin dibindəki çirkab
Üzə çıxdı;
Ümid kor oldu –
Mənim qəmgin şəhərin
Qəhərdən boğuldu...

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dörd bölmədə cəmlənən tərcümələr arasında təbii ruhi bağlılıq var, çünki müəlliflərin və ya mövzuların seçilməsində məqsəd aydındır, hədəf dəqiq nişan alınıb. Bu səbəbdən belə sistemli işlə tanışlıq həm mövcud biliyin mükəmməlləşməsinə, həm də bu köhnə dünyanın dəyişməz dəyərlərindən ləzzət almaq imkanı yaradır. Bizdə yazıları əfsuna bənzəyən Xorxe Luis Borxesdən çox tərcümələr edilib, onların hamısı bu və ya digər dərəcədə Borxes dühasının müəyyən tərəfini oxucuya çatdırmaqda normal nümunələrdir. Ancaq bu dahi argentinalının elə esseləri var ki, mətnlərindəki mürəkkəb, köklü-köməcli metaforaları dilimizə çevirmək sadəcə mümkün deyildir. Borxes qeydsiz-şərtsiz yer üzündəki bütün söz və nəsnələri öz güzgüsündə göstərən, şərq müdrikliyinin bütün künc-bucaqlarından hali olan, onları mətndə qat-qat transformasiya edən, gerçəkliklə münasibətdə qəribə və paradoksal rakurs yaradan bir sənətkardır. Onun “Don Kixot”la əlaqədar yazıları, “Min bir gecə”dən bəhs edən esseləri bu qəbildəndir. Ancaq bu yazıların içində M.Məhəmmədinin tərcümə etdiyi “Edvard Fitsceraldın müəmması” mətninin xüsusi yeri var. “Miladi tarixlə on birinci əsrdə (hicri beşinci əsrdə) İranda Ömər ibn-İbrahim adlı bir nəfər dünyaya gəlir. O, gələcəkdə həşişlər (assasinlər) təriqətinin əsasını qoyan Həsən ibn-Səbbahla və sonralar Qafqazı fəth edən Alp Arslanın vəziri olmuş Nizam əl-Mülklə birlikdə Quranı və fiqhi öyrənir... ”. Daha sonra: “... hicri beş yüz on yeddinci ildə Ömər “Şeylərin birliyi və çoxluğu haqqında” risaləni oxuduğu zaman özündə nasazlıq duyur və birdən nəsə hiss edir.... Tərəqqi, tənəzzül və çevrilmələrlə dolu yeddi əsr keçir və İngiltərədə Fitscerald adlı bir nəfər dünyaya gəlir. Ən yaxşı kitablardan biri saydığı “Don Kixotu” dönə-dönə oxuyur. İspancadan fars dilinə keçib quşlar haqqında “Məntiq ət-Teyr” adlı mistik poemanın tərcüməsinə girişir – bu əsərdə quşlar öz padşahları Simurqun axtarışına çıxırlar və yeddi vadini aşıb onun sarayına çatanda görürlər ki, onların ayrılıqda hər biri və bütövlükdə hamısı elə Simurqdur...”.
Borxesin şəhadətinə görə, Leonlu İsaak deyirdi ki, ölmüş adamların ruhu təsəlli tapmayan qəlbə daxil olub onu ruhlandıra, yaxud istiqamətləndirə bilər. Və budur, məhz Borxesin deyə biləcəyi söz: “Rübailər” dünya tarixinə Allahın qurduğu, məskunlaşdırdığı və seyr etdiyi səhnə kimi baxır. Bu cümlə Borxes mətninin çarpan damarıdır. Bu, həm də Borxesin kəşf etdiyi ideyadır.
Təqdim edilən kitabda ən önəmli və maraqlı tərcümələrdən biri də İren Məlikovanın “Yunus Əmrə və Hacı Bəktaş” məqaləsidir. Məqalənin başlanğıcında tədqiqatçı qeyd edir ki, “hər şeydən əvvəl bunu söyləməliyəm: elmi həyatımın böyük bir qismi XIII – XIV əsrlər Anadolu türk ədəbiyyatının araşdırılmasına həsr olunsa da, Yunus Əmrə yaradıcılığı üzrə mütəxəssis deyiləm”. Yəni, bu məqalənin tərcümədə təqdim edilməsinin bir sıra önəmli cəhətləri içərisində belə bir ümdə aspekt də var ki, elm, elmi araşdırma, solğun, qədim məxəzlərin tozu içindən keçib olsun ki, həqiqətin çox cüzi hissəsini üzə çıxarmaq elm aləmində şücaət sayılsa da, bu ağır zəhmətin dolayı mənası alimin əslində mənəvi kateqoriya olmasındadır. Arada bir kiçik qeyd də var: məqalə üzərində işləyərkən bir ara o qədər çətinlik yarandı ki, istədim qələmi yerə qoyam... İren Məlikovanın özünü “mütəxəssis saymadığı” məsələlərdən bəhs edərkən dövrü və ədəbi mühiti yaxşı bildiyi üçün dəqiq nəticələr çıxarır. “Anadolu türklərinin erkən ədəbiyyat məhsullarını araşdırmaq üçün əsərlərinə daim müraciət edilməli olan rəhmətlik Fuad Köprülünün dəqiq göstərdiyi kimi, ilkin Anadolu türk ədəbiyyatı, dastan ədəbiyyatı və təsəvvüf ədəbiyyatı olaraq iki yerə ayrıla bilər; adlarını saymış olduğum qəhrəmanlıq hekayətlərinin də təsdiq etdiyi kimi, bu iki axın bir-birinə bağlı olmuşdur.” Anadolu türk ədəbiyyatından mənbəyini götürən “vəcdlər”, “nəfəslərin” ədəbi mühitə, onu yaradan şairlərin yaradıcılığına hansı dərəcədə təsir etməsi məqalədə orijinal metodla çatdırılır. Hacı Bəktaşın yaşadığı dövrə aid mənbələrdə onun adı demək olar ki, keçmir, yəni sonralar bu təriqət sahibinin çatdığı şöhrətin izlərini onun dövründəki mənbələrdə tapa bilməzsən. İren Məlikova yazır: “Yunus Əmrəni araşdırmaq üçün üz tutduğumuz dövrdəki tarixi Hacı Bəktaşı, yəni şairimizin şübhəsiz əlaqəsi olduğu tanınmış mənəvi mürşidi, onun adından faydalanmış aşırı şəbəkə ucbatından xalqın təxəyyülünün yaratdığı əfsanə adamı Hacı Bəktaşdan fərqləndirmək lazımdır. Hacı Bəktaşın şiə təmayüllü olduğuna inanmağımız gəlirsə, bu, onun adını mənimsəyən təriqətin tədricən şiə qavrayışlarını qəbul etməsindədir”.
“Tərcümə çələngi” kitabında ayrı-ayrı bölmələrdə oxu və düşünmək üçün son dərəcə maraqlı yazılar təqdim edilir. Məsələn, sonuncu bölmədəki hər bir müsahibə ən azı iyirmi il qabaq tərcümə edilsə də, orijinallığını və aktuallığını saxlayır. Meksika yazıçısı Karlos Fuenteslə müsahibədə Latın Amerikası romanının yaranması, genezisi, Livan şairi Məhəmməd Ali Şəmsəddin ilə “Dünya heç zaman həllini tapmayan problemdir” müsahibəsində məşhur bir şairin sənət və poeziya haqqında orijinal fikirləri, simvolika və mistik ayrıntılara münasibəti, Vladimir Nabokovla “Yazıçının əsl pasportu onun sənətidir” müsahibəsində görkəmli nasirin ümumən ədəbiyyat anlayışı, məşhur ismlərə münasibəti, “Əgər siz kitablarınızdan müdriksinizsə, onda yazıçı deyilsiniz” müsahibəsində Miloard Paviçin qəribə və orijinal ədəbi rakursu və sair açıqlanır. Bu müsahibələr ayrı-ayrı dövrlərdə yazılan bədii mətnlərin gizlinləri, bədii həqiqət, ayrı-ayrı ədiblərin ədəbiyyat anlayışlarının formalaşması və sair mövzularla bağlı dəyərli məlumat almaq mümkündür.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, “Tərcümə çələngi” orijinal strukturu ilə dərhal diqqəti cəlb edir. Topluda ayrı-ayrı janrlar və yazılar ehtiva edilsə də, onları bir əsas ideya – sənətin, ədəbi mətnlərin gizlinlərinin sonsuz olması birləşdirir, onları təkcə biliklə deyil, əsasən fəhmlə, ədəbi, ədəbiyyat zövqünü təkmilləşdirməklə nail olmaq mümkündür. “Tərcümə çələngi” məhz bu ideyaya xidmət edən azsaylı əsərlərdən hesab edilməlidir.